Dövlət cəmiyyətin siyasi sistemi kimi

Vətəndaş cəmiyyətinin siyasi sistemində dövlət əsas yeri tutur. Əslində bunun səbəbi dövlətin siyasi hakimiyyətin xüsusi təşkilatı olması ilə əlaqədardır. Bu baxımdan da siyasi hakimiyyət iqtisadi, ideoloji, təşkilati-hüquqi təsirlər vasitəsilə sosial qrupların davranışına təsir göstərmək qabiliyyəti kimi səciyyələnir.

Ekspertlərin fikrincə, siyasi hakimiyyət insanların birgə fəaliyyətinin təşkili və tənziminin mühüm amili, onların qarşılıqlı münasibətlərinin qaydaya salınmasının, cəmiyyətdə nizam-intizamın və sabitliyin təmini vasitəsidir. Bundan başqa siyasi hakimiyyət onu sosial varlığın təsirli amilinə çevirən təmərküzləşdirilmiş gücə malikdir. Bu da o deməkdir ki, siyasi hakimiyyət mahiyyət etibarı il onun mexanizmini təşkil edən orqanlar və təsisatlar sistemində maddi təcəssümünü tapır. Cəmiyyətin siyasi sistemində dövlətlə yanaşı digər təşkilatlar da - siyasi partiyalar və ictimai birliklər fəaliyyət göstərirlər ki, nəticədə də ölkənin siyasi həyatında iştirak edir və bununla da cəmiyyətin siyasi sisteminin ünsürləri kimi çıxış edirlər. Hətta siyasi sistemin bütün ünsürləri cəmiyyətin və dövlətin hüquqi əsasını təşkil edən qanunlar əsasında fəaliyyət göstərirlər.

Yeri gəlmişkən, Azərbaycan Respublikasının siyasi sisteminin struktur formalaşması əsasən 1995-ci il noyabrın 12-də ölkənin yeni Konstitusiyasının qəbul edilməsi ilə başa çatmış oldu. Konstitusiyaya uyğun olaraq Azərbaycan dövləti demokratik, hüquqi, dünyəvi olaraq müəyyənləşdirilib. Və Azərbaycan siyasi sistemində dövlət hakimiyyətinin həyata keçirilməsi formasına görə prezident üsul-idarəsinə əsaslanan respublika parametrlərinə uyğundur. Hakimiyyətin bölünməsi prinsipinə uyğun olaraq Azərbaycanda müstəqil şəkildə formalaşan və fəaliyyət göstərən üç hakimiyyət qolu qərarlaşıb: qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyəti. Bu hakimiyyət orqanlarından hər birinin fəaliyyəti Konstitusiya və qanunvericilik aktları ilə tənzimlənir.

Azərbaycan Respublikasında qanunvericilik hakimiyyətini həyata keçirən orqan Milli Məclis, icra hakimiyyətini həyata keçirən Prezident, Məhkəmə hakimiyyətini həyata keçirən orqan Azərbaycan Respublikasının məhkəmələridir.

Fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru Vahid Ömərov qeyd edir ki, müasir siyasi sistemlər ancaq dövlət hakimiyyəti altında olan cəmiyyətlərə xasdır: “Cəmiyyətin siyasi sistemi altında olan müəyyən mənada müstəqilliyyə (muxtariyyətə) malikdir. İlk baxışda belə görünə bilər ki, onun bu müstəqilliyi (muxtariyyəti) mütləqdir, guya onun fəaliyyəti ancaq öz daxili məntiqindən irəli gəlir. “Politologiya” kitabında qeyd edilir ki, siyasi sistemin müstəqilləşməsi tədricən baş verən bir prosesdir. Bu, onun getdikcə artmaqda olan rolunun, siyasi vasitələrlə həll olunan problemlərin sayının çoxalması, müasir cəmiyyətlərin (dövlətlərin) həyatını mərkəzləşdirən və əlaqələndirən orqanizmilərin özünəməxsus bütövlüyünün obyektiv ifadəsidir. Onun ifrat müstəqilliyi isə ictimai orqanizmin mövcudluğu üçün təhlükəyə çevrilə bilir. Buna görə də cəmiyyətdə siyasi sistemin muxtariyyatı üçün müəyyən məhdudiyyətlər fəaliyyət göstərir”.

