Hüquqi dövlətdə vətəndaşlığın önəmi

Hüquqi dövlətdə insanlarla dövlətin hüquqi bağlılığını göstərən vacib şərtlərdən biri də vətəndaşlıqdır. Vətəndaşlıq statusu olmayan şəxslərin dövlətin ərazisində qüvvədə olan bütün hüquqlardan yararlanması mümkün deyil.

Qarşılıqlı hüquq və vəzifələr şəxs və dövlət arasındakı daimi siyasi və hüquqi əlaqədən irəli gəlir. Siyasi əlaqə, siyasi hakimiyyətin təşkilində vətəndaşın iştirakı və onun siyasi hüquq və azadlıqlara malik olması ilə izah olunmalıdır. Vətəndaşla dövlət arasında hüquqi əlaqə daimidir. Əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər isə yalnız müvəqqəti hüquqi əlaqədə olur. Dövlət həm əcnəbiləri, həm də vətəndaşları müdafiə edir. Lakin vətəndaşları əcnəbilərdən onun dövlətlə siyasi əlaqəsinin olması fərqləndirir. Əcnəbilərin siyasi sahədə hüquqları məhdudlaşdırılır. Deməli, vətəndaşlıq dedikdə, şəxsin dövlətə mənsubiyyəti, şəxslə dövlət arasında onların qarşılıqlı hüquq və vəzifələrində ifadə olunan daimi siyasi hüquqi əlaqə başa düşülür.

Azərbaycanda vətəndaşlıq Konstitusiyada və qanunda müəyyən olunmuş prinsiplərə əsaslanır. Bu prinsiplər vətəndaşlıqla bağlı münasibətləri tənzimləyən, qanunvericiliklə müəyyən olunan rəhbər müddəalardır.

Konstitusiyamızın 52-ci maddəsində və “Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlığı haqqında” 1998-ci il qanununun 1-ci maddəsində göstərilir ki, Azərbaycan dövlətinə mənsub olan, onunla siyasi və hüquqi bağlılığı, habelə qarşılıqlı hüquq və vəzifələri olan şəxs Azərbaycanın vətəndaşıdır.

Qanunvericilikdə bildirilir ki, Azərbaycan ərazisində və ya Azərbaycan vətəndaşlarından doğulan şəxs Azərbaycan vətəndaşıdır. Valideynlərindən biri Azərbaycan vətəndaşı olan şəxs də Azərbaycan vətəndaşıdır.

Şəxsin Azərbaycan vətəndaşı sayılması üçün bir neçə şərtdən birinin təmin edilməsi vacibdir. İlk növbədə yuxarıda adını çəkdiyimiz qanunun qüvvəyə mindiyi günədək Azərbaycan vətəndaşlığında olmuş şəxslər, yəni, Qanunun qüvvəyə mindiyi günədək Azərbaycanda yaşayış yeri üzrə qeydiyyatda olan şəxslər vətəndaşlıq qazanıb. Bundan başqa 1992-ci il yanvarın 1-dək Azərbaycan və ya başqa dövlətin vətəndaşı olmayan, lakin Azərbaycanda yaşayış yeri üzrə qeydiyyatda olan şəxslər, 1988-ci il yanvarın 1-dən 1992-ci il yanvarın 1-dək Azərbaycanın ərazisində məskunlaşan qaçqınlar vətəndaş hesab edilib.

Azərbaycan Konstitusiyasının 53-cü maddəsinin I hissəsinə görə, vətəndaş heç bir halda Azərbaycan vətəndaşlığından məhrum edilə bilməz. Həmin maddənin ikinci hissəsinə görə, Azərbaycan vətəndaşı heç bir halda Azərbaycandan qovula və ya xarici dövlətə verilə bilməz. Bu maddənin digər bir hissəsində qeyd edilir ki, Azərbaycan onun ərazisindən kənarda müvəqqəti və ya daimi yaşayan vətəndaşlarının hüquqi müdafiəsinə təminat verir və onlara hamilik edir. Vətəndaşlıq hüququnun təminatı üçün Azərbaycan dövləti öz orqanlarının və vəzifəli şəxslərinin simasında vətəndaşları qarşısında məsuliyyət daşıyır.

Himayəçilik prinsipi qismən formal xarakter daşıyır. Çünki yalnız böyük dövlətlər bu imkana malikdirlər. Faktiki olaraq, xırda dövlətlər böyük dövlətlər ərazisində yaşayan vətəndaşlarına himayəçilik edə bilmir.

