Tərəqqinin əzablı yollarında
(Sona Vəliyevanın
“İşığa gedən yol” kitabı haqqında
düşüncələr)
Akif ƏLİ,
fəlsəfə
doktoru, yazıçı-publisist
“Afərin, Sona xanım! Əllərinizə sağlıq!”
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, şair, yazıçı-publisist Sona Vəliyevanın “İşığa gedən yol” kitabını diqqətlə oxuyub sonuncu, 767-ci səhifəni çevirəndən sonra fikrimdə yaranan ilk təəssürat bu oldu.
... Bir ay öncə Milli Mətbuat Günü münasibətilə keçirilən təntənəli tədbirdə Azərbaycan Mətbuat Şurasının böyük mütəfəkkir, ilk milli qəzetin yaradıcısı Həsən bəy Zərdabinin ömür yolundan bəhs edən “İşığa gedən yol” kitabına görə Sona Vəliyevaya təqdim etdiyi Ali Media Mükafatı, həqiqətən, yerinə düşüb.
Kitabı oxuyan hər kəs Sona xanımın xalqa xidmət amalı ilə zərif qadın çiyinlərinə nə qədər ağır yük götürdüyünün şahidi ola bilər. Onun zəhmətinin adekvat dəyəri hələ uzun illər bundan sonra nə qədər oxucu təqdiri, təşəkkürü, o cümlədən jurnalistika ixtisası öyrənən nə qədər tələbə minnətdarlığı ilə veriləcəkdir. Çünki “İşığa gedən yol” kitabı, həqiqətən, çox dəyərli elmi-bədii-publisistik mənbədir. Əlbəttə, məsələ heç də bir kitabın yazılıb ortaya qoyulmasında deyil. Məsələnin məğzi- yazılan kitabın məzmununda, görülən işin əhəmiyyət dərəcəsində, çəkilən zəhmətin vəznindədir.
Mübaliğəsiz deyək ki, Sona Vəliyeva Azərbaycan mədəniyyətinin dirçəliş dövrü olan XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəlləri haqqında bəlkə də bir tədqiqat institutunun görə biləcəyi qədər mühüm və irihəcmli işi başa çatdırıbdır. O dövr elə bir dövrdür ki, uzun əsrlər boyu müsəlman Şərqinin ətalət mühitində yatan (əslində - yatızdırılan!) istedadlı bir xalqı qəflətdən ayıltmaq, onun daxilində milli heysiyyat və milli şüur potensialını oyatmaq, ayağa qaldırıb işıq gələn tərəfi göstərmək - nəinki mürəkkəb, çətin, ağır, hətta təsəvvür edilməyəcək qədər müşkül bir məsələ idi. O zamanlar Rusiyadan Qərbə, Avropaya açılan tərəqqi pəncərəsi sayılan Moskva və Peterburq mühitində bilik, savad qazanan, dünyagörüşü elmi təfəkkür üzərində formalaşan Həsən bəy Zərdabi doğma vətənə qayıdıb qürbətdə əldə etdiyi həmin təhsil, savad imkanlarından xalqın mənafeyi üçün istifadə etməyə başlayanda heç özü də bu işin bu qədər ağır olacağını təsəvvür etməzdi. Sözün əsil mənasında Millət fədaisi olan Həsən bəyin bütün cəfakeşliyi çox vaxt “milli-dini özgürlük” bəhanəsi altında Qərbin mütərəqqi yeniliklərinin qarşısını kəsməyə çalışan gerizəkalıların, köhnə fikirlilərin, savadsızların qalın zirehinə dəyib yerə düşür, heç olurdu. Beləcə ağır bir müşkülün altına girən bəy oğlu bəyin necə fövqəladə bir insan olduğunu açıb göstərmək, onun dolğun bədii-sənədli obrazını yaratmaq və məhz bu cür əzmkar insanın ağır millət yükünü qaldıra biləcəyinə oxucunu inandırmaq - heç də asan məsələ deyil.