Ömərovun sözlərinə görə, siyasi sistemin muxtariyyatını məhdudlaşdıran ilk vasitə iqtisadiyyatdır. Belə ki, siyasi sistemin ayrı-ayrı təsisatları ictimai ehtiyatları, məhsuldar qüvvələrin imkanlarını daim nəzərə almalı olurlar: “Bu işdə səhlənkarlıq ictimai ehtiyatların ya hədsiz israf olunmasına, ya da təsərrüfat əlaqələrinin pozulmasına gətirib çıxara bilir. Eyni sözləri ictimai həyatın başqa sferaları haqqında da desək olar. Məhz buna görə də cəmiyyətdə iqtisadiyyat, siyasət və mənəvi həyat vəhdətdə olur. Sadaladığımız xarici vasitələrdən əlavə, siyasi sistem öz daxili elementləri tərəfindən də məhdudlaşdırılır. Bunlardan biri ayrı-ayrı siyasi təsisatların fəaliyyət istiqamətləri, müxtəlif ictimai qrupların siyasət sahəsindəki səyləri arasındakı ziddiyyətlərdir. Bu baxımdan, siyasi sistemi öz tələbat və mənafeləri ilə fərqlənən sosial qrupların mübarizə səhnəsi kimi nəzərdən keçirmək olar. Siyasi sistemin başlıca funksiyası cəmiyyəti səmərəli idarə etməkdir. İdarəetmə müvafiq dövlət orqanları tərəfindən qərarların qəbul edilməsi və yerinə yetirilməsi prosesidir. Qərarların məzmununa və onların reallaşması üsullarına öz xüsusi təşkilatları vasitəsi ilə müxtəlif sosial qruplar təsir edirlər. İdarəetmə ilə xüsusi adamlardan ibarət rəhbər qrup məşğul olur. Bura siyasi partiyaların və mənafe qruplarının nümayəndələri daxil olur. İdarəetmə ilə məşğul olan bu qrupun əsas ictimai funksiyası hüquqi normaların, inandırmanın və manipulyasiyanın köməyi ilə ilə dövlətə daxil olan fərdlərin və qrupların yanaşı mövcudluğunu təşkil və tənzim etməkdən ibarətdir”.

Xatırladaq ki, siyasi sistemlərin klassik təsnifatı ilk dəfə 1956-cı ildə Q.A.Almond tərəfindən irəli sürülüb. O, siyasi sistemləri dörd əsas kateqoriyaya bölür: ingilis-amerikan siyasi sistemləri, kontinental Avropa siyasi sistemləri, sənaeyəqədərki siyasi sistemlər, totalitar siyasi sistemlər. Onun fikrincə, ilk iki tip demokratik siyasi sistemlərdir”.

Fəlsəfə doktorunun fikrincə, bəzi müəlliflər siyasi sistemləri onlarda mövcud olan siyasi partiyaların sayına əsasən tiplərə ayırmağı təklif edirlər: “Ümumiyyətlə, mövcud ədəbiyatda siyasi sistemlərin çoxlu təsnifatına rast gəlmək olur. Politoloqlar yalnız inkişaf etməkdə olan ölkələrdə onlarla siyasi sistemin olduğunu qeyd edirlər. Bəzi Amerika və ingilis alimləri hətta hər şəhərin, firmanın, həmkarlar ittifaqının, klubun fikrincə, hazırda dünyada dövlət quruluşuna əsaslanan yüzlərlə siyasi sistem vardır. Bəzi politoloqlar siyasi sistemlərin tarixi təsnifatını verməyi məqsədəuyğun hesab edir və bu zaman dövlət quruluşuna əsaslanan cəmiyytələrldə tarixən aşağıdakı siyasi sistemlərin olduğunu göstərirlər: imperiya, müasir milli dövlət və konfederasiya”.

Ümumiyyətlə, siyasi ədəbiyyatda dövlət anlayışı ali hakimiyyət orqanlarında təmsil olunan insanların birliyi kimi başa düşülür. Bu da o deməkdir ki, dövlət cəmiyyətdə siyasi sistemin əsas təsisatıdır. Yəni, dövlət cəmiyyəti idarə edir və onun siyasi və ictimai quruluşunu təmin edir.

Qədim Yunan filosofu Demokrit hesab edirdi ki, dövlətin əsas vəzifəsi ölkədə ədaləti təmin etməkdir. Dövlət qorunub saxlananda hər şey tam halındadır, dövlət dağılsa onunla birlikdə hər şey məhv olar. Əslində dövlətin birinci ünsürü olan ərazi dövlətin fiziki, maddi-təbii əsasıdır, onun məkan mahiyyətidir. Dövlətin ikinci ünsürü mövcud dövlətin ərazisində yaşayan və onun hakimiyyətinə tabe olan əhalidir. Dövlətin üçüncü ünsürü müəyyən ərazidə müvafiq orqanlar tərəfindən həyata keçirilən dövlət hakimiyyətidir. Dövlətin formalaşması üçün dövlət hakimiyyəti tarixi zərurətdir. Bu baxımdan da vətəndaş cəmiyyəti 10 prinsipə bölünür ki, onlar arasında xüsusilə diqqətdə - hüquqi, demokratik, sosial, sivil dövlətin formalaşması hesab olunur. Vətəndaş cəmiyyətində insanlar azadlıq əldə edir, mülkiyyətə sahib olur, kamil şəxsiyyət kimi yetişir. Vətəndaş cəmiyyəti yalnız yetkin hüquqi dövlət şəraitində geniş fəaliyyət göstərir. Bu cəmiyyətin formalaşması zamanı bütün sahələrdə sivilizasiyalaşma baş verir. Vətəndaş cəmiyyətinin hüdudlarına gəlincə isə, o, bir tərəfdən mülkiyyət, plüralizm, sabitliklə, digər tərəfdən hüquqi dövlət, demokratiya və vətəndaşların ictimai fəallığı ilə sıx bağlıdır.

