Parlamentin hüquqi dövlətdə yeri

Hakimiyyət bölgüsü hüquqi dövlətin əsas əlamətlərindən sayılır. Hüquqi dövlətlərdə hakimiyyətin 3 qolu - icraedici, qanunverici və məhkəmə hakimiyyəti mövcuddur. Hakimiyyətin hər 3 qolu dövlət üçün əhəmiyyətlidir. Amma bu qollar arasında birbaşa seçkili orqan olan parlamentin əhəmiyyəti daha böyükdür.

Parlament xalqın mandatını almış nümayəndələrdən ibarətdir və xalqın mənafelərini ifadə edir. Bəşəriyyət hüquqi dövlət ideyası ilə yanaşı, onun demokratik idarəçilik forması haqqında da düşünüb. Demokratik respublika idarəçilik formasında dövlət hakimiyyəti azadlığı qanunla qoruyur, nizamlayır və inkişaf etdirir, eləcə də icra, qanunverici və məhkəmə hakimiyyəti konstitusiyaya, hüquqa əsaslanır, xalq bu idarəetmədə fəal iştirak edir, vətəndaşın ləyaqəti, hüquq və azadlıqları təmin olunur.

Parlament xalq tərəfindən seçilir və xalqın adından idarə edir. Öz növbəsində, xalq suveren kimi seçkilər vasitəsilə öz nümayəndələri üzərində nəzarəti həyata keçirir. Seçilən deputatların hakimiyyət səlahiyyətləri özündə ümumxalq konsensusunu əks etdirən konstitusiya ilə müəyyən edilir və məhdudlaşdırılır.

Parlament özündə əhalinin bütün sosial əhəmiyyətli təbəqəsinin çoxluğunu əks etdirir; bununla yanaşı, qərarların qəbulu mexanizmi də “çoxluq” prinsipi ilə qəbul edilir (azlığın fikrinə hörmət etməklə yanaşı); müxalifət - parlametarizmin zəruri institutudur.

Parlamentarizmin funksiya göstərməsi siyasi təcrübədə plüralizm prinsipinin real tərzdə həyata keçirilməsidir. Parlamentarilərin partiya siyahısı üzrə seçilməsi, partiya fraksiyalarının, o cümlədən, müxalifət fraksiyalarının fəaliyyəti, müxtəlif siyasi qruplaşmaların seçicilərin maraqları və ideyalarının spektrini ifadə edən proqram baxışlarının və konsepsiyalarının, siyasi görüşlərinin və mövqelərinin qarşılaşdırılması, müqayisəsi, fraksiyaların açıq rəqabəti - parlament demokratiyası sistemində siyasi plüralizmin reallaşmasının konkret formaları bunlardır.

Parlamentin hakimiyyət funksiyası xalqın suverenliyinin törəməsidir və konstitusion təminatı vardır. Onun ən mühüm fəaliyyəti qanunverici fəaliyyətdir. Hakimiyyət funksiyasının tərkibinə, habelə, siyasi nəzarət və konstitusion prinsip və normaları pozan idarəetmə subyektlərinin məsuliyyətə cəlb edilməsi daxildir.

Parlament cəmiyyətin çoxluğunu təmsil etdiyindən və onun iradəsini həyata keçirdiyindən dövlət hakimiyyətinin legitimləşdirilməsinin ən mühüm institutudur. Siyasi legitimlik cəmiyyətin marağında olduğu siyasi qərarların qəbul edilməsi ilə reallaşır. Xalqın nümayəndələri tərəfindən qəbul edilən qərarlar bütün dövlət və ictimai institutlar üçün zəruridir və idarə edənlərlə idarə edilənlər üçün qanun əsasdır.

Parlament demokratiyası, eyni zamanda, ictimai konfliktləri institusionallaşdırır. Xalq tərəfindən seçilmişlər aşkar surətdə, legitim olaraq, ümumi qəbul edilmiş normalar və “oyun qaydaları” əsasında cəmiyyətdə yaranmış konfliktləri - sosial və etnik qruplar arasında yaranmış, regional və başqa konfliktləri müzakirə edir və həll edir. Parlament konfliktləri həll etməyin açıq formasıdır.

