Cümhuriyyət tələbələri III fəsil. Tale sorağında

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti varlığının 23 ayı ərzində min bir çətinlik və təhdidlərlə üzləşsə də, Vətənin və millətin gələcəyi naminə 100 gənci xaricə oxumağa göndərmişdi.

Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban "Cümhuriyyət tələbələri" adlı miqyaslı və sanballı araşdırmasında arxiv sənədləri əsasında onlar barəsində bilmədiyimiz məlumatları gün işığına çıxarmış, bununla yetərlənməyərək və Azərbaycanı qarış-qarış gəzərək xaricdə təhsil aldıqdan sonra artıq müstəqil olmayan vətənə qayıdan tələbələrin izinə düşmüş, onları arayıb axtarmış və talelərinə güzgü tutmuşdur.

"Cümhuriyyət tələbələri"nin ilk iki fəsli bir müddət əvvəl "Ekspress" və digər qəzetlərdə çap olunub.

Cümhuriyyət tələbələri arasında daha bir nəfər - Ağaəli Cəlal oğlu Yusifzadə də "Yaşıl Qələm" cəmiyyətinin üzvü olmuşdu.

Ağəli Yusifzadənin Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivində saxlanılan doğum şəhadətnaməsindən bəlli olur ki, 1900-cü il yanvar ayının 1-də Yelizavetpol (Gəncə) qəzasının Şuşa şəhərində doğulmuşdur. Atası Axund Mirzə Cəlal Yusifzadə, anası Zeybə Mir İman qızıdır. Şəhadətnamə 1908-ci il iyun ayının 16-da Tiflis şəhərində tərtib edilərək möhürlənmişdir. Sənədi Zaqafqaziya Şeyxülislamı vəzifəsini müvəqqəti icra edən Sultanhüseynov, İdarənin üzvləri Poladzadə və Mahmudzadə imzalamışlar.

Ağaəli Yusifzadə 1916-cı il avqustun 17-də Şuşa Real Məktəbinin əlavə sinfinə daxil olmuş, 1917-ci il aprelin 20-də oranı əla davranış və aşağıdakı qiymətlərlə bitirmişdir:

İlahiyyat - əla

Rus dili - dörd

Alman dili - əla

Fransız dili - dörd

Riyaziyyat - dörd

Cəbr - dörd

Triqometriya - dörd

Tarix - əla

Təbiətşünaslıq - əla

Fizika - dörd

Riyazi coğrafiya - əla

Rəsmxət - əla

Qanunşünaslıq - əla

Tatar dili - əla.

Direktor: A.İVANOV

Pedaqoji Şuranın katibi R.Şahnazarov

Şuşa şəhəri

20 aprel 1917-ci il.

Ağaəli Yusifzadənin 1919-cu il avqustun 2-də Azərbaycan Cümhuriyyəti Xalq Maarifi Komissarlığına yazdığı ərizədə göstərilir ki, o, həmin vaxt Azərbaycan hökuməti İşlər İdarəsində draqoman ( kargüzar -T.Q. ) vəzifəsində işləmişdir.

Azərbaycan Parlamentinin 1919-cu il 1 sentyabr tarixli qərarına müvafiq olaraq Ağaəli Yusifzadə Fransaya ali təhsil almağa göndərilir və Paris Siyasi Elmlər Məktəbinin diplomatiya fakültəsinə daxil olur. 1922-ci ildə Fransada təhsilini başa vuran Cümhuriyyət tələbəsinin təəssüflər olsun ki, sonrakı taleyi barədə heç bir arxiv sənədi yoxdur. Bəs Ağaəli Yusifzadə - Əli Yusif haqqında Azərbaycan mətbuatı səhifələrində hansı materiallar var? Axtarışlarımız öz nəticəsini verdi. "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetinin 1989-cu il 28 iyul tarixli sayında Abbas Abdullayevin "İllər və talelər" başlıqlı məqaləsini dərin maraqla oxudum. Müəllif yazır: "Mən bu istedadlı gəncin - Əli Yusifin 1920-ci ilin yanvarında təhsil almaq üçün Fransaya göndərildiyini bilirdim. Lakin sonrakı taleyi barədə bütün cidd-cəhdimə baxmayaraq, mötəbər bir məlumat əldə edə bilməmişdim. Doğrusu, Əli Yusifin Parisdə təhsilini başa çatdıracağına da ümidim yox idi. O dövrün mətbuatında verilən xəbərlər göstərirdi ki, Avropaya göndərilmiş tələbələrimiz maddi cəhətdən olduqca acınacaqlı bir vəziyyətə düşmüşdülər. Azərbaycan hökumətinin 6 ay əvvəl onlara təyin etdiyi təqaüd pulun məzənnəsi dəyişdiyinə görə quru çörəyə belə çatmırdı. Tələbələrin həyəcanlı məktublarındakı "çarəsizlikdən xalçamı satdım", "özümə münasib iş arayıram" kimi fəryadlar onların yenicə başladıqları təhsili başa vuracaqlarına heç bir ümid yeri qoymurdu"

