Diasporumuzun keçdiyi uzun yol

Azərbaycan ən qədim tarixi sivilizasiyaların mövcud olduğu bir ərazi olduğu üçün Azərbaycan mühacirətinin tarixi də son dərəcə qədimdir. Azərbaycan Avropa və Asiya qitələrinin qovşağında yerləşən ölkədir və bizim sivilizasiya iki güclü qüvvənin təsiri altında formalaşıb.

Ekspertlərin fikrincə, xarici dövlətlərə mühacirət etmələrinə baxmayaraq Azərbaycan xalqının nümayəndələrinin ən başlıca xüsusiyyətlərindən biri də odur ki, daima öz milli adət-ənənələrini, mənsubiyyətlərini özlərinin mənəvi keyfiyyətlərini qoruyub saxlamağa cəhd göstəriblər. Statistikaya görə, hazırda xaricdə azərbaycanlılara məxsus 462 diaspor təşkilatı fəaliyyət göstərir. Çağdaş dövrümüzdə dünya azərbaycanlılarının birliyinin bir sıra strateji tərəfləri də qeyd olunur.

Prezidentin ictimai-siyasi məsələlər üzrə köməkçisi Əli Həsənov da deyir ki, dünyada yaşayan azərbaycanlılar öz aralarında narazılıqların yaranmasına imkan verməməli, daim bir-birinə dəstək göstərməlidirlər. Bu baxımdan da dünya azərbaycanlıları virtual məkanda da fəal olmalıdırlar: "Dünya azərbaycanlılarının birliyi ona görə lazımdır ki, azərbaycançılıq hissləri, milli adət-ənənələr qorunub saxlanılsın. Əlbəttə, dövlət orqanları ilə Azərbaycan diaspor təşkilatlarının əlaqələri daim güclü olmalıdır. Bu sahədə Diasporla İş üzrə Dövlət Komitəsi ilə yanaşı xarici ölkələrdə fəaliyyət göstərən Azərbaycan səfirlikləri də bütün qüvvələrini səfərbər etməlidir. Hazırda Azərbaycanın xarici ölkələrdə 92 diplomatik nümayəndəliyi, 60 səfirliyi var. Əsas istiqamətlərdən biri odur ki, dövlət, hökumət, qanunvericilik orqanlarında Azərbaycan diaspor nümayəndələrinin sayı daha çox olmalıdır. Bu vəzifəni isə ancaq diaspor təşkilatları özləri həll edə bilər. Azərbaycanlılar müxtəlif ölkələrdə böyük biznes imkanlarına malikdir. Bu insanların Azərbaycana sərmayə qoyması da vacib məsələlərdən sayılır. Eyni zamanda, məhz azərbaycanlı biznes adamlarının maddi imkanlarından lobbi fəaliyyətində yararlanmaq olar. Bu isə konkret ölkələrin konkret dövlət qurumları ilə faydalı əməkdaşlığın qurulmasında özünəməxsus rol oynaya bilər"

Qeyd etdiyimiz kimi Azərbaycan diasporunun bütünlükdə formalaşması əslində uzun bir tarixi yol keçib. Elmi nəticələrə görə, Azərbaycan diasporunun təşəkkül və formalaşma tarixi bir neçə mərhələyə bölünür:

- Erkən orta əsrlərdə

- X-XIX əsrlər

- Azərbaycanın Rusiya İmperiyası tərəfindən işğal edilməsindən sonrakı dövr

- Azərbaycan Demokratik Respublikasının (1918-1920 illər) süqutundan sonra azərbaycanlıların xaricə axını və Avropada Azəbaycan Diasporunun yaranması

- 1941-1945-ci illərdə II Dünya Müharibəsi zamanı əsirlikdən və SSRİ-nin xofundan vətənə dönə bilməyən azərbaycanlılardan ibarət icmaların yaradılması

- XX əsrin ikinci yarısından etibarən İranda baş vermiş ictimai-siyasi proseslərlə əlaqədar olaraq bu ölkədən on minlərlə azərbaycanlının Qərb ölkələrinə mühacirəti

- SSRİ-nin dağılmasından sonra Azərbaycanda baş vermiş siyasi -hərbi hadisələrin nəticəsində ölkəni tərk etmək məcburiyyətində qalmış soydaşlarımızın xaricə mühacitəri (azadinform.az).