Azərbaycan vətəndaşlığı onun əldə edilməsi əsaslarından asılı olmayaraq hamı üçün bərabərdir. Vətəndaşlarının hüquqları, azadlıqları və vəzifələri onların mənşəyindən, sosial və əmlak vəziyyətindən, irqi və milli mənsubiyyətindən, cinsindən, təhsilindən, dilindən, dinə münasibətindən, siyasi və başqa əqidələrindən, məşğuliyyət növündən və xarakterindən, yaşayış yerindən, həmin yerdə yaşadığı müddətdən və başqa hallardan asılı olmayaraq bərabərdir.

Vətəndaşlığın əldə edilməsi üçün müəyyən qaydalara əməl edilməsi vacibdir. Şəxslər o halda Azərbaycan vətəndaşlığını əldə edirlər ki, bu qanunun qüvvəyə mindiyi gündən bir il müddətində Azərbaycan vətəndaşlığına qəbul edilmək haqqında ərizə ilə müraciət etsinlər.

“Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlığı haqqında” Qanunun birinci hissəsinin 3-cü bəndi əsasında Azərbaycan vətəndaşlığını əldə edən qaçqınlar tərk etdikləri dövlətlərə qayıtmaq hüququnu itirmirlər. Həmin şəxslərə Azərbaycan qanunvericiliyində məcburi köçkünlər üçün nəzərdə tutulmuş güzəştlər şamil edilir.

Qanunvericilik göstərir ki, şəxs tərəfindən vətəndaşlıq müstəqil müəyyən olunmalıdır. Bu prinsipin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, şəxslər özləri öz vətəndaşlıqlarını müəyyən edirlər. Şəxs istənilən vaxt vətəndaşlıqdan imtina edə bilər.

Azərbaycan vahid vətəndaşlıq prinsipini tanıyır. Bu prinsipin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, Azərbaycan öz vətəndaşının digər dövlətlər qarşısında vətəndaşlıqdan irəli gələn öhdəliklərini tanımır, amma digər dövlətlərin vətəndaşlığını əldə etmək hüququnu tanıyır. Böyük dövlətlər çox vaxt ikili vətəndaşlıq prinsipini tanıyır. Məsələn, Rusiya Federasiyasının vətəndaşlıq haqqında qanunvericiliyi ikili vətəndaşlığı tanıyır. Amma o şərtlə ki, həmin dövlətlə Rusiya arasında müqavilə bağlansın. Xırda dövlətlər isə ikili vətəndaşlığı tanımır. Çünki onlar ehtiyat edirlər ki, bu böyük dövlətlərə onların daxili işlərinə qarışmasına imkan yarada bilər. Azərbaycan da eyni qaydada ikili vətəndaşlığı qəbul etmir.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi Azərbaycan vətəndaşlıqdan məhrumetmənin yolverilməzliyini qəbul edir. Vətəndaşlıqdan məhrumetmə əslində insan və vətəndaş hüquqlarının məhdudlaşdırılması deməkdir. SSRİ dövründə cinayət törədən şəxs həm məhkum olunur, həm də vətəndaşlıqdan məhrum edilirdi. Amma indi bu Azərbaycan Konstitusiyasının 53-cü maddəsinə müvafiq olaraq yolverilməzdir. Azərbaycan öz vətəndaşını ölkə ərazisindən qovmurn və ya xarici dövlətə vermir. Bu prinsip vətəndaşın dövlət hakimiyyətinin təzyiqindən qorunmasını ifadə edir. Heç kəs Azərbaycan vətəndaşını dövlət ərazisindən qova bilməz.

Azərbaycanın vətəndaşı olmuş şəxsin vətəndaşlığı saxlanılır. Bu prinsipin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, şəxs Azərbaycan hüdudlarından kənarda hansı müddətə yaşamasından asılı olmayaraq, Azərbaycan vətəndaşlığını saxlayır.

Dövlətimiz vətəndaşlıqla bağlı beynəlxalq normaları da tanıyır. Azərbaycan xarici dövlətlərlə vətəndaşlıqla əlaqədar müqavilələr bağlaya bilər. Bu müqavilələrlə milli hüquq arasında ziddiyyət yaranarsa, beynəlxalq müqaviləyə üstünlük verilir.

