Demokratik cəmiyyətdə insan azadlığının təmini

1995-ci il noyabrın 12-də qəbul edilmiş Konstitusiya ölkəmizdə əsas insan hüquq və azadlıqlarının həyata keçirilməsinə əsaslanan yeni dövlət quruculuğunun başlanğıcını qoydu. Konstitusiya ölkədə insan hüquq və azadlıqlarının qorunmasının əsasını təşkil etdiyi üçün, sənədin “Əsas insan və vətəndaş hüquqları və azadlıqları” adlı üçüncü fəsli insan hüquqlarının geniş dairəsini əhatə edən 48 maddəni özündə əks etdirir.

Qeyd edək ki, Azərbaycan Respublikası Prezidenti tərəfindən 1998-ci il 22 fevral tarixində “İnsan və vətəndaş hüquqları və azadlıqlarının təmin edilməsi sahəsində tədbirlər haqqında” fərman imzalanıb və onun 1998-ci il 18 iyun tarixli sərəncamı ilə insan hüquqlarının müdafiəsi sahəsində Dövlət Proqramı təsdiqlənib. Bəhs etdiyimiz dövlət proqramı əsasında 2002-ci ildə Azərbaycan Respublikasının İnsan hüquqları üzrə müvəkkili (Ombudsman) institutu təsis edilib.

Ümumiyyətlə isə ölkəmizdə ictimai həyatın bir çox sahələrində geniş islahatlar həyata keçirilib. Aparılan islahatların sırasında ölkənin hüquqi sisteminin Avropa İnsan hüquqları Konvensiyası və digər vacib beynəlxalq sənədlərdə təsbit edilmiş beynəlxalq standartların tələblərinə uyğunlaşdırılması istiqamətində görülən işlər xüsusilə diqqətdə dayanır.

Yeri gəlmişkən, Azərbaycan Respublikasının Mülki, Mülki-Prosessual, Ailə, Əmək, Cinayət, Cinayət-Prosessual, Cəzaların İcra edilməsi haqqında, Gömrük və Vergi Məcəllələri, Yığıncaq azadlığı, Kütləvi informasiya vasitələri, Qeyri-hökumət təşkilatları (ictimai birlik və fondlar) və Vəkillik haqqında mühüm əhəmiyyətə malik olan qanunları qəbul edilib.

Azərbaycan Respublikasının İnsan Hüquqları üzrə Müvəkkili Elmira Süleymanova qeyd edir ki, insan hüquqlarının və azadlıqlarının təmin olunması istiqamətində qəbul edilən normativ sənədlər sırasında Ümummilli Lider Heydər Əliyevin 22 fevral 1998-ci il tarixində imzaladığı “İnsan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının təmin edilməsi sahəsində tədbirlər haqqında” Fərmanı və 1998-ci il 18 iyun tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilən “İnsan hüquqlarının müdafiəsinə dair Dövlət Proqramı”nı xüsusilə qeyd etmək lazımdır: “Belə ki, bu sənədlərdə insan hüquqlarının müdafiəsi sahəsində mühüm tədbirlərin həyata keçirilməsi, o cümlədən Azərbaycan Respublikasının İnsan hüquqları üzrə səlahiyyətli müvəkkili təsisatının yaradılması, ölkəmizin insan hüquqları haqqında beynəlxalq sazişlərə qoşulması, bu sahədə elmi-tədqiqat institutunun yaradılması, normativ hüquqi aktların insan hüquqlarına dair beynəlxalq standartlara tam uyğunluğunun təmin edilməsi, hüquqi mexanizmlərin təkmilləşdirilməsi, insan hüquqları sahəsində fəaliyyət göstərən beynəlxalq qurumlarla əməkdaşlığın daha da inkişaf etdirilməsi, bu sahədə fəaliyyət göstərən beynəlxalq institut və mərkəzlərdə tədqiqat və təhsil proqramları üzrə mütəxəssislərin hazırlanması, insan hüquqları haqqında öhdəliklərə riayət edilməsi və digər məsələlər nəzərdə tutulmuş, daha sonralar həmin aktlarda təsbit olunmuş məsələlərin həlli istiqamətində mühüm islahatlar həyata keçirilib. Bu islahatların məntiqi davamı olaraq Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 28 dekabr 2006-cı il tarixli Sərəncamı ilə Azərbaycan Respublikasında İnsan Hüquqlarının Müdafiəsi üzrə Milli Fəaliyyət Planı təsdiq edilib. Bu Plan insan hüquqlarının təmin edilməsi prosesinin keyfiyyətcə yeni müstəviyə keçməsinə, universal və regional səviyyədə yeni əməkdaşlıq strategiyasının qurulmasına, dövlətlə vətəndaş cəmiyyəti arasında tərəfdaşlıq münasibətlərinin yaradılmasına xidmət edir”.