Tarixçi Vasif Qafarovun fikrincə, azərbaycançılıq ideologiyası mühüm funksional elementlərlə zəngindir: "Bunların mahiyyəti ölkənin mənəvi və fiziki baxımdan zəiflətmək cəhdlərini qorumaqdır. Bu ideologiya unitar, hüquqi və demokratik dövlət kimi Azərbaycanın möhkəmləndirilməsinə və inkişafına yönəldilib. Azərbaycançılıq ideologiyası dünya azərbaycanlılarının vahid ideya ətrafında birləşməsini şərtləndirən tarixi-siyasi amillərin təsnifatını, xaricdə yaşayan soydaşlarımızın hüquq və azadlıqlarının qorunması sahəsində dövlətin qarşısında duran vəzifələri, onların Azərbaycana münasibətdə üzərinə düşən mənəvi öhdəlikləri, habelə azərbaycanlı anlayışının sosial-fəlsəfi məzmununu müəyyənləşdirən konsepsiyadır.

Azərbaycançılıq millətindən asılı olmayaraq, özünü azərbaycanlı sayan vətəndaşların həmrəyliyi üçün möhkəm istinad mənbəyi, ideoloji bünövrədir. Bu ideologiyanın pozitiv xarakteri həm də bütün dünyaya səpələnmiş 50 milyondan artıq azərbaycanlını vahid ideallar naminə səfərbər etmək qüdrəti ilə müəyyən olunur. Azərbaycançılıq müstəqil və bənzərsiz Azərbaycanı sivil dövlətlər sırasına çıxaracaq bir yoldur. Bu prinsip 1918-ci il mayın 28-də elan edilən Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsində də öz əksini tapıb: "İstiqlal Bəyannaməsinin dördüncü maddəsində qeyd edilirdi ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti millət, məzhəb, sinif, silk və cins fərqi gözləmədən öz ərazisində yaşayan bütün vətəndaşlarına vətəndaşlıq və siyasi hüquqlar verir. 1918-1920-ci illərdə mövcud olmuş Azərbaycan Cümhuriyyəti özünün bütün mövcudluğu dövründə Azərbaycan ideologiyası onun rəsmi ideologiyası oldu, bütün xalqı bu ideologiya ətrafında sıx birləşdirə bildi".

Qafarov qeyd edir ki, Azərbaycan sovetləşdiriləndən sonra xalqımızın milli ruhuna, onun tarixi keçmişinə, milli-mənəvi dəyərlərinə yad olan marksizm-leninizm, beynəlmiləlçilik kimi ideologiyalarının ölkəmizdə təbliğinə geniş yer verilsə də, sovet cəza maşınının ən ağlasığmaz cinayətləri belə, bu ideologiyaları xalqımızın milli ruhuna hopdura bilmədi: "XX əsrin 80-ci illərində xalqımız yenidən azərbaycançılıq ideologiyası ətrafında sıx birləşərək özünün milli hüquqları uğrunda mübarizəyə başladı və bu mübarizəni uğurla da yekunlaşdıra bildi. 1991-ci ildə ölkəmiz öz müstəqilliyini bərpa etdi. Müstəqilliyin bərpasının ilk illərində azərbaycançılıq ideologiyasından imtina edilməsi ölkədə şovinizm və separatçılıq meyllərinin güclənməsinə gətirib çıxartdı. 1993-cü ildə xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyev hakimiyyətə qayıtdıqdan sonra məhz ölkədəki şovinist və separatçılıq əhval-ruhiyyəsinə qarşı mübarizə ideyası kimi azərbaycançılıq ideologiyasını yenidən ortaya qoydu. Heydər Əliyevin azərbaycançılığı müstəqil Azərbaycan dövlətinin əsas ideologiyası kimi irəli sürməsi Azərbaycan xalqını tez bir zamanda bu ideya ətrafında sıx birləşdirdi".

