İnsan hüquqları sistemində sosial hüquqlar

Azərbaycan Respublikasında insan hüquq və azadlıqlarının həyata keçirilməsinin tənzimlənməsi haqqında Konstitusiya Qanunu Azərbaycan Respublikasında insan hüquq və azadlıqlarının həyata keçirilməsini “İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqların müdafiəsi haqqında” Konvensiyaya uyğunlaşdırmaq məqsədi ilə qəbul edilib.

İnsan hüquq və azadlıqlarının həyata keçirilməsinin əsas şərtlərinə gəlincə, Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının və bu Konstitusiya Qanununun heç bir müddəası dövlət orqanları, təşkilatlar və ya ayrı-ayrı şəxslər tərəfindən insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının ləğvinə və ya Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasında və bu Konstitusiya Qanununda nəzərdə tutulduğundan daha artıq dərəcədə məhdudlaşdırılmasına yönəlmiş fəaliyyət və ya hərəkətlər üçün hüquqi əsas yaradan müddəa kimi şərh edilə və ya başa düşülə bilməz və heç kəs öz hüquqlarından və azadlıqlarından sui-istifadə etməməlidir (constcourt.gov.az).

Qeyd edək ki, insan haqqına ilk dəfə Fransada 1789-cu ildə qəbul edilən “İnsan və vətəndaş haqları bəyannaməsi”ndə rast gəlinir. XX əsrdə insan hüquqları sahəsində əsas sənəd 10 dekabr 1948-ci ildə BMT tərəfindən qəbul olunan “İnsan hüqüqları haqqında ümumi bəyannamə” olub. Bu baxımdan 1950-ci ildən başlayaraq 10 dekabr insan hüquqları günü kimi qeyd edilməyə başlayıb. Avropada insan haqlarının və azadlığın qorunması üçün Avropa Konvensiyası mövcuddur. Bu konvensiyanın beynəlxalq müqavilələrdən fərqi ondadır ki, Avropada real işləmə mexanizminə malik insan haqlarını qoruyan Avropa məhkəməsi fəaliyyət göstərir. İnsan haqlarının əsas konsepti ondan ibarətdir ki, bütün insanlar insan olmalarına görə hamısı eyni hüquqa malik olmalıdırlar və bu hüquqlar izahata ehtiyac duyulmadan hamiya aid edilir.

Ekspertlərin fikrincə, insan haqları demək olar ki, dünyanın bütün ölkələri tərəfindən qəbul edilir. Bu məsələnin universallaığından, çox vaxt bu və ya digər dövlətlərdə insan haqlarından sui istifadə halları əsas götürülərək onlara qarşı hərbi və iqtsadi təzyiq göstərmək üçün istifadə edilir. Hətta Konstitusiyalarda əsas hüqüqların və beynəlxalq razılaşmaların köməyi ilə insan haqları inkar olunmaz bir hüquq kimi qəbul edilir (wikipedia.org).

Ekspertlər onu da qeyd edirlər ki, sosial-iqtisadi hüquqların müdafiəsi sahəsində hüquqi dövlətin vəzifəsi ondan ibarətdir ki, mütərəqqi sosial-iqtisadi islahatlar həyata keçirir, öz xalqının əlverişli iqtisadi inkişafda iştirakını təmin edir, öz ehtiyatlarından hamının sosial-iqtisadi hüquqlardan bərabər istifadə etməsi imkanlarını yaradır. Bundan başqa, sosial-iqtisadi hüquq və azadlıqları hüquqi cəhətdən tənzimləyən bir çox beynəlxalq-hüquqi normalar da mövcuddur.

