Siyasi mədəniyyətin inkişafında siyasi sistemin rolu

Azərbaycanda siyasi mədəniyyətin inkiaşıfında siyasi sistemin böyük rolu var.

Ali Məhkəmənin şərhinə əsasən, Azərbaycanın siyasi sistemi milli və tarixi şəraitin xüsusiyyətlərini əks etdirməsi ilə səciyyələnir. Onun meydana gəlməsində və fəaliyyətində çox müxtəlif amillər rol oynayıb və oynamaqdadır. Siyasi sistemin fəaliyyətinin formalaşmasına əhalinin siyasi mədəniyyətinin xüsusiyyətləri mühüm təsir göstərir.

Azərbaycanın siyasi sisteminin struktur formalaşması əsasən 1995-ci il noyabrın 12-də ölkənin yeni Konstitusiyasının qəbul edilməsi ilə başa çatdı. Konstitusiya ilə Azərbaycan dövləti demokratik, hüquqi, dünyəvi, unitar respublika kimi müəyyənləşdirildi.

Siyasi sistemə görə Azərbaycanda dövlət hakimiyyətinin yeganə mənbəyi xalqdır. Sərbəst və müstəqil öz müqəddəratını həll etmək və öz idarəetmə formasını müəyyən etmək Azərbaycan xalqının suveren hüququdur. Azərbaycan dövlət hakimiyyətinin həyata keçirilməsi formasına görə prezident üsul-idarəsinə əsaslanan respublika parametrlərinə uyğundur.

Hakimiyyətin bölünməsi prinsipinə uyğun olaraq Azərbaycanda müstəqil şəkildə formalaşan və fəaliyyət göstərən üç hakimiyyət qolu qərarlaşıb: qanunverici hakimiyyət səlahiyyətlərini həyata keçirən Milli Məclis, icra hakimiyyətini həyata keçirən prezident və məhkəmə hakimiyyəti. Məhkəmə hakimiyyətini Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi, Azərbaycan Respublikasının Ali Məhkəməsi, Azərbaycan Respublikasının apellyasiya məhkəmələri, Azərbaycan Respublikasının ümumi məhkəmələri və digər ixtisaslaşdırılmış məhkəmələri həyata keçirirlər.

İcraedici hakimiyyət funksiyasını prezidentin rəhbərliyi ilə hökumət, qanunverici hakimiyyət funksiyasını Milli Məclis həyata keçirir.

Azərbaycan Konstitusiya ilə müəyyən edilən unitarçılığı spesifikliyə malikdir. Bu da onun tərkibində Naxçıvan Muxtar Respublikasının dövlət hakimiyyəti statusuna malik olmasıdır. Konstitusiyaya görə Naxçıvan Muxtar Respublikası Azərbaycanın tərkibində muxtar dövlətdir. Naxçıvan Muxtar Respublikası Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsidir. Azərbaycan Konstitusiyası, qanunları, Azərbaycan Prezidentinin fərmanları və Azərbaycan Nazirlər Kabinetinin qərarları Naxçıvan Muxtar Respublikasının ərazisində məcburidir. Naxçıvan Muxtar Respublikasının qanunvericilik hakimiyyətini Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ali Məclisi, icra hakimiyyətini Naxçıvan Muxtar Respublikasının Nazirlər Kabineti, məhkəmə hakimiyyətini Naxçıvan Muxtar Respublikasının məhkəmələri həyata keçirir. Naxçıvan Muxtar Respublikasında ali vəzifəli şəxs Ali Məclisin sədridir.

Azərbaycanın siyasi sistemində yerli özünüidarətmə orqanları olan bələdiyyələr də mühüm yer tutur. Bu institut yeni yaranmasına baxmayaraq böyük perspektivə malikdir.

