Vətəndaş cəmiyyətində bazar iqtisadiyyatına keçid

Bazar bəşər cəmiyyətinin tarixi inkişafının törəməsi olaraq xalqların çoxəsrlik, birgə ənənələrinin milli, mədəni, dini, psixoloji xüsusiyyətlərini özündə ifadə etmək iqtidarında olan kateqoriyadır. Bu baxımdan bazar əmtəə-pul münasibətlərinin tarixi inkişafı nəticəsində müasir tərəqqi dərəcəsinə çatıb.

Vətəndaş cəmiyyətində bazar və ticarət anlayışları bir-birilə ən yaxın olan, bəzən identetik mənada ifadə edilən iqtisadi kateqoriyalar olaraq qalır.

Ekspertlər qeyd edirlər ki, keçid iqtisadiyyatı 2 iqtisadi sistemin ünsürlərini özündə birləşdirən və bir iqtisadi sistemdən digərinə keçid funksiyasını yerinə yetirən spesifik bir iqtisadi sistem kimi xarakterizə olunur. Bu da o deməkdir ki, keçid iqtisadiyyatında əsas məqsəd yeni iqtisadi sistemi formalaşdırmaq və onun iqtisadi əsaslarını yaratmaqdan ibarətdir. Bundan başqa, keçid iqtisadi münasibətləri üçün ümumi bir hal xarakter olduğu üçün, o, həm köhnə, həm də yeni yaranmaqda olan cəmiyyətin iqtisadimünasibətlərinin əsas cəhətlərini və xassələrini özündə birləşdirir.

Keçid dövründə 2 iqtisadi sistemin ünsürləri fəaliyyət göstərdiyindən, eyni bir mərhələdə iqtisadiyyatın sabitləşdirilməsi və tənzimlənməsi mexanizmi də müxtəlif olur. Ekspertlərin qeyd etdiyi kimi, bir iqtisadi sistemdən digərinə keçid 2 formada təzahür edir:

I Təkamül yolu- ardıcıl. Yəni bazar elementlərinin tədricən yaradılması. Təkamül yolunda ilk mərhələ kənd təsərrüfatında islahatların aparılmasından başlanır. Kənd təsərrüfatında keçmiş adət-ənənə, kustar, fərdi istehsal mövcuddur ki, bu sahələrin inkişafı digər sahələrin inkişafını sürətləndirir.

II Şok terapiyası (inqilabi)- islahatların intensiv, az vaxta həyata keçirilməsi. Şok terapiyası əsasən 2 istiqamətdə həyata keçirilir: a) stabil antiinfilyasiya proqramının hazırlanması; b) geniş institusional islahatların aparılması.

Bazar iqtisadiyyatına keçidin qarşısında duran əsas vəzifələr isə aşağıdakılardan ibarətdir:

- Dövlətsizləşdirmə və özəlləşdirmə;

- Bazar infrastrukturunun formalaşması;

- İqtisadiyyatın inhisarsızlaşdırılması;

- Qiymətin sərbəstləşdirilməsi;

- Maliyyənin stabilləşdirilməsi;

- Bazar iqtisadiyyatına uyğunlaşmaq üçün əhalinin sosial dəstəklənməsi.

İqtisad elmləri doktoru Vahid Novruzov qeyd edir ki, dünya iqtisadiyyatında bazar iqtisadiyyatına keçidin 2 əsas yolu mövcuddur: liberal-monetarist və sosial təmayüllü modellər. Liberal-monetarist doktrinaya əsaslanan keçid modelində xüsusi mülkiyyətin şəriksiz, mütləq hökmranlığı, işgüzarlığın tam azadlığı, keçid dövründə əhalinin minimal sosial təminatı nəzərdə tutulur. İkinci variant isə bazar mexanizmlərinə əsaslanan qarışıq, səmərəli iqtisadiyyata keçilməsini nəzərdə tutur: “Dövlətin keçid dövründə güclütənzimləmə roluna üstünlük verilir, mülkiyyət formaları - xüsusi və dövlət mülkiyyəti formaları bir-birini tamamlayır, onların hüquqlarının bərabərliyi qəbul edilir. Dövlət əhalinin gəlirləri, məşğuliyyət, səhiyyə, təhsil, mədəniyyət və iqtisadiyyatın sosial müdafiəsi zəifolan digər sahələrində güclü sosial təminat siyasətini yeridir. Avropa dövlətlərinin iqtisadi tarixindən fərqli olaraq, Şərqdə iqtisadi quruculuq siyasətində dövlətin tənzimləyici roluna həmişə üstünlük verilib. Avropa dövlətlərindən Fransa, İsveçrə və digər ölkələr Şərqüsulunu mənimsəyərək qabaqcıl iqtisadi sistem yarada bilmişlər. Ulu öndər Heydər Əliyev ərazi və sahələrarası baxımdan balanslaşdırılmış iqtisadiyyatın yaradılmasını hələ ötən əsrin 70-80-ci illərində - milli iqtisadiyyatımızın əsaslarının yaradılması dövründə olduğukimi, ikinci hakimiyyəti dövründə də mühüm sayıb”.