Beynəlxalq müqavilələrdə nəzərdə tutulan hallar olduqda vətəndaşlığın əldə edilməsi yollarına imkan yaradılır. Vətəndaşlığın anadangəlmə əldə edilməsi - buna filimasiya deyilir. Burada iki prinsip var: İus sanquini - qan hüququ və ius soli - torpaq hüququ. Avropa dövlətlərində ius sanquini əsas götürülür. Yəni, burada vətəndaşlıq şəxsin mənşəyi ilə əlaqələndirilir. Şəxs hansı dövlətin vətəndaşından doğulubsa həmin dövlətin vətəndaşı sayılır. Bu prinsip Roma hüququndan qalıb. Azərbaycan Konstitusiyasının 52-ci maddəsinə görə, Azərbaycanın vətəndaşlarından - doğulmuş şəxs Azərbaycan vətəndaşıdır. Deməli, bizdə də ius sanquini əsas götürülür. Lakin Konstitusiya həmçinin ius solini vətəndaşlığın əldə olunması üsulu kimi tanıyır.

Vətəndaşlığın şəxsi vəsatətlə əldə edilməsi - Naturalizasiya. Bu bir qədər mürəkkəb qaydadır. Burada müxtəlif şərtlər var ki, onlara əsasən, şəxs dövlətin vətəndaşlığını əldə edir. Azərbaycanın vətəndaşlığını əldə etmək üçün şəxs ən azı 5 il Azərbaycanda daimi yaşamalı, Azərbaycan dilini bilməsi haqqında sənəd təqdim etməli, Azərbaycan dövlətinin mənafelərinə uyğun gəlməlidir.

Yaranmış ikili vətəndaşlıqdan birinin seçilməsi - optasiya adlanır. Ərazilər dəyişərkən, yəni bir dövlətdən digərinə keçərkən həmin ərazidə yaşayan əhalinin vətəndaşlığının müəyyən olunması isə transfert adlanır. Optasiya bir şəxsin yaranmış ikili vətəndaşlığını müəyyən edirsə, transfert hamıya aid edilir.

Vətəndaşlığın bərpası - reinteqrasiya adlanır. Yəni, şəxs müəyyən səbəbdən öz vətəndaşlığını itirib, sonra bərpa etmək istəyirsə, vətəndaşlıq bərpa olunur. Reinteqrasiya naturalizasiyaya bənzəsə də irəli sürülən tələblərin sadəliyi ilə ondan fərqlənir. Naturalizasiya yeni vətəndaşlığın əldə olunmasıdır. Reinteqrasiya isə itirilmiş vətəndaşlın bərpasıdır. Reinteqrasiya daha tez baş verir, şəxsin vəsatət qaldırması əsas götürülür. Naturalizasiyada isə artıq qeyd etdiyimiz kimi müxtəlif şərtlər var.

Vətəndaşlığa xitam verilməsi yolları da var. Bunlardan birincisi şəxsin istəyinə uyğun olaraq vətəndaşlıqdan çıxmadır. Digəri vətəndaşlığı itirmə adlanır. Vətəndaşlıqdan çıxmaya denaturalizasiya da deyirlər. Bu zaman şəxs vətəndaşlıqdan çıxmaq barədə vəsatət qaldırır və prezidentin sərəncamı ilə vətəndaşlıqdan çıxır. Bununla vətəndaşlıq xitam olunur. Şəxs bu hərəkətinin səbəblərini göstərməlidir. Əgər şəxsin dövlət və ya hərbi xidmətlə bağlı öhdəlikləri varsa, cinayət məsuliyyətinə cəlb olunaraq, məhkum olunubsa, mülki hüquqi şəxslər və dövlət qarşısında öhdəlikləri varsa, onun vəsatəti qəbul olunmur. Bütün bunlar aradan qaldırılsa, şəxsin vəsatətinə baxılır.

Hüquq ədəbiyyatında əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslərlə bağlı isə üç rejim fərqləndirilir: 1) milli rejim; 2) daha əlverişli rejim; 3) xüsusi rejim.

Hazırda əcnəbi hər hansı bir dövlətin vətəndaşı olub, başqa dövlət ərazisində yaşayan şəxslərə deyilir. Vətəndaşlığı olmayan şəxs isə vətəndaşlığını təsdiq edən sənədi olmayanlardır. Əcnəbi və vətəndaşlığı olmayanların hüquqi statusu təqribən üst-üstə düşür. Yalnız bir fərq var: əcnəbini yarana biləcək mübahisədə himayə edəcək dövlət var, vətəndaşlığı olmayan şəxsi isə yoxdur.

Göründüyü kimi vətəndaşlıq şəxsin hüquqlarının daha geniş səviyyədə tanınması və qorunması üçün vacib şərtdir.

Vasif CƏFƏROV

Ekspress.-2016.-24 noyabr.-S.10.