Ekspert Vahid Ömərov qeyd edir ki, işsizlərin dövlətdən sosial müavinət almaq hüququ var. Dövlət işsizliyin aradan qaldırılması üçün bütün imkanlardan istifadə edir: “Hər bir Azərbaycan vətəndaşı azad və müstəqil əmək seçmək hüququna malikdir, ölkəmizdə məcburi əmək qadağan edilib. Bu baxımdan ölkəmizdə hər kəs azad sahibkarlıq hüququna malikdir. Azad sahibkarlıq hüququ Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 59-cu maddəsində təsbit edilib. Hər kəs qanunla nəzərdə tutulmuş qaydada öz imkanlarından, qabiliyyətindən və əmlakından sərbəst istifadə edərək təkbaşına və ya başqalarilə birlikdə azad sahibkarlıq fəaliyyəti və ya qanunla qadağan edilməmiş digər iqtisadi fəaliyyət növü ilə məşğul ola bilər. Qeyd edim ki, sosial hüquq insanın ləyaqətli həyat şəraitini və sosial müdafiəsini təmin edir. Buraya sosial təminat, sosial sığorta, pensiya təminatı və tibbi xidmət daxildir. Yaşa, xəstəliyə, əlilliyə, uşaqları tərbiyə etməyə görə qanunla müəyyən edilmiş sosial təminat hüququnun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, dövlət vətəndaşlara işləmək imkanlarını və ya əməkdən gəlir əldə etmək kimi iş qabiliyyətini itirdikdə kifayət qədər vəsait ayırır. Bu hüquqlar insan hüquqlarının Ümumi Bəyannaməsinin maddələrində, eləcə də, iqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar haqqında Paktın 9-12-ci maddələrində öz əksini tapıb. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 38-ci maddəsində göstərilir”.

Hüquqşünas Mayis Əliyev isə qeyd edir ki, bütün ölkələrdə dövlətin vergi siyasətinin və əsasını sosial təminatın təşkil etdiyi sosial siyasətin köməyi ilə həyata keçirdiyi gəlirlərin yenidən bölüşdürülməsi siyasəti mövcuddur: “İqtisadi konsepsiya kimi sosial təminat anlayışı ictimai istehlak fondları hesabına cəmiyyətin üzvlərinə edilən bütün növ yardımları əhatə edir. Sosial təminat insanların sosial problemlərini həll etmək üçün dövlət və cəmiyyətin istifadə etdiyi vasitədir. Hüquqi kateqoriya kimi sosial təminat öz əksini dövlətin milli gəlirlərinin yenidən bölüşdürülmə sisiyasətini hüquqi mexanizmlər vasitəsilə həyata keçirməklə normativ qaydada sosial təminatın həyata keçirilməsinin təşkilati-hüquqi formalarını, sosial təminatın növlərini və s. müəyyən edir. Sosial kateqoriya kimi sosial təminat dövlətin insanın özündən asılı olmayan səbəblərdən maddi yardıma ehtiyacı olduğu zaman onun sosial statusunu bərpa edir”.

Hüquqşünas onu da bildirir ki, sosial təminat dedikdə, məqsədli maliyyə mənbələri hesabına dövlət tərəfindən dəqiq müəyyən edilmiş şərtlər əsasında və həcmdə vətəndaşlara sosial sığorta hadisəsi baş verdiyi hallarda onların sosial statusunun saxlanması üçün ümumi daxili məhsulun bölüşdürülməsi üsullarından biri başa düşülür. Belə ki, “Sosial sığorta haqqında” qanunun 4-cü maddəsi - sosial sığorta hadisəsi elə bir haldır ki, onun baş verməsi ilə sığortaolunanın sığorta təşkilatından sığorta ödəməsi almaq hüququ yaranır” (ekspress.az).

İnsan hüquqları sistemindəə sosial hüquqlara gəlincə, ekspertlər belə hesab edirlər ki, bu anlayışla bağlı, mühafizə və müdafiə təsəvvürləri ilə əlaqəli problemin həlli üçün insanın əsas sosial hüquqlarının siyahısını özünəməxsus kataloqunu tərtib etmək vacibdir. Belə ki, beynəlxalq və yerli normativ - hüquqi məzmununu daşıyan əsas xüsusi beynəlxalq universal hüquqi aktda - iqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar barədə 1966-cı il Beynəlxalq Paktının 6-13- cü maddələrində öz əksini tapıb. Həmin sənəddə hər bir insanın əsas sosial hüquqlarının siyahısı aşağıdakı kimi təsbit olunub:

- əmək hüququ

- ədalətli və əlverişli əmək şəraiti hüququ

- həmkarlar ittifaqı yaradılması hüququ

- sosial təminat hüququ

- ailənin, ananın və uşaqların mühafizəsi və onlara yardım hüququ

- normal həyat səviyyəsi hüququ

- sağlamlıq hüququ

- təhsil hüququ:

2000-ci il dekabr ayının 7-də Nitsa şəhərində Əsas hüquqlar haqqında Avropa Birliyinin Xartiyası qəbul olunub. 1995-ci ildə qəbul edilmiş insan hüquqları və əsas azadlıqları haqqında MDB-yə üzv dövlətlərin Konvensiyasında əsas sosial hüquqlar aşağıdakı kimi təsbit edilib:

- əmək hüququ və işsizlikdən müdafiə hüququ:

- əməyin azad şəkildə seçimi hüququ:

- ailənin inkişafı və müdafiəsi hüququ:

- nikahda kişi və qadının bərabər hüququ:

- ana və uşaqların müdafiəsi hüququ:

- sağlamlığın mühafizəsi hüququ:

- sosial təminat hüququ:

- təhsil və peşə təlimi hüququ (sabunchu.cls.az).