İqtisadçının fikrincə, hazırda iqtisadiyyatın bütün sahələrinə dövlət himayəsi əslində, mümkün deyil: “Dövlət müxtəlif mülkiyyət və təsərrüfat formalarına bərabər rəqabət mühiti formalaşdırmaqla yanaşı, respublikanın cari vəziyyəti və perspektivi üçün sondərəcə əhəmiyyətli olan iqtisadiyyatın üstün sahələrini müəyyənləşdirməli və onları himayə etməlidir. O, haqlı olaraq bu fikirdə idi ki, üstün sahələrin düzgün müəyyən edilməsindən Azərbaycanın dövlətçiliyi, iqtisadi müstəqilliyi, suverenliyi çox asılıdır. Ulu öndəriniqtisadi siyasət proqramında neft amilinin aparıcı rolu təmin olunmaqla, digər təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə edilməsi bir daha göstərdi ki, ölkənin inkişafı üçün sistemli bir proqram mövcuddur. Buna görə ikinci sistemli addım - neftlə birlikdə ölkənin digər təbii ehtiyatlarının iqtisadi inkişafa xidməti strategiyası həyata keçirildi: ölkənin qızıl, mis və gümüş ehtiyatlarının xarici investorlarla birlikdə istismarı haqqında qərar verildi. Beləliklə, makroiqtisadi sabitliyin dayanıqlığı üçün neftdən başqa, ölkənin digər qiymətli təbii sərvətlərindən səmərəli istifadə olunması zərurəti yarandı”.

İqtisadi inkişafın bu amillərinin Azərbaycanda çoxdan mövcud olmasına baxmayaraq, bəzi obyektiv və subyektiv səbəblərə görə onlardan iqtisadi inkişaf üçün maksimum istifadə edilməsinə müəyyən məhdudiyyətlər qoyulurdu: “Çünki bu amillərdən düzgünbəhrələnib ölkə iqtisadiyyatının inkişafına təkan verəcək şəxsiyyət yox idi. Siyasi aləmə Heydər Əliyevin gəlişi isə bu problemin həlli üçün böyük imkanlar açdı. Azərbaycanda aparılan investisiya siyasəti spesifik xüsusiyyətlərə malikdir. Bunun mahiyyəti ondanibarətdir ki, xarici investisiyaların cəlb olunmasında səmərəli iqtisadi mühitin yaradılmasından başqa, həm də Heydər Əliyevin dünya şöhrətinin yüksək rolu olub. Belə yanaşma investisiyaların təkanverici qüvvəsini artırmaqla onlardan iqtisadi səmərənin əldə olunması müddətini yaxınlaşdırdı. Beləliklə, Heydər Əliyev islahatları dünya təcrübəsində müşahidə etdiyimiz bütün proqramlardan əsas bir əlaməti ilə fərqlənir: onun islahatlar keçirdiyi ölkə dörd bir tərəfdən blokada, müharibə və sosial sarsıntılar (qaçqınlarproblemi) içərisində olmasına baxmayaraq, Azərbaycanı 1993-cü ildən 1997-ci ilin iqtisadi artımına ardıcıl siyasi və iqtisadi addımlar həyata keçirməklə gətirdi”.

V.Novruzov onu da qeyd edir ki, 1993-cü ildə ölkədə sosial-siyasi vəziyyətin ağır olmasına baxmayaraq, ölkə prezidenti tərəfindən nəticəsi sonralar bilinəcək tədbirlər görülməyə başlandı. Məhz həmin il iqtisadiyyata investisiyaqoyuluşunun azalma sürətində dəyişikliklər yarandı: “Tənəzzülün sürətini aşağı salmaq üçün Heydər Əliyev böyük səy göstərmiş və nəticədə ölkə iqtisadiyyatına 1994-cü ildə əvvəlki ildəkinə nisbətən 1,89 dəfə çox investisiya cəlb edildi ki, bunun da 48 faizi xarici investisiyalar olub. İqtisadiislahatların son nəticədə nəyə xidmət etməsi məsələsi barədə Heydər Əliyevin çoxsaylı dərin fikirlərini ümumiləşdirərkən belə bir qənaətə gəlmək olar ki, islahatların nəticələri özünü daha çox respublikanın mövcud iri istehsal müəssisələrində zəruri struktur-profildəyişiklikləri aparılmasında, daxili bazarın ən zəruri məhsullarla doldurulmasında və ixracat potensialının artırılmasına xidmət edən yeni istehsalatların yaradılmasında, müəssisələrin modernləşdirilməsində və yenidən qurulmasında büruzə verməlidir”.