Lakin qeyd etmək lazımdır ki, parlamentarizm institutunun qeyd edilən funksiyaları heç də hər bir ölkədə reallığa çevrilmir. Bu funksiyaların canlı siyasətə çevrilməsi konkret-siyasi şəraitdən, dövlətin konstitusion əsaslarının xarakterindən asılıdır. Bir çox hallarda parlamentin konstitusion səlahiyyətləri icra hakimiyyətinin aqressivliyi üzündən və ya parlamentarilərin siyasi iradəsizliyi ucbatından reallaşmamış qalır.

Ümumdövlət əhəmiyyətli nümayəndəli orqan olmaqla, müasir parlamentlərin hakimiyyətin bölüşdürülməsi sistemində əsas funksiyası qanunvericilik hakimiyyətinin həyata keçirilməsidir. Parlament, həmçinin, dövlət xəzinəsinə də nəzarət edir. Yəni dövlət büdcəsini qəbul edir və onun icrasına nəzarəti həyata keçirir. İdarəetmə formasından asılı olaraq parlament az və ya çox dərəcədə icra hakimiyyəti üzərində də nəzarəti həyata keçirir.

Parlamentarizm, daha çox dövlətlərin fəaliyyətində özünü göstərir. Bu, parlamentə üstünlük verməklə qanunverici və icra funksiyalarının bölüşdürülməsi ilə səciyyələnir. Parlamentarizm dövlət reciminin mövcud olduğu zaman hökumət parlamentdə çoxluq qazanmış partiyanın üzvlərindən təşkil edilir və onun qarşısında məsuldur. Belə ki, dövlət hakimiyyəti və idarəetməsi mexanizmində parlamentarizm seçkili orqanın aparıcı rolunun olmasını bildirir. Parlamentarizm və parlament, üzvi surətdə bağlı, qarşılıqlı anlayışlardır. Parlamentarizm parlamentin hökumətdən asılılığını azaldır. Parlamentin hökumətə nəzarət etməsi, bəzi hallarda isə etimadsızlıq votumu çıxarmaqla onu dəyişməsi parlamentin keyfiyyətidir.

Parlament hər şeydən əvvəl nümayəndəli xarakterə malikdir. Bu parlamentin xalqın, yəni dövlətin bütün vətəndaşlarının cəminin maraq və iradəsinin ifadəçisi olmasını ehtiva edir. Buradan da onun milli və ya xalq nümayəndəliyi olması xüsusiyyəti irəli gəlir. Belə hesab olunur ki, parlament özü xalqın (millətin) dəqiq nə istədiyini bilir və onun iradəsini qanunlarda və digər aktlarda ifadə edir. O, bu münasibətlərdə heç kimin tərəfindən nəzarət altında deyil.

Dünya təcrübəsi göstərir ki, parlament o zaman xalqın, millətin əsl nümayəndəli orqanı olur ki, onun tərkibinə cəmiyyətin mühüm təbəqələrinin maraqlarını ifadə edən deputatların iri siyasi birlikləri daxil olsun.

Parlament nümayəndəli orqan kimi dövlət hakimiyyət orqanları sistemində çox mühüm yer tutur. Parlamentin əsas funksiyası qanunvericilik fəaliyyətidir. Bu onun, qanunverici hakimiyyətin daşıyıcısı olmasından irəli gəlir. Cəmiyyət həyatının bütün sahələrinə aid qanunlar parlament tərəfindən qəbul olunur.

Parlamentin qanunvericilik səlahiyyətləri dedikdə bu qanunların qəbulu sahəsindəki səlahiyyətlərin məcmusu başa düşülür, hansı ki, parlamentin səlahiyyətlərinin əsas hissəsini təşkil edir və parlamentin fəaliyyətində çox böyük yer tutur. Qanunların qəbulundan söhbət getdikdə qeyd etmək lazımdır ki, bu prosesdə ilk növbədə dövlət başçısı da daxil olmaqla tez-tez parlamentdənkənar orqanlar iştirak edir.