Millət vəkili Rəfael Cəbrayılov bildirir ki, ötən əsrin sonlarına doğru çoxəsrlik tarixi mücadilənin yekunu kimi dövlətçiliyini bərpa edən, azadlığa qovuşan Azərbaycan xalqının milli inkişaf yolunun və ideologiyasının formalaşması da məhz ulu öndər Heydər Əliyevin müstəqil respublikamıza rəhbərliyi dövrünə təsadüf edir: "Bütün ruhu, qanı, canı ilə özünü azərbaycanlı sayan ümummilli lider cəmiyyətin bütövləşməsi, azərbaycançılıq ideologiyasının milli həmrəyliyin aparıcı amilinə çevrilməsi istiqamətində mühüm işlər görərək ümumxalq birliyinin dərin politoloji və nəzəri əsaslarını irəli sürdü. Məhz Heydər Əliyev dühasının səyi ilə azərbaycançılıq mahiyyətcə real məzmun daşıyaraq praktikada realizə imkanları qazanıb" ("sputnik.az").

Ekspertlərin fikrincə, son 200 ildə Azərbaycan Diasporunun yaranmasında əsasən 3 ölkənin vətəndaşları olan azərbaycanlıların rolu olub. İlk növbədə Azərbaycan Respublikası, İran İslam Respublikası və Türkiyə Cumhuriyyəti. Cənublu həmvətənlərimiz Azərbaycan diasporunun mühüm qanadını təşkil edir. Əsasən ziyalıllar və biznesmenlərdən ibarət olan bu qrupun üzvləri bir çoxu peşəkar mütəxəssislər hesab olunur. Akademik təhsilə maraq olduğundan, hazırda diasporumuzda ziyalılar təbəqəsi çoxluq təşkil edir. Ədəbiyyat, riyaziyyat, din, tarix, biologiya, iqtiasdi elmlər sahəsində daha çox uğurlar əldə edən soydaşlarımız Qərb və Şərq ölkələrinin nüfuzlu ali və orta məktəblərində dərs deyir, elm dairələrində tanınırlar.

II Dünya müharibəsindən sonra Amerikada məskunlaşmış həmvətənlərimizə təzyiqlər edilir, çalışdıqları, yaşadıqları yerlərdə sıxışdırılırdılar. 1953-cü ilin martında Birləşmiş Ştatlar dövlətinin maliyyələşdirdiyi "Bolşevizmlə Mücadilə Koordinasiya Mərkəzi" tərəfindən istiqamətləndirilən "Qurtuluş", sonradan isə "Azadlıq" radiosu ilk verilişlərinə başladı. Azərbaycanlıların həmrəyliyinin güclənməsində "Azərbaycan şöbəsi"nin fəaliyyətə başlaması mühüm rol oynadı.

O da qeyd olunur ki, XX əsrin 70-ci illərindən etibarən Azərbaycanda bütün sahələrdə başlayan sürətli inkişaf əhalinin gələcəyə olan inamını qüvvətləndirdi. Elmə, mədəniyyətə, incəsənətə, ədəbiyyata və təhsilə olan qayğı ölkə ziyalılarının xaricə olan kütləvi axınının qarşısını ala bildi. Böyük siyasi xadim Heydər Əliyev xalqın intellektual potensialının artırılmasının vacibliyini anlayırdı. Məhz buna görə 15 mindən çox tələbənin SSRİ-nin müxtəlif təhsil ocaqlarında təhsil almasını təmin etdi (gumilev-center.az).