Ekspertlərin fikrincə, demokratiyanı siyasi sistem formalaşdırır və onun dayanıqlı olması üçün isə vətəndaş mövqeyi, vətəndaş cəmiyyəti, eləcə də hüquqi dövlətin mövcudluğu zəruridir. Vətəndaş cəmiyyəti insan azadlığı və hüquqlarından xəbərsiz, özünü ifadə etməkdən çəkinən, məqsədlərinə çatmaq naminə neqativ yollara əl atmaqdan çəkinməyən vətəndaşlardan yarana bilməz.

Qeyd edək ki, cəmiyyətin siyasi sistemi bir sıra amillərlə müəyyən olunur. Bu amillər içərisində cəmiyyətin sosial strukturunu, idarəçilik formasını, dövlətin siyasi-hüquqi statusunu, cəmiyyətdə siyasi-ideoloji və mədəni münasibətlərin xarakterini göstərmək olar.

Müasir politologiyada və sosiologiyada cəmiyyətin siyasi sisteminin öyrənilməsi mühüm yer tutur.

Amerika politoloqu D.İston belə hesab edir ki, siyasi sistem bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan subyektlərin məcmusudur ki, həmin subyektlər vasitəsilə cəmiyyətdə dəyərlər hökmlə və peşəkarcasına bölüşdürülür. İ.Husa görə siyasi sistem bütövlük təşkil edən və müəyyən fəlsəfi, dini, idarəçilik forması məzmunu kəsb edən ideyaların, prinsiplərin, qanunların, doktrinaların və s. kompleksidir.

T.Madronun fikrincə, cəmiyyətin siyasi sistemi mürəkkəb münasibətlər şəbəkəsi vasitəsilə birləşən obyektlərin və onların əlamətlərinin məcmusudur.

Ümumiyyətlə “siyasi sistem” anlayışı geniş və dar mənalarda işlənir. Geniş mənada siyasi sistem siyasi münasibətləri, siyasi şüuru və cəmiyyətin siyasi təşkilatlarını özündə birləşdirir. Dar mənada siyasi sistem cəmiyyətin siyasi həyatında iştirak edən dövlət təsisatlarını, siyasi partiyaları və ictimai təşkilatları, kütləvi informasiya vasitələrini əhatə edir.

Siyasi elmlər doktoru Gülzar İbrahimova qeyd edir ki, hüquqi dövlət konsepsiyası insanın azadlığının təzahür sferasını müəyyənləşdirməyə yönəlib: “Dövlətin vətəndaşın azadlığına müdaxiləsi qeyri-məqsədəuyğun və qanunazidd kimi tanınır. Hüquqi dövlətin yaradılmasının formalaşdırılması insan hüquq və azadlıqlarının maksimal təminatı, dövlətin vətəndaş qarşısında və vətəndaşın dövlət qarşısında məsuliyyəti, qanunun nüfuzunun yüksəldilməsi və hüquq-mühafizə orqanlarının effektiv işi ilə əlaqələndirilir. Vətəndaş cəmiyyəti vətəndaşları birləşdirən ictimai şəbəkə olmaqla dövlət vasitəsilə deyil, vətəndaşların özü və müəssisələr tərəfindən yaradılır, fəaliyyətdə olan qanunlar çərçivəsində dövlətə münasibətdə muxtar xarakter daşıyır”.

Onun fikrincə, vətəndaş cəmiyyəti sivilizasiyasının müasir səviyyəsində fərdlər, qruplar və birliklər arasında dövlət vasitəsilə şərtlənməyən, özünəməxsus, inkişaf və yetkinlik səviyyəsi olan iqtisadi, mədəni, hüquq və siyasi münasibətlərdir: “Hüquqi dövlətdə bazar münasibətləri və iqtisadi cəhətdən müstəqil insan kütləsi məkanında vətəndaş cəmiyyətinin olması mümkündür. Vətəndaş cəmiyyəti siyasi yox, sosial cəmiyyətdir və orada siyasi elitanın “söz keçirməsi” cəmiyyətin liberallığına şübhə yaradır. Nəzərə alsaq ki, onun özəyi iqtisadi sərbəstlikdir və sərbəstlik demokratiyanı yaradan şərtlərdən biridir və demokratik şəraitdə hüquqi dövlət daha da inkişaf edir, onda prosesin bir-biri ilə labüd bağlılığı göz önündədir”.

Rəşid RƏŞAD

Ekspress.-2017.-14-16 yanvar.-S.11.