Azərbaycanda parlament ənənəsi Demortak Respublikanın yaradıldığı 1918-ci ildən formalaşıb. Mövcud olduğu 23 ay ərzində, yəni 28 may 1918-ci ildən 28 aprel 1920-ci ilədək olan qısa bir dövrdə milli parlamentin formalaşdırılması və həmin dövr üçün ən demokratik prinsiplərə əsaslanan 21 iyul 1919-cu il tarixli parlamentə seçkilər haqqında qanunun qəbul edilməsi Azərbaycan tarixində parlamentarizmin formalaşması və inkişafı üçün hüquqi irs qoyub.

Azərbaycanın tarixində yeni dövr 1991-ci il avqustun 30-da Azərbaycan Respublikası Ali Soveti tərəfindən “Azərbaycan Respublikasının Dövlət Müstəqilliyinin bərpası haqqında” Bəyannaməsi ilə başladı. Bu Bəyannamənin ardınca 1991-ci il 18 oktyabr tarixində “Azərbaycan Respublikasının Dövlət Müstəqilliyi haqqında” Konstitusiya Aktı qəbul edildi. Məhz bu Konstitusiya Aktında ilk dəfə olaraq respublikamızda hakimiyyətin bölünməsi prinsipi tanındı.

“Dövlət müstəqilliyi haqqında” Konstitusiya aktının 13-cü maddəsində deyilir ki, Azərbaycan Respublikasında dövlət hakimiyyəti hakimiyyətin bölünməsi prinsipinə əsaslanır: qanunvericilik hakimiyyəti Azərbaycan Respublikasının Parlamenti tərəfindən həyata keçirilir.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, “parlament” termini bizim qanunvericilikdə ilk dəfə məhz bu Konstitusiya aktında işlədilib. Bu aktın ardınca keçid dövrü elan olunması ilə və Ali Sovetin (qanunverici orqanın) fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması məqsədilə 1991-ci il oktyabrın 30-da Azərbaycan Respublikasının Ali Soveti tərəfindən “Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Qanunu qəbul edildi.

Hakimiyyətin bölgüsü prinsipi ilk dəfə “Dövlət müstəqilliyi haqqında” Konstitusiya aktında təsbit olunsa da, bu akt heç də tam olaraq ali dövlət hakimiyyəti orqanlarının təşkili və fəaliyyətinin konstitusion əsaslarını əhatə etmir, hakimiyyət budaqları arasında konstitusion münasibətləri tam ifadə etmirdi.

Bütövlükdə, ali dövlət hakimiyyəti orqanlarının təşkili və fəaliyyətinin bütün konstitusion səlahiyyətlərini, hakimiyyətin bölgüsü prinsipi baxımından tənzimləyən ilk mühüm sənəd, 1995-ci il 12 noyabrda referendum (ümumxalq səsverməsi) yolu ilə qəbul edilən Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası hesab olunur. Məhz 12 noyabr 1995-ci il Konstitusiyası respublikamızda konstitusionalizmin inkişaf dinamikasını müəyyən etdi.

Konstitusiya dövlət hakimiyyətinin hakimiyyətlərin bölünməsi prinsipinə əsaslandığını göstərməklə, qanunvericilik hakimiyyətinin Azərbaycan Respublikasının parlamenti - Milli Məclisi tərəfindən həyata keçirildiyini təsdiqlədi.

Dünya parlamentlərinin başlıca xüsusiyyətlərini özündə ehtiva edən Azərbaycan parlamentini - Milli Məclisi digər dövlət hakimiyyəti orqanlarından fərqləndirən başlıca xüsusiyyət, məhz onun nümayəndəlik xarakterinin olması və qanunvericilik hakimiyyətinin yalnız bu orqan tərəfindən həyata keçirilməsidir.

Prezidentli respublika olan Azərbaycan Respublikasında parlamentin qanunverici hakimiyyətin öz yeri, öz rolu vardır. Bu rol daim öz əhəmiyyətini qoruyacaq. Qeyd edə bilərik ki, respublikamızda demokratik, dünyəvi və hüquqi dövlət quruculuğunun qanunvericilik bazasının yaradılmasında Azərbaycan parlamenti - Milli Məclisi öz töhvələrini verib.

Vasif CƏFƏROV

Ekspress.-2016.-14 oktyabr.-S.10.