Əli Yusif qürbətə yola düşdüyü gün doğma Vətənlə vidalaşarkən, sankı gələcək taleyini qabaqcadan görmüş və şeirlə belə ifadə etmişdi:

Ey müqəddəs,

şanlı, sevimli ölkə !

Haqqını halal et,

biz gedər olduq.

Kim bilir qəzayı -

Dönmədik bəlkə!

Haqqını halal et,

biz gedər olduq".

2005-ci ildə nəşr olunmuş "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası"nın 2-ci cildində ( səh. 443 ) bu misraların müəllifi haqqında oxuyuruq:

"YUSİFZADƏ AĞAƏLİ CƏLAL OĞLU (1. 1. 1900, Şuşa - ?)"

Bu sualın cavabını Azərbaycanda ilk dəfə arxiv sənədlərinə əsaslanaraq professor Nazif Qəhrəmanlı hazırlamışdır. Onun 2010-cu ildə vur-tut 200 nüsxə nəşr olunmuş "Vətən və istiqlal aşiqi Əli Yusif" ( Bakı, Avropa nəşriyyatı,elmi redaktoru professor Aydın Dadaşov) kitabı Cümhuriyyət tələbəsinin anadan olmasının 110 illiyinə həsr edilmişdir.

Müəllifin "Ön söz əvəzi"ndə oxuyuruq: "Əli Cəlal oğlu Yusifzadə (ədəbi imzası Əli Yusif, Əli Yusif Rai). Bu görkəmli insanın həyatı və fəaliyyəti yetərincə öyrənilməmişdir. Əli Yusif Azərbaycan tarixinin kifayət qədər təkrarsız, unikal, orjinal və parlaq şəxsiyyətlərindəndir. Əli Yusif XX əsrin ilk ali diplomatik təhsil almış bir siyasət adamıdır".

Kitabın "Mirzə Cəlal ömrü" və "Yusifzadələr nəsli" fəsillərində "XX əsrin ali diplomatik təhsil almış siyasət adamı" nın əcdadları və yaxınları barədə ensiklopedik məlumatlar vardır. Müəllif Əli Yusifin atası Mirzə Cəlal barədə söhbət açarkən başı bəlalar çəkmiş soydaşımız, məşhur musiqişünas Firudin Şuşinskinin məşhur "Şuşa" kitabından bir parçanı olduğu kimi oxuculara çatdırır:

"Mirzə Cəlal Yusifzadə (1862-1931) Şuşanın ən qabaqcıl ziyalılarından biri olmuşdur. O, vətəni Şuşada kamil təhsil almış, ərəb və fars dillərini mükəmməl öyrənmiş, 40 ilə yaxın müəllimlik etmişdir. Bunlardan əlavə Mirzə Cəlal ədəbi yaradıcılıq və musiqi ilə məşğul olmuşdur. Mirzə Cəlal eyni zamanda şeirlər, pyeslər yazmış, həm də tərcüməçiliklə məşğul olmuşdur.

Mirzə Cəlal məşhur Saşa Oqanezaşvilinin "Fərhad və Şirin" operasının librettosunu yazmışdır. Mirzə Cəlal eyni zamanda xarrat Qulunun və Mir Möüvsün Nəvvabın musiqi məclislərində yaxından iştirak etmişdir".

Cümhuriyyət tələbəsinin əcdadlarına həsr olunmuş fəsildə Nazif Qəhrəmanlı göstərir ki, Yusifzadələr Qarabağ torpağının ən məşhur nəsillərindəndir. Nəslin ilk məşhur şəxsiyyəti Mirzə Ağa Yusif olmuşdur. O, İbrahim xanın sarayı ilə bağlı olan alim və şair kimi şöhrətlənmiş, Qarabağda və Şuşada sözü keçən şəxs sayılmışdır. Mirzə Ağa Yusifin oğlu Mirzə Əliqulu, Mirzə Əliqulunun oğlanları Mirzə Ələkbər və Mirzə Abbas da görkəmli şair və alim olmuşlar..."

(ardı var)

Teyyub QURBAN

Ekspress .-2015.- 10-12 yanvar.- S.15.