Əsasən cahillikdən doğan eqoist fikirlərin xoşhal ətaləti altında daha rahat gəzən bəzi kişilər özlərini Tanrı tərəfindən xüsusi yaradılmış məxluqat sayaraq hər sahədə, o cümlədən yaradıcılıqda qadınlardan üstün olduqlarını qabartmaqdan həzz alarlar.Ancaq yazıçı-publisist, alim və şair Sona Vəliyeva məhz yaradıcılıq işi ilə sübut edir ki, bu gün belə bir kitabı yazmaq hər kişinin işi deyil...
Qoy heç kəs inciməsin, ancaq belə məqamlarda nə təkəbbür, nə təbii yaradılış imkanları, nə fiziki güc kara gəlməz. Belə bir kitabı yazmaq üçün bir çox başqa şərtlər də lazımdır: idrak potensialı, mənəvi zənginlik,intellektual baza, dərin elmi savad, genişdünyagörüşü, ziyalı həssaslığı...
Elmi-bədii-publisistik kitab saysız-hesabsız faktoloji
materiallarla zəngindir. Müəllif zəngin bilgilərə istinad edərək
Həsən bəy Zərdabinin həyatında mühüm
rol oynamış, onun formalaşmasında, uğurlarında
iştirak etmiş, arxa-dayaq olmuş - Rəhim bəy, Səlim
bəy, Fərəc bəy, Mənzər ana, Hənifə
xanım, Vera, rektor Solovyov, Taclıbəyim, Mirzə Fətəli,
Seyid Əzim, Hacı Zeynalabdin, qubernator Staroselski, Nəcəf
bəy, Əsgər ağa, Əlimərdan bəy,
İsmayıl Kaspıralı və b. kimi maraqlı
insanların bədii obrazlarını ustalıqla yaradır.
Millətin balalarını oxutmaq üçün xeyriyyə
cəmiyyəti açmaq niyyətilə Həsən bəy
Şamaxı, Gəncə, Şuşa, İrəvan, Tiflis və
başqa yerləri gəzib mötəbər insanlarla söhbət
etdikcə, keçilən hər vilayət, hər şəhər,
kənd haqqında, o yerlərin tarixi haqqında oxucuya ətraflı
məlumat verir.
Eynən yeri gəldikcə xalqın həyat və məişətinə
aid mühüm cəhətləri vurğulayır, bədii təsvirləri
və sənədli təsdiqləri diqqətlə qələmə
alır. Milli
adət-ənənələr, toylar, bayramlar, ayin və mərasimlər,
ailə-nikah, evdarlıq, kulinariya məsələləri, kənd
təsərrüfatı, flora və fauna, meteorologiya, coğrafiya,
etnoqrafiya, xalq yaradıcılığı, şifahi və
yazılı ədəbiyyat, aşıqsənəti, teatr,
dramaturgiya, rəssamlıq, kənd təsərrüfatı,
mətbuat işi... - bir sözlə, məharətlə qələmə
alınan bütün şərhlər müəllifin
ensiklopedik biliyə malik olduğunu göstərir.
Həmin zəngin məlumatları bir yerə toplayıb
nizamlamaq, sistemli şəkildə və xronoloji
ardıcıllıqla oxucuya təqdim edə bilmək - həm
əsərin dəyərini artırır, həm də
xoş təəssürat yaradır. Sanki
yazıçı sevə-sevə qələmə
aldığı qəhrəmanın arzu-istəklərinə,
idellarına uyğun olaraq özü də millət yolunda
çalışan bir elm, təhsil, maarif fədaisi kimi fəaliyyət
göstərir. Hiss olunur ki, müəllif indiyə qədər
oxuduğu, öyrəndiyi, tanış
olduğu bütün mənbələri dərindən mənimsəyərək
bəhrələndiyi məlumatlardan yüksək peşəkarlıqla
istifadə etmişdir. O, elmi-nəzəri məxəzlər
üzərində qurulan orijinal bədii düşüncələrini,
fərqli dünya görüşünü özünə
xas dəst-xəttilə qələmə alır. Zəruri olan hər bir izahatın xeyli səbrlə,
sərbəst şəkildə, incə zövq və səlis
dillə yerli-yataqlı təqdim olunması isə şübhəsiz,
müəllif üslubunun özəlliyindən xəbər
verir.