Azərbaycan Respublikasının İnsan Hüquqları üzrə Müvəkkilinin bir çox təklifləri də nəzərə alınmaqla qəbul edilən İnsan Hüquqlarının Müdafiəsi üzrə Milli Fəaliyyət Planı son dövrlərdə insan hüquqları sahəsində əldə olunan ən böyük nailiyyətlərdən biri olaraq ölkəmizdə insan hüquqlarının müdafiəsinin yeni mərhələsini özündə əks etdirir. Bundan başqa, müvəkkilin təşəbbüsü ilə Milli Fəaliyyət Planının cəmiyyətə təqdim edilməsi və bu sahədə əhalinin maarifləndirilməsi istiqamətində müəyyən tədbirlər həyata keçirilib.

E.Süleymanova onu da qeyd edib ki, “Azərbaycan Respublikasının İnsan hüquqları üzrə müvəkkili (Ombudsman) haqqında” Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Qanununda dəyişikliklər edilməsi barədə” 2011-ci il 24 iyun tarixli Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Qanunu ilə Azərbaycan Respublikasının Ombudsman təsisatının müvafiq səlahiyyətləri və imtiyazları müəyyən edilib: “Eyni zamanda BMT-nin “Qadınlara münasibətdə ayrı-seçkiliyin bütün formalarının ləğv olunması haqqında Konvensiya”sının 20-ci maddəsinin birinci bəndinə edilmiş düzəliş 23 may 2008-ci il tarixində, Beynəlxalq Əmək Təşkilatının “Kişi və qadın işçilər üçün bərabər münasibət və bərabər imkanlar haqqında: ailə vəzifələri olan işçilər” adlı 156 və “Analığın mühafizəsi haqqında” 183 saylı konvensiyaları 11 may 2010-cu il tarixində, “Avropa Şurasının İnsan Alverinə qarşı Fəaliyyət üzrə Konvensiyası” 23 iyun 2010-cu il tarixində Azərbaycan Respublikası tərəfindən ratifikasiya edilib. Bundan başqa “Təhsil sahəsində ayrı-seçkiliklə mübarizə haqqında” 14 dekabr 1960-cı il tarixli Konvensiyasının, “İnsan hüquqları və əsas azadlıqlarının müdafiəsi haqqında” Avropa Konvensiyasına əlavə “Konvensiyaya nəzarət sisteminin dəyişdirilməsi haqqında” 14 saylı Protokolunun, “Əlil insanların hüquqlarının qorunması üzrə Beynəlxalq Konvensiya”nın və həmin Konvensiyanın Fakültativ Protokolunun, Azərbaycan Respublikası tərəfindən ratifikasiyası ilə bağlı təklif irəli sürmüş və həmin sənədlər Azərbaycan Respublikası tərəfindən ratifikasiya olunub. Eyni zamanda “Bütün şəxslərin zorakı itkin düşmələrdən müdafiəsi üzrə Beynəlxalq Konvensiya”nın, “Uşaqların cinsi istismar və sui-istifadədən müdafiə olunmasına dair” Avropa Şurasının Konvensiyasının ratifikasiyası ilə bağlı təkliflər irəli sürmüş, həmin sənədlər Azərbaycan Respublikası tərəfindən imzalanmış və ratifikasiyası istiqamətində işlər aparılmaqdadır”.

Qeyd edək ki, Ermənistan dövləti tərəfindən qaçqın və məcburi köçkünlərə vurulmuş zərərin ödənilməsi məqsədilə beynəlxalq təşkilatlarda məsələnin qaldırılması üçün həmin şəxslərin işğal ərazisində qalmış daşınar və daşınmaz əmlaklarına mülkiyyət hüquqlarının təsdiq olunmasına dair sənədlərin toplanması barədə əraziləri işğal olunmuş RİH-nə müraciət edilmiş və bu sahədə işlər davam etdirilir.

Ekspertlər qeyd edir ki, Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasını səciyyələndirən mühüm cəhətlərdən biri insan və vətəndaş hüquqlarının kifayət qədər əhatəli şəkildə təsbit olunması və bu hüquqları tanımaq, müdafiə və təmin etməyin isə dövlətin əsas məqsədi olduğunun elan edilməsidir. Belə ki, Konstitusiyanın 12-ci maddəsinin birinci hissəsinə uyğun olaraq insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının təmin edilməsi dövlətin ali məqsədidir. Konstitusiyanın qəbulundan sonra ölkədə həyata keçirilən çoxşaxəli islahatlar da məhz insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının səmərəli təmini məqsədinə yönəlmiş, bu prosesdə vətəndaş cəmiyyəti təsisatlarının rolu genişləndirilib.