Yeri gəlmişkən, müasir bazar iqtisadiyyatına xas olan başlıca əlamətlərdən biri əhalinin hər cür gözlənilməz və pis vəziyyətdən müdafiə vasitələrinin olmasıdır. Bu baxımdan sosial mühafizə dedikdə, insanların yerindən, milliyyətindən, cinsindən, yaşından və digər cəhətlərdən asıllı olmayaraq, onların sosial-iqtisadi hüquq və zəmanətlərinin yəni əhalinin, əsasəndə ağır vəziyyətdə olan təbəqlərinin infilyasiyadan, işsizlikdən mühafizəsinə yönəldilən dövlət siyasəti nəzərdə tutulur.

İqtisadçı Rasim Nəbiyev qeyd edir ki, Azərbaycan dünya miqyasında iqtisadi artım sürətinə görə ön sıralarda gedərək islahatçı ölkə kimi tanınır və ölkəmizdə ümumi daxili məhsul, büdcə və valyuta ehtiyatları ildən-ilə artmaqdadır: “Güclü sahibkarlar sinfi vəorta təbəqə yaranır. Azərbaycanın enerji təhlükəsizliyi təmin olunub. Yeni infrastruktur formalaşır, beynəlxalq aeroportlar istismara verilir, minlərlə kilometr yol və müasir körpülər salınır. Yəni, göründüyü kimi, əsası ulu öndər Heydər Əliyev tərəfindən qoyulandavamlı inkişaf və tərəqqi kursu bu gün bütövlükdə müstəqil Azərbaycanın siyasi simasını müəyyən edir”.

Nəbiyevin fikrincə, ölkədə bazar münasibətlərinə söykənən liberal iqtisadi sistemin qurulmasının, vətəndaşların iqtisadi azadlığına, təşəbbüskarlığına geniş meydan verilməsinin, Azərbaycanın zəngin təbii sərvətlərindən səmərəli istifadə edilməsinin, respublikanın investisiya cəlbediciliyinin yüksəldilməsinin və digər tədbirlərin nəticəsi olaraq Azərbaycan iqtisadiyyatı sürətli inkişafla deyil, eyni zamanda yeni keyfiyyət parametrləri ilə də özünü təsdiqləyib: “”Əsrin müqaviləsi”nin bağlanması ilə Azərbaycan tezzamanda iqtisadi böhrandan çıxdığını qeyd edən iqtisad elmləri doktoru, onu da qeyd edir ki, 2001-ci ilə qədər dünyanın 15 ölkəsinin 33 şirkəti ilə 23 beynəlxalq müqavilə imzalandı, bunun nəticəsində 6 il yarım ərzində Azərbaycan iqtisadiyyatına 11,4 milyard dollarinvestisiya qoyuldu. Bunun da 8,3 milyard dolları xarici investisiyalar idi. Keçid dövrünün sonuncu - 2009-cu ilini nəzərdən keçirsək görərik ki, bir ildə Azərbaycana qoyulmuş 9,2 milyard dollar investisiyanın 1,9 milyard dolları xarici, 7,3 milyard dolları isə daxiliinvestisiyalardır. Halbuki, 2001-ci ilə qədər ölkə iqtisadiyyatına yatırılan investisiyaların 72,8 faizini xarici, 27,2 faizini daxili investisiyalar təşkil edirdi.

Azərbaycanın iqtisadi qüdrətinin yüksək dinamizmlə artmasının nəticəsidir ki, 2009-cu ildə daxili sərmayələr 79,3, xarici sərmayələr 20,7 faiz təşkil edib. 2010-cu ildə isə respublika iqtisadiyyatına 13,9 milyard və ya əvvəlki ildəkindən 32,4 faiz çox investisiyaqoyulub. Əsas kapitala yönəldilmiş sərmayələrin məbləği 21,2 faiz artaraq 9,7 milyard manata çatmışdır və onun da 75,2 faizi daxili investisiyalar olub”.

Ümumiyyətlə isə investisiyaların 70 faizi qeyri-neft sektorunun və infrastruktur sahələrin inkişafına sərf edildiyi üçün ölkəyə qoyulan investisiyaların tərkibində daxili investisiyaların xüsusi çəkisinin belə sürətlə artması Azərbaycan iqtisadiyyatının yüksək sürətli inkişafını və onun iqtisadi qüdrətinin artmasını göstərir.

Rəşid RƏŞAD

Ekspress.-2016.-4 oktyabr.-S.10.