1873-cü
ildə Bakı gimnaziyasında dərs dediyi tələbələrlə
birlikdə hazırladığı tamaşanın
nümayişi ilə Azərbaycanda ilk Milli Teatrın əsasını
qoyan Həsən bəy Zərdabi az sonra Azərbaycana başqa
bir müasir mədəniyyət nümunəsini - jurnalistika sənətini gətirir.”Nə
qədər biz avamıq, bizi aldadacaqlar”,-
deyən Həsən bəy tərəqqi naminə məhz mətbuat
işini xüsusilə vacib sayırdı. Bugünkü qəzet
bolluğunda, ölkədə mətbuat və digər
KİV-lərin gur inkişaf etdiyi bir vaxtda 22 iyul 1875-ci ildə
ilk sayı çapdan çıxan “Əkinçi” qəzetinin
iki il ərzində min bir əziyyətlə işıq
üzü görən yazıları ilə tanış
olduqca, o dövrün qaragüruhçu dini xurafatından
qurtula bilməyən, əhalisinin əksəriyyəti
savadsız olan bir mühitdə bu qədər mütərəqqi
fikirləri yaymağın necə mümkün olduğu və
nə qədər böyük cəsarət tələb
etdiyi heyrət doğurur: “... Ey bizə diqqət
edənlər, bu qəzetin kəsrini görəndə
gülməyin. Gülmək yeri deyil.
Siz ağlayın ki, bizim müsəlmanların
bircə qəzeti də buraxmağa adamı yoxdur.”
Bu sözləri Həsən bəy göz yaşları
içində fəryad edərək yazırdı.
İlk mətbu
nəşr olan “Əkinçi”nin yaranma tarixi haqqında
müfəssəl bəhs olunan kitabda həmçinin o
dövrün - “Bakinskie izvestiya”, “Tiflisskie vedomosti”, “Kafkaz”,
“Qolos”, “Kaspi”, “Tərcüman”, “Ziya”, “Ziyayi-Qafqaziyyə”, “Kəşkül”,
“Şərqi-Rus” və digər qəzetlər barədə də
məlumatlar verilir. Dahi klassiklər Nizami, Nəsimi,
Füzuli, Tusi və b. haqqında ətraflı söz
açılır. Müəllifin
erudisiyasına dəlalət edən bütün bunlara yalnız
gərgin mütaliə, tədqiqatçılıq səriştəsi,
oxumaq-öyrənmək səbri, müxtəlif elm sahələrilə
maraqlanmaq həvəsi sayəsində nail olmaq
mümkündür. Roman-epopeya
janrının tələblərinə uyğun olaraq toxunulan
hər məqamla bağlı oxucuya dolğun informasiya verilir,
araşdırma və aydınlaşdırmaların nəticələri
ərklə, inamla təqdim edilir, oxucu üçün
heç bir qaranlıq cəhətin qalmasına imkan verilmir.
Həssas və diqqətcil müəllifin nəzərindən
hətta ən xırda, əhəmiyyətsiz sayıla biləcək
kiçik detal da yayınmır. Bəzən ilk baxışda
uyğunsuzluq, yaxud unutqanlıq kimi görünən məqamlara
müəllif bir-neçə
səhifədən sonra qayıdaraq izahını verir və tələskən
oxucunu “nigarançılıqdan” çıxarır. Demək hər şeyin öz yeri, öz məqamı
varmış, müəllif bunu bilir və bu yolla da oxucunu
aparır.
“İşığa
gedən yol”da onlarla maraqlı epizod, yüzlərlə incə
detal, həssas nüans, qəlbləri titrədən,
duyğuları oyadan ibrətamiz hadisələr var. Xasiyyəti
kimi özü də gözəl olan Həsən bəyin
romantik əhvalatları, xüsusən onu böyük səmimiyyətlə
sevən üç qızın - Vera, Taclıbəyim və
Hənifə xanımın hiss-həyəcanları, sevgi
etirafları və onların hər birinə azərbaycanlı
mentalitetinə xas namus-qeyrət fövqündən yanaşan
Həsən bəyin vicdanlı münasibət bəsləməsi
çox diqqətlə, həzin duyğularla təsvir olunur.