AMEA-nın müxbir üzvü Nizami Cəfərov qeyd edir ki, dünya azərbaycanlılarının birliyi və həmrəyliyi dövlət müstəqilliyimizin bərpasından sonra rəsmi siyasət səviyyəsində dəstəklənən aşkar prosesə çevrilib: "XX əsrdə qazandığımız dövlət müstəqilliyini heçə endirmiş sovet imperiyasının çöküşü ərəfəsində Ermənistanın Azərbaycana təcavüzünün yaratdığı ümummilli ağrı dünyada yaşayan soydaşlarımızı da ayıltmış və silkələmiş, suverenliyin bərpasına aparan yolda tarixi vətən ətrafında həmrəyliyi artıq dərəcədə aktuallaşdırmışdır. Erməni hücumlarının intensivləşdiyi 1989-cu ilin son günlərində xalqımızı iki yerə bölən sərhəd xəttinin hər iki tərəfdən sökülməsi cəhdi, 20 Yanvarda Bakıya əsassız silahlı müdaxilə təşkil etmiş, kütləvi qırğın törətmiş sovet rəhbərliyinin qaniçənliyinə qarşı dünyanın hər yerində soydaşlarımızın kütləvi etiraz dalğası birlik və həmrəylik zərurətinin dərk olunmasından qaynaqlanmışdı. Müşahidələr göstərir ki, dünya azərbaycanlılarının həmrəyliyinə təkan verən məhz Azərbaycan dövlətçiliyini gözləyən təhlükə oldu. Erməni qəsbkarlığına qarşı mübarizədə formalaşan həmin həmrəylik lazımi miqyas alıb tələb olunan effekti verməsə də, hər hansı milli təhlükə qarşısında birləşməyin ilk böyük təcrübəsini verdi. Etiraf etmək lazımdır ki, bu, stixiyalı, inersiyalı bir həmrəylik idi, hələ ideoloji məzmun kəsb etməmişdi. Bunun üçün böyük ideologiya və həmin məfkurə ilə silahlanmış, hamılıqla qəbul edilən siyasi rəhbərin xalqla birliyi lazım idi" (preslib.az).

N.Cəfərov onu da qeyd edir ki, dünya siyasəti zirvəsində yetkinləşmiş və mətinləşmiş Heydər Əliyev dünya azərbaycanlılarının həmrəyliyi, milli birliyi uğrunda mübarizəyə respublikaya - Naxçıvana qayıtdığı ilk aylardan başlamışdı: "1991-ci il dekabrın 16-da Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ali Məclisi o vaxt bu quruma rəhbərliyi öz üzərinə götürmüş ulu öndər Heydər Əliyevin bilavasitə təşəbbüsü ilə ədalətsiz imperiya ağalığına qarşı milli etiraz olaraq sərhədlərin kütləvi şəkildə söküldüyü dekabr ayının 31-ni Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəyliyi Günü elan etdi. İlk olaraq 1991-ci ilin 31 dekabrı Naxçıvanda müxtəlif ölkələrdən, xüsusilə İrandan, Türkiyədən gəlmiş azərbaycanlıların iştirakı ilə bayram edildi. Naxçıvan MR Ali Məclisinin bu tarixi qərarı o vaxt Azərbaycan Respublikası Ali Soveti tərəfindən rəsmən müdafiə edilsə də, bu ulu məramlı gün yalnız həmin qərarın müəllifi olmuş ümummilli lider Heydər Əliyev 1993-cü ildə xalqın tələbi ilə ölkə rəhbərliyinə qayıdıb Prezident seçiləndən sonra ümumxalq bayramı kimi qeyd edilməyə başlandı. Böyük rəhbər bununla kifayətlənməyərək, xarici ölkələrə səfərlərində azərbaycanlılarla görüşməyə xüsusi diqqət yetirir, onların nəzərinə çatdırırdı ki, formalaşmaqda olan Azərbaycan dövlətinin bütün azərbaycanlılara ehtiyacı var".

Rəşid RƏŞAD

Ekspress 2018.- 21 dekabr.- S.10.