Elu­ca Ata­lı:

 

"Di­as­por baş ve­rən­lə­rə re­ak­si­ya bil­dir­mə­li, ida­rə et­mə­lidir"

 

 

"Tiq­ra­nizm Xo­ca­lı­da" ki­ta­bı son bir ne­çə ay­da ge­niş mü­za­ki­rə möv­zu­su­na çev­ri­lib. Xa­tır­la­daq ki, əsər­də er­mə­ni­lə­rin əsr­lər bo­yu türk­lə­rə qar­şı et­dik­lə­ri xə­ya­nət və aman­sız­lıq ta­ri­xi fakt­lar əsa­sın­da təq­dim olu­nub.

Ki­ta­bın mü­əl­li­fi Elu­ca Ata­lı uzun il­lər­dir ki, Stok­holm­da ya­şa­yır və fəa­liy­yə­ti­nin Azər­bay­can di­as­po­ru­nun in­ki­şa­fı­na həsr edib.

Xa­tır­la­daq ki, "Tiq­ra­nizm Xo­ca­lı­da" ki­ta­bı ya­zı­çı­nın ge­niş oxu­cu küt­lə­si­nə təq­dim et­di­yi 18-ci ki­ta­bı­dır. Für­sət­dən is­ti­fa­də edib Elu­ca Ata­lı ilə əla­qə ya­rat­dıq və və onun­la söh­bə­tin möv­zu­su­nu əsa­sən dün­ya öl­kə­lə­rin­də olan di­as­por təş­ki­lat­la­rın fəa­liy­yə­ti üzə­rin­də qur­duq.

 

- Və­tən­dən uzaq­lar­da ya­şa­maq, və­tən­pər­vər ruh­da fəa­liy­yət gös­tər­mək və ən önəm­li­si bü­tün dün­ya­ya mən­sub ol­du­ğun xal­qın, mil­lə­tin sə­si­ni eşit­dir­mək o qə­dər də asan mə­sə­lə de­yil. Heç ol­ma­sa sə­si­miz eşi­di­lir­mi?

- Əv­və­la, mən si­ya­sət­çi de­yi­ləm, ru­ha­niy­yat­çı­yam. Və dü­şü­nü­rəm ki, ica­zə­li qəh­rə­man­lıq ol­maz! İkin­ci­si, heç kim­dən, heç nə­dən uma­ca­ğım ol­ma­dı­ğın­dan, yə­ni, im­ti­na­nı ba­ca­ran bi­ri­si ol­du­ğum üçün is­tə­ni­lən yer­də, is­tə­ni­lən za­man­da bir­ba­şa söz de­yə bi­li­rəm. Bir ya­zar­la si­ya­sət­çi­nin fər­qi də bur­dur, ya­za­rın uçuş sə­ma­sı si­ya­sət­çi­nin­kin­dən çox ge­niş­dir, ən­gin­dir. Si­ya­sət­çi sə­ma­da qol-qa­nad aç­maq­dan öt­rü gə­rək hök­mən ona qar­şı sü­zə­ni vu­rub özü­nə yol aça, yox­sa qol­la­rı­nı tam gə­rə bil­məz, sə­ma­sı­nı qar­şı­da­kı da­ral­dır. Am­ma ya­zar mə­nə­viy­yat ada­mı­dır, özü­nü dərk edib mə­nə­viy­ya­tı­nı, ru­hu­nu çir­kab­dan tə­miz­lər­sə, onun azad uç­ma­sın­da ma­neə ola bil­məz. Dü­şü­nü­rəm, mə­sə­lə­nin bir tə­rə­fin aç­mış ol­dum. Həm də bu­nun­la is­tər­dim ki, oxu­cu­lar bil­sin ki, kim­lə söh­bət edir­lər. Bu ba­xım­dan dü­şü­nü­rəm ki, fəa­liy­yə­ti­mə ara ver­mə­yə haq­qım yox­dur, həm də az qa­la bü­tün dün­ya­nın üs­tü­mü­zə gəl­di­yi bir mə­qam­da.