Romanın əsas leytmotivini təşkil edən yuxu
epizodu isə xüsusi dəyərə layiqdir. Böyük
bir ömür yaşamış görkəmli şəxsiyyətin
zəngin həyat yolunu qırmızı bir ana xətt ətrafında
toparlamağa imkan verən bu yuxular uğurlu
yaradıcılıq tapıntısıdır. Vizual cəhətdən də təsəvvürdə
çox maraqlı, baxımlı lövhələr
canlandıran yuxu təsvirləri xüsusi zövqlə qələmə
alınmış mətnlərdən ibarətdir. Əsrarəngiz, sirli-sehrli, ulduzlu-işıqlı
yuxular Həsən bəyin taleyinə işarə edən
alın yazısı kimi bütün kitab boyu davam edir. Həyatının müxtəlif
çağlarında, mühüm hadisələr ərəfəsində
hər dəfə Həsən bəy yuxusunda ulduzlu səma
altında, su üzərindəki yolla, uzaqlarda yanan
işığa doğru gedir. Moskvada ali
təhsil alanda, Bakıda qəzet çıxartmaq
üçün çalışanda, Zərdabda kənd
camaatına xidmət edəndə... Bu yuxular ona mənəvi
güc verir, sanki ona qeybdən gələn İlahi təqdir kimi doğru
yolda olduğuna əminlik yaradır.
İlk dəfə
o, işıqlı yuxusunu balaca uşaq vaxtı yayda
babasının böyrünə sığınaraq
yatdığı çardaqda görür: “... O, yuxusunda
gördü ki, həyətlərində şam
ağacından düzəldilmiş nərdivanı səmaya
söykəyərək göy üzündəki ən parlaq
ulduzları dərib nənəsinin tikdiyi güllü torbaya
yığır... Nərdivanla enmək istərkən
özü ilə yer arasındakı məsafə birdən-birə
ucsuz-bucaqsız dənizə dönürdü... Suyun
üzü ilə kəndlərinə doğru dümağ
işıqlı yol uzanırdı... Yol gözəlliyindən
bərq vurub yanırdı. Suyun üzərində izah
olunmayan bu gözəllik onu valeh etmişdi... Ona elə gəlirdi
ki bu yol heç zaman bitməyəcək...”
Və nəhayət,
ömrünün qürub çağında ağır xəstə
yatan Həsən bəy o yuxunu son dəfə görür:
“...Həsən bəy həmin gecə səhərə qədər
yenə inildədi. Qəribədir, gündüz çox
çətinliklə və anlaqsız danışan Həsən
bəy yuxuda çox aydın nitqlə hey deyirdi: “Hənifə,
bax o işığa, o, mənim
çırağımdır, gedirəm evimizə gətirəm”,
- söyləyirdi. İllərlə onunla
yaşayan və çətin məqamlarda onu müşayiət
edən yuxunu yenə görürdü. Yenə
o, itmiş yolunun başlanğıcını tapa bilmirdi.
Qarşısındakı tez-tez ayrılan yolların rəngi
də dəyişmişdi elə bil... Yenə uzaqdan suyun
üstü ilə uzanan yol, közərən şam, bərq
vuran ulduzlar, yol göstərən çıraqlar suyun
üstündəki ağ buludların içindən göylərə
uzanan meyvə ağacları küləyin gücü ilə
yırğalanırdı...”