Bütün müasir siyasi sistemlər kimi Azərbaycanın siyasi sisteminə də çoxpartiyalılıq, plüralizm xasdır. Siyasi partiyalar qanunverici və yerli özünü idarəetmə orqanlarında təmsil olunmaq vasitəsi ilə dövlət hakimiyyətinin həyata keçirilməsində iştirak etmək imkanına malikdirlər. Azərbaycan dövlətinin ali məqsədi insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının təmin edilməsidir. Azərbaycanda dövlət hakimiyyəti daxili məsələlərdə yalnız hüquqla, xarici məsələlərdə isə yalnız Azərbaycanın tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrdən irəli gələn müddəalarla məhdudlaşır. Azərbaycanın qanunları ölkənin bütün ərazisində qüvvədədir.

Azərbaycanda ilk respublika Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti adı ilə 1918-ci il mayın 28-də yaradılıb və 23 ay fəaliyyət göstərib. 1920-ci il aprelin 28-də Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulub və 1991-ci ildə SSRİ dağılanadək davam edib. 1991-ci il oktyabrın 18-də Ali Sovetdə “Azərbaycan Respublikasının Dövlət Müstəqilliyi haqqında” Konstitusiya Aktı qəbul olunub və Azərbaycan Respublikası Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin varisi elan edilib.

Siyasi nəzəriyyədə siyasi sistem anlayışı cəmiyyətin siyasi həyatında iştirak edən dövlət təsisatlarını, siyasi partiyaları və ictimai təşkilatları, kütləvi informasiya vasitələrini əhatə edir. Geniş mənada siyasi sistem siyasi münasibətləri, siyasi şüuru və cəmiyyətin siyasi təşkilatlarını özündə birləşdirir. Siyasi sistem siyasi hakimiyyətin təşkili, cəmiyyətlə dövlət arasındakı münasibətləri formalaşdırır və ictimai sistemin digər hissələri ilə - sosial, iqtisadi, ideoloci, etik, hüquqi , mədəni sistemlərlə qarşılıqlı əlaqədədir.

Siyasi sistemi siyasi hakimiyyət, siyasi struktur və siyasi təşkilat, siyasi hüquqi normalar, siyasi münasibətlər, siyasi şüur formalaşdırır.

Siyasi sistemdə dövlət mərkəzi yer tutur. Bu, hər şeydən əvvəl onunla əlaqədardır ki, dövlət siyasi hakimiyyətin xüsusi təşkilatıdır. Siyasi hakimiyyət insanların birgə fəaliyyətinin təşkili və tənziminin mühüm amili, onların qarşılıqlı münasibətlərinin qaydaya salınmasının, cəmiyyətdə nizam-intizamın və sabitliyin təmini vasitəsidir.

Dövlətin əlamətləri olan məcbur etmə, zor tətbiq etmək hüququ, suverenlik, ümumilik, hüquq, əhalidən vergi və mükəlləfiyyətlər toplamaq hüququ var. Həmçinin, dövlətin daxili və xarici funksiyaları mövcuddur. Dövlətin daxili funksiyasına vətəndaşların və cəmiyyətin təhlükəsizliyi, qanunçuluğun və hüquq qaydalarının təmin edilməsi, fərdlərin və sosial qrupların mənafe və tələbatlarının əlaqələndirilməsi, təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə olunması və s. təmin edilməsi daxildir. Dövlət cəmiyyətdə birləşdirən, təşkil edən və nizama salan başlıca qüvvədir.

Dövlətin xarici funksiyasına dövlətin beynəlxalq arenada beynəlxalq hüquq və normalar çərçivəsində müxtəlif dövlətlərlə, təşkilatlarla, hərəkatlarla münasibətlərinin tənzimlənməsi və s. daxildir.

Eyni zamanda dövlətin unitar və federativ ərazi quruluşları, respublika və monarxiya idarə üsulları da var.

Cəmiyyətin siyasi sistemində dövlətin xüsusi yeri və rolunu şərtləndirən amillər olan dövlətin bütün ölkə miqyasında tam hakimiyyətə malik olan yeganə təşkilat olması, cəmiyyətin inkişafının əsas istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi, müxtəlif fərdi və kollektiv maraqlarının uzlaşmasını təmin etməsi müəyyən edir.