Bundan başqa, ictimai münasibətlərin inkişaf tempi, cəmiyyətin dinamik tərəqqisi ilə bağlı olaraq dövlət idarəetmə sisteminin əsasını təşkil edən mühüm qanunvericilik aktlarının müasirləşdirilməsi bir qayda olaraq sosial tələbat kimi gündəliyə gəlir. Burdan da belə nəticəyə gəlmək olar ki, Konstitusiya hər bir dövlətin hüquq sisteminin fundamental əsasını təşkil etdiyindən ölkənin inkişaf xüsusiyyətlərini özündə ehtiva etməli, müasirliyi, demokratikliyi, insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarına etibarlı təminat mexanizmləri formalaşdırması ilə diqqəti çəkməlidir. Yəni, Konstitusiyanın zamanın ruhu, cəmiyyətin iradəsi ilə uzlaşması, proqressiv yeniliklərə adekvat reaksiya verməsi vacibdir.

Ekspertlər bildirirlər ki, insan hüquq və azadlıqlarının beynəlxalq müqavilələrə uyğun tətbiqi özündə bu hüquqların maneəsiz və hər hansı qanunsuz müdaxilələrdən kənar həyata keçirilməsini nəzərdə tutmaqla, eyni zamanda demokratik cəmiyyətdə onlara qoyulan zəruri və qanunla nəzərdə tutulmuş məhdudiyyətləri də ehtiva edir. Bir sözlə, müasir beynəlxalq hüquq insan hüquqlarının ölkənin milli maraqları naminə, digər şəxslərin hüquq və azadlıqlarının qorunması, əxlaq və mənəviyyatın mühafizəsi üçün qanuni və əsaslı məhdudlaşdırılmasını hüquqi dövlətin sabitliyinin ayrılmaz elementi kimi nəzərdən keçirir.

Süleymanova onu da bildirir ki, hazırda ölkəmizin yaşadığı müasir inkişaf mərhələsi insan hüquqlarının müdafiəsi sahəsində aparılan mütərəqqi islahatların davam etdirilməsini şərtləndirir ki, bu da gələcəkdə milli qanunvericiliyin insan hüquqlarına dair beynəlxalq standartlara, norma və prinsiplərə tam uyğunluğunun təmin edilməsini, beynəlxalq qurumlarla yeni əməkdaşlıq strategiyasının hazırlanması və həyata keçirilməsini, dövlət orqanlarının fəaliyyətinin insan hüquqlarının təmini baxımından təkmilləşdirilməsini, hüquq mədəniyyətinin inkişaf etdirilməsini mühüm və perspektiv vəzifələr kimi müəyyən edir.

Qeyd etdiyimiz kimi, insan hüquq və azadlıqlarının daha səmərəli təmini istiqamətində həyata keçirilən islahatların məntiqi davamı olaraq, insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsinin səmərəliliyinin artırılması, hüquq mədəniyyətinin inkişaf etdirilməsi, normativ-hüquqi bazanın və hüquq müdafiə sisteminin təkmilləşdirilməsi istiqamətində tədbirlərin davamlılığının təmin edilməsi məqsədilə insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsinin səmərəliliyini artırmaq sahəsində Milli Fəaliyyət Proqramı çərçivəsində bir çox işlər görüldü.

Fəlsəfə doktoru Vahid Ömərovun sözlərinə gxörə, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında fikir, söz və vicdan azadlığına geniş təminat verilib. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 48-ci maddəsində göstərilir: “Hər kəsin vicdan azadlığı vardır. Hər kəsin dinə münasibətini müstəqil müəyyənləşdirmək, hər hansı dinə təkbaşına və ya başqaları ilə birlikdə etiqad etmək, yaxud heç bir dinə etiqad etməmək, dinə münasibəti ilə bağlı əqidəsini ifadə etmək və yaymaq hüququ vardır. Hər bir insanın əqidə azadlığı və onu sərbəst şəkildə ifadə etmək hüququ var. Bu hüquqa əqidəsinə maneəsiz etiqad bəsləmək dövlət sərhədlərindən asılı olmayaraq, informasiya və ideyaları istənilən vasitələrlə axtarmaq, əldə etmək və yaymaq azadlığı daxildir. Heydər Əliyevin Azərbaycan rəhbərliyinə qayıdışı ilə başlıca qayəsini müstəqillik, azərbaycançılıq, dövlətçilik, ədalətlilik, demokratiya, milli tərəqqi, dünyəvilik kimi ümumbəşəri dəyərlər təşkil edən yeni bir ideologiyanın əsası qoyuldu. Onun apardığı daxili siyasət Azərbaycanın hər bir vətəndaşına azad, sərbəst yaşamaq hüquqlarını təmin etmək imkanları verdi”.

Rəşid RƏŞAD

Ekspress.- 2016.- 28 iyul.- S. 10.