Mütəmadi
təkrarlanan yuxu motivini kitabın yekununda rəmzi olaraq
çox dərin və təsirli mənalandıran müəllif
yazır ki, Bakıda görünməmiş bir izdihamla son mənzilə
yola salınan Həsən bəyin cənazəsini də,
ömrü boyu öz qəlbində
ağırlığını daşıdığı, dərdini
çəkdiyi insan selini də sanki bir işıq, nur
topası müşayiət edirdi və insanlar başları
üzərindəki o işıq topasına heyran-heyran
baxırdılar. Bu - Həsən bəyin müqəddəs
ruhu idi “işıq şəklində, nura çevrilərək”
minilliklərə doğru irəliləyirdi. Qəribə
idi ki, dahi insanın ruhundan saçan o parlaq işıq
izdihamın son mənzilə doğru apardığı cismindən
xeyli qabaqda gedirdi. Müəllif haqlıdır: üzərinə
Tanrı tərəfindən qoyulmuş milli maarifçilik
missiyasını tam təmənnasız olaraq əzmlə,
bacarıqla, israrla və yorulmadan yerinə yetirən H.B.Zərdabinin
ruhu əbədi olaraq xalqın başı üzərində
işıq saçacaqdı. Bu parlaq
işığın son mənzili yoxdur, tükənməyən,
bitməyən işıqlı yol heç vaxt sona
çatmayacaqdı. Elm, təhsil, maarif, mədəniyyət
işığına doğru aparan yolda bütün dahilər
kimiHəsən bəyin də ruhu daim uğrunda fəda
olduğu xalqı, milləti müşayiət edəcəkdi...
Böyük səbr və səliqə ilə
yazılmış kitabı oxuduqca Həsən bəy Zərdabinin
təmənnasız millət sevgisi,
xalqabağlılığı heyrət doğurduğu kimi,
müəllifin özünün də vətənpərvərliyi
xoş təəssürat yaradır. Bəlkə də kimsə
vətənpərvər olmağı ziyalı borcu sayar.
Ancaq sirr deyil ki, “xəlqi” görünmək və “xalqın
sevimli sənətkarı” adlanmaq naminə “vətənpərvərlikdən”
boğazdan yuxarı danışanlar da az deyil. Yazıçı-publisist
Sona Vəliyeva isə bu mövzuda heç bir ibarəli
söz, pafoslu cümlə işlətmir. Onun
mülahizələrindən, hadisələrə münasibətindən,
müəllif mövqeyindən Vətəni necə dərin məhəbbətlə
sevdiyi, Azərbaycan xalqına, türk millətinə səmimi
duyğularla bağlı olduğu sezilir.
Özünü
bütünlüklə xalqın inkişafına həsr edərək,
“Əgər bir kişi elmi, ədəbi, tərbiyə
ilə mədəniyyəti bir tərəfə qoyub pul
qazanmağı ondan yaxşı tutursa, ol kişidə millətpərvərlik
olurmu?!”- deyən Həsən bəyin xalq
yolunda nə qədər əziyyətlər çəkdiyi,
nə qədər məhrumiyyətlər gördüyü, həm
yaradıcı ziyalı kimi, həm də görkəmli
ictimai-siyasi xadim kimi nə qədər əzmlə
çalışdığı romanda canlı boyalarla təsvirini
tapır. Belə epizodlardan birində Bakıya qonaq gəlmiş
Maksim Qorki ilə Fyodor Şalyapini neft mədənlərinə
səfərdə müşayiət edən Həsən bəy
fəhlələrin dözülməz şəraitini
görüb xəcalət çəkir və neftin
hesabına var-dövlət qazanan milyonçuları nəzərdə
tutaraq ürəyində: “Ay namərdlər, kazinolarda hər
gün sovurduğunuz milyonların heç olmasa, mində
birini sərf edərək bu bədbəxtlərə insan kimi
başını qoyub yatmağa bir yer düzəltmək
olmazdımı?!” - düşünür.
Əsər H.B.Zərdabini bizə yenidən
tanıdır, o böyük ziyalının indiyə qədər
təsvir ediləndən və təsəvvür edildiyindən
daha yüksək dəyərə layiq şəxsiyyət
olduğuna inandırır. Bu yerdə əsərdən
çıxan bir mühüm nəticəni də qeyd edək.