Politologiya elminə görə, hər cəmiyyətin siyasi sistemi onun inkişafının qanunauyğun nəticəsi kimi formalaşır. Siyasi sistem cəmiyyətin sosial-siyasi təbiətini, mövcud siyasi münasibətləri, təsisatları, normaları və hakimiyyətin təşkili prinsiplərini ifadə edir. Kilsələr, yaxud vətəndaş cəmiyyətin digər ünsürləri, ictimai birliklər kimi, bunları da siyasi sistemin bir parçasıdır.

Siyasi sistem bütövlükdə ictimai sistemin mühüm hissələrindən, ünsürlərindən biridir. O, siyasi hakimiyyətin təşkilini, cəmiyyətlə dövlət arasındakı münasibətləri ehtiva edir və ictimai sistemin digər hissələri ilə-sosial, iqtisadi, ideoloci, etik, hüquqi, mədəni sistemlərlə qarşılıqlı əlaqədədir.

Konkret cəmiyyətin siyasi sistemi bir sıra amillərlə müəyyən olunur. Bu amillər içərisində cəmiyyətin sosial strukturunu, idarəçilik formasını, dövlətin tipini, siyasi rejimin xarakterini, sosial-siyasi münasibətləri, dövlətin siyasi-hüquqi statusunu, cəmiyyətdə siyasi-ideoloci və mədəni münasibətlərin xarakterini, siyasi həyatın formalaşmasının tarixi və milli ənənələrini göstərmək olar.

Müasir politologiyada və sosiologiyada cəmiyyətin siyasi sisteminin öyrənilməsi mühüm yer tutur.

Elmi ədəbiyyatda siyasi sistemin müxtəlif, bəzən biri digərini tamamilə istisna edən anlayışları mövcuddur. Məsələn, Amerika politoloqu D.İston belə hesab edir ki, siyasi sistem bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan subyektlərin məcmusudur ki, həmin subyektlər vasitəsilə cəmiyyətdə dəyərlər hökmlə və peşəkarcasına bölüşdürülür. İ.Husa görə siyasi sistem bütövlük təşkil edən və müəyyən fəlsəfi, dini, idarəçilik forması məzmunu kəsb edən ideyaların, prinsiplərin, qanunların, doktrinaların və s. kompleksidir.

T.Madronun fikrincə, cəmiyyətin siyasi sistemi mürəkkəb münasibətlər şəbəkəsi vasitəsilə birləşən obyektlərin və onların əlamətlərinin məcmusudur.

Siyasi sistem nəzəriyyələrinin əksəriyyətində onun struktur baxımından təhlili aparıcı yer tutur.

“Siyasi sistem” anlayışı geniş və dar mənalarda işlənir. Geniş mənada siyasi sistem siyasi münasibətləri, siyasi şüuru və cəmiyyətin siyasi təşkilatlarını özündə birləşdirir. Dar mənada siyasi sistem cəmiyyətin siyasi həyatında iştirak edən dövlət təsisatlarını, siyasi partiyaları və ictimai təşkilatları, kütləvi informasiya vasitələrini əhatə edir.

Siyasi sistemin əsas ünsürlərinə aid olan başlıca tələblər bundan ibarətdir ki, onlar daxili nizamlılığa, mütəşəkkilliyə malik olmalı və siyasi xarakter daşımalıdırlar. Başqa sözlə, cəmiyyətin siyasi sisteminin ünsürü kimi nəzərdən keçirilən hər bir qurum təşkilati və siyasi əlamətlərə malik olmalıdır.

Cəmiyyətin siyasi sistemində dövlətlə yanaşı digər təşkilatlar da-siyasi partiyalar və ictimai birliklər fəaliyyət göstərir. Onlar bu və ya başqa dərəcədə ölkənin siyasi həyatında iştirak edir və bununla da cəmiyyətin siyasi sisteminin ünsürləri kimi çıxış edirlər.

Cəmiyyətin siyasi sisteminin bütün ünsürləri sıx, üzvi vəhdətdə olur və bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyət göstərirlər. Siyasi sistemin bütün ünsürləri cəmiyyətin və dövlətin hüquqi əsasını təşkil edən qanunlar əsasında və çərçivəsində fəaliyyət göstərirlər.

Vasif CƏFƏROV

Ekspress 2017.- 18 iyul.- S.10.