Xatırladaq ki, Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 27-ci maddəsi insanın yaşamaq hüququna malik omasından bəhs edir. Ölkə qanununa əsasən zəruri müdafiə, son zərurət, cinayətkarın yaxalanması və tutulması, həbsdə olanın həbs yerindən qaçmasının qarşısının alınması, dövlətə qarşı qiyamın yatırılması və ya dövlət çevrilişinin qarşısının alınması, ölkəyə silahlı basqın edilmə halları istisna olmaqla insana qarşı silah işlədilməsinə yol verilmir.

Onu da qeyd edək ki, ölkə başçısının rəhbərliyilə insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsinin səmərliliyinin artırılması, hüquq mədəniyyətinin inkişaf etdirilməsi, normativ-hüquqi bazanın və hüquq müdafiə sisteminin təkmilləşdirilməsi istiqamətində ardıcıl tədbirlər həyata keçirilir. İlham Əliyevin 27 dekabr 2011-ci il tarixli sərəncamı ilə təsdiq olunmuş “Azərbaycan Respublikasında insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsinin səmərəliliyini artırmaq sahəsində Milli Fəaliyyət Proqramı” insan və vətəndaş hüquqlarının müdafiəsi sahəsində aparılan məqsədyönlü siyasətin bir nümunəsidir.

Hüquqşünaslar qeyd edirlər ki, hüquqi dövlətdə, iqtisadi cəhətdən müstəqil insan kütləsi məkanında vətəndaş cəmiyyətinin olması mümkündür. Bu baxımdan hüquqi konstitusiya dedikdə isə, insanların hüquq və azadlıqlarına təminat verilməsi, dövlətin ali hakimiyyət orqanlarının fəaliyyətini tənzimləyən əsas prinsiplərin müəyyənləşdirilməsi, hüquqi sistemin əsaslarının yaradılması, dövlət, cəmiyyət və insan arasında münasibətlərin tənzimlənməsi başa düşülür.

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasını səciyyələndirən mühüm cəhətlərdən biri insan və vətəndaş hüquqlarının kifayət qədər əhatəli şəkildə təsbit olunması və bu hüquqları tanımaq, müdafiə və təmin etməyin isə dövlətin əsas məqsədi olduğunun elan edilməsidir. Belə ki, Konstitusiyanın 12-ci maddəsinin birinci hissəsinə uyğun olaraq insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının təmin edilməsi dövlətin ali məqsədidir.

Ekspertlər qeyd edirlər ki, Konstitusiyanın qəbulundan sonra ölkədə həyata keçirilən çoxşaxəli islahatlar da məhz insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının səmərəli təmini məqsədinə yönəlmiş, bu prosesdə vətəndaş cəmiyyəti təsisatlarının rolu genişləndirilib. Bundan başqa, ictimai münasibətlərin inkişaf tempi, cəmiyyətin dinamik tərəqqisi ilə bağlı olaraq dövlət idarəetmə sisteminin əsasını təşkil edən mühüm qanunvericilik aktlarının müasirləşdirilməsi bir qayda olaraq sosial tələbat kimi gündəliyə gəlir (unec.edu.az).

Burdan da belə nəticəyə gəlmək olar ki, Konstitusiya hər bir dövlətin hüquq sisteminin fundamental əsasını təşkil etdiyindən ölkənin inkişaf xüsusiyyətlərini özündə ehtiva etməli, müasirliyi, demokratikliyi, insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarına etibarlı təminat mexanizmləri formalaşdırması ilə diqqəti çəkməlidir. Yəni, Konstitusiyanın zamanın ruhu, cəmiyyətin iradəsi ilə uzlaşması, proqressiv yeniliklərə adekvat reaksiya verməsi vacibdir.

Rəşid RƏŞAD

Ekspress.-2017.-15-17 aprel.-S.10.