Sirr deyil ki, XIX-XX əsrin qovuşağında
Azərbaycanın və ümumən türk
dünyasının milli-mənəvi dirçəlişində,
ictimai-siyasi oyanışında və mədəni tərəqqisində
elə şəxslər, elə hadisələr var ki, biz indiyə
qədər onların ilk olduğunu bilirdik. Ancaq tarixi sənədlər əsasında
yazılan “İşığa gedən yol” kitabını
oxuduqca görürük ki, həmin “ilk”lərin əksəriyyəti
Həsən bəy Zərdabinin adı ilə bağlı
olub. O “ilk”lərin rişəsi Həsən bəyin
ideallarından və ideyalarından qida alıb. Çox ziyalıya ilk yol göstərən,
tövsiyə edən, stimul yaradan başlanğıc o olub.
Milli intibah korifeyləri Nəcəf bəy Vəzirov, Əsgər
ağa Gorani, Əlimərdan bəy Topçubaşov,
xüsusən, türk dünyasının tanınmış
ziyalısı İsmayıl bəy Qaspıralı və b.
kimi dəyərli insanlar məhz dahilər dahisi Həsən bəy
Zərdabidən dərs alıblar, onun fəaliyyətindən
örnək götürüblər, onun nümunəsi və
məsələhətləri ilə “işıq gələn”
səmtə üz tutublar. O cümlədən, “millət
atası” kimi tanınan məşhur milyonçu Hacı
Zeynalabdin Tağıyev də Həsən bəyin müdrik məsləhətlərinə
mötəbər yanaşıb, bir çox xeyriyyəçiliklə təkliflərinə
dəstək verib...
Təbii,
bu halların heç biri o böyük insanların fəaliyyətinin
əhəmiyyətini azaltmır. Ancaq deyilənlər
hamısı Həsən bəyə möhtəşəm
abidə ucaltmış müəllifin təqdirəlayiq zəhmətinin
yüksək qiymətidir. Axı zamanında bir çox
ilklərə imza atmış Həsən bəy Zərdabinin
haqqının tanınması da Haqq işidir! Əlbəttə,
xalqımız, dövlətimiz bütün digər görkəmli
fikir adamları kimi H.B.Zərdabinin də qədr-qiymətini
layiqincə uca tutur, o sevilir və hər zaman anılır.
Haqqında tədqiqat əsərləri,
kitablar, məqalələr yazılır. Vaxtilə bu
böyük insan haqqında “Mədəniyyət toxumu səpən
“Əkinçi”” məqaləsini yazanda mən də onun qəzet
yaradıcılığına ətraflı nəzər
salmışdım. Ancaq “İşığa
gedən yol” kitabında H.B.Zərdabinin hərtərəfli
istedada malik olduğu göstərilir və mütəfəkkirin
indiki şöhrət kürsüsündən qat-qat ucalarda,
heç çəkinmədən deyək - müqəddəslik
zirvəsində dayandığı sübut edilir.
Beşikdən - son mənzilədək Həsənbəyin
bütün həyatını və
yaradıcılığını qələmə alan müəllifin təfsirində sübut
olunur ki, milli oyanış tariximizin beşiyi başında
dayanan nadir simalardan biri də məhz Zərdablı bəy
oğlu bəy olubdur!
Bu gün Həsən bəyi bizdən yüzillər
ayırır və o dövrün hadisələri haqqında
ümumi məlumatlar qalsa da, apardığı söhbətlərin
təfsilatı arxivdə yoxdur. Odur ki, əsərdə qəhrəmanın
dilindən verilən əksər mətnlər, yazılan
dialoqlar həm də (və bəlkə də daha çox) müəllif təxəyyülünün
məhsuludur. Yaradıcılıq prosesində
real faktlara əsaslanan belə təxəyyül izharları məqbul
sayılır. Həsən bəyin sevgi olaylarından
tutmuş xeyriyyə cəmiyyəti yaratmaq, məktəb
açmaq, teatr tamaşası hazırlamaq, qəzet
çıxartmaq və s. fəaliyyətləri zamanı
apardığı bütün danışıqlar, mübahisələr,
düşüncələr... - təxəyyül məhsulu
olsa da, istedadla yazıldığı üçün real və
inandırıcı görünür.
Milləti
xurafat və gerilik girdabında puç olmaqdan xilas edərək
onu elm, savad, bilik, mədəniyyət işığına
doğru aparmaq üçün ömrünü şam kimi əridib
qaranlıq yolun işığını artıran
böyük Həsən bəy Zərdabi sanki tədqiqatçının
bugünkü zəhmətini görərək ürək
yanğısı ilə deyirdi: “Gələcəkdə bizim tərəqqi
etmək tarixini yazan indiki zəmanəyə baxanda məəttəl
qalacaqdır ki, nə yazsın. Həqiqət, bizim əsbablar
nəki yüz, bəlkə min il bundan əqdəm olandan tərəqqi
etməyib...”
Ancaq Həsən bəyin arzuladığı o gələcək
günlərin birində Sona xanım Vəliyeva “tərəqqi
etmək tariximiz” haqqında sanballı bir əsər
yazdı.
Yazdı ki, ata-baba mülkündə qayğısız
yaşamaq, şad-xürrəm ömür sürmək
imkanı olduğu halda, özünü millətçilik bəlasının
qoynuna atıb nadan təhqirləri, cahil həqarətləri
ilə üzləşən, həcv, lağ, hərzəvü-hədyan
eşidən bu bəy oğlu bəy yalnız xalqın gələcəyi
naminə hər məhrumiyyətlərə dözdü və
əzmlə yolunu davam etdirdi... Yazdı ki, bütün dahilər
kimi Həsən bəyə də getdiyi işıqlı yolu
Tanrı göstərmişdi... Bütün seçilmişlər
kimi Həsən bəy də başqa cür yaşaya bilməzdi, bu yol onun
alın yazısı, tale yolu idi, yaşamağının, həyatının
mənası idi... Yazdı ki, 53 yaşına çatanda Həsən
bəy ona görə yorğun-arğın, 70 yaşlı
ahıl bir adamı xatırladırdı ki, haqq və ədalət
uğrunda, milli inkişaf naminə apardığı
mübarizənin ağırlığı onun fiziki
gücündən qat-qat çox idi: “Çəkdiyi dərdlə
içindəki qeyrət birləşərək üzünə
vaxtsız qırışlar salmışdı...”
Bir
sözlə, qədim və zəngin mədəniyyətə
malik Azərbaycan yurdunun yetirdiyi dahi şəxsiyyətlərdən
biri olan H.B.Zərdabinin bütün mənalı ömrü
tam təfsilatı ilə irihəcmli “İşığa gedən
yol” kitabında əbədiləşdirilib; o, xalq yolunda
hansı əzabları yaşayıb, kimlərlə
mübarizə aparıb, kimlərə dost deyib, kimləri
düşmən sayıb, hansı zərbələri
alıb, hansı uğurları qazanıb... Əsərin
dilinin zənginliyi, mətnlərdəki kolorit, maraqlı
kolliziyalar ətrafında cərəyan edən həzin,
lirik-psixoloji epizodlar, zərif sevgi səhnələri, hadisələrə
fəlsəfi münasibət, aforizm üslublu deyimlər
tarixi faktlarla zəngin kitabın oxunuşunu
asanlaşdırır.
XIX əsrlə
müqayisədə bu gün həm də Həsən bəy
Zərdabinin səpdiyi elm, təhsil, maarif toxumları sayəsində
xeyli inkişaf etmiş müstəqil Azərbaycanda vətənini,
xalqını ürəkdən sevən, onun
inkişafını səmimi qəlbdən arzu edən hər
bir qədirbilən oxucu Sona Vəliyevanın çox
böyük zəhmətlər hesabına ərsəyə gətirdiyi
bu dəyərli kitabı oxuyub başa vurduqdan sonra əminəm
ki, daxilindən mütləq bir alqış sədası
qopacaqdır:
“Afərin, Sona xanım! Əllərinizə
sağlıq!”
29.08.2016
Ekspress.-2016.-27-29 avqust.-S.9-13.