Mi­ni­mal məi­şət­lə ki­fa­yət­lə­nib, ya­ra­dı­cı­lı­ğa və ic­ti­mai fəa­liy­yə­tə vaxt ayır­ma­ğı özü­mün yurd­daş­lıq bor­cum he­sab edi­rəm, çün­ki və­tə­nim hər mə­na­da ta­la­nıb və bu soy­ğun­çu­luq da­vam et­mək­də­dir. Be­lə olan hal­da, özü­mə haqq qa­zan­dır­mı­ram ki, boz­baş bi­şir­mək­lə qa­dın­lı­ğı­mı və in­san­lı­ğı­mı bit­miş he­sab edim. Və həm də is­te­dad sə­nin­ki de­yil, fit­rət­dir, ni­yə də bu ver­gi və­tə­ni­mə, yur­du­ma sərf olun­ma­sın ki?

Dün­ya öl­kə­lə­rin­də sə­si­mi­zin eşi­dil­mə­si­nə gə­lin­cə, bu, tək mə­nə yox, bü­tün 50 mil­yo­na aid ol­du­ğun­dan bu mə­sə­lə­yə ba­xı­şım bir qə­dər baş­qa ola­caq. Bi­rin­ci, ca­nı­mız­da olan eti­na­sız­lıq, qəh­rə­man­lı­ğı ha­mı­nın ya­nın­da­kın­dan göz­lə­mə­si prin­si­pi elə bil bi­zə ha­kim­dir. Ən nif­rət et­di­yim "bu mə­sə­lə­nin za­ma­na eh­ti­ya­cı var" ifa­də­si­dir. Bu­nu iş­lə­dən­lər aciz­lər­dir. İş­lə­dən­lər ço­xal­dı­ğın­dan de­yi­rəm, aciz­lik ar­tıb. Bu da o de­mək­dir ki, mil­lə­tin özü­nə ina­mı qı­rı­lıb. Dün­ya­ya sə­sin çat­dı­rıl­ma­sı­nın bir ne­çə yo­lu var - si­ya­si, mə­də­ni, ədə­bi... Mə­nim­ki ədə­bi yol ol­du­ğun­dan öz sa­həm­lə baş­la­ya­ca­ğam və həm də de­mə­li­yəm, ədə­bi yol ba­ğır­tı ilə ol­mur, pı­çıl­tı ilə olur har­da­sa, yə­ni, hay-küy­süz be­yin­lə­rə hökm edir­sən. Tə­əs­süf edi­rəm, hə­lə ki, ədə­bi yol­da bu­nu edə bil­mə­mi­şik. Han­sı ro­ma­nı­mız var ki, Qa­ra­bağ prob­le­mi­ni, Xo­ca­lı fai­cə­si­ni dün­ya­ya ta­nıt­maq sə­viy­yə­də ya­zıl­sın? Açı­ğı­nı bil­mək is­tə­sə­niz, bu­gün­kü ədə­biy­ya­tı­mız­da­kı nəs­rin bo­yu çox ba­la­ca­dır, lap li­li­put ki­mi. Məhz nəs­ri de­mək­də məq­sə­dim odur ki, bir öl­kə­nin prob­le­mi nəsr­lə qə­lə­mə alı­na bi­lir. Ha­mı sev­gi­den ya­zır, elə bil bu mil­lə­tin Qa­ra­bağ, Gü­ney Azər­bay­can, mi­na­lan­mış tor­paq dər­di, əkil­mə­mək­dən vəh­şi­lə­şib ilan-şa­yan mə­lə­şən yurd ye­ri, iş­siz­lik və s. yox­dur. Sü­ley­man Rüs­tə­min di­li ilə de­sək: "Cən­nət gör­mək is­tə­yən Azər­bay­ca­na gəl­sin!" Və ona gö­rə gəl­sin ki, "El azad­dır, dil azad­dır, azad saz­lar­da tel azad­dır!"

 

- Bəl­kə dün­ya öl­kə­lə­rin­də olan di­as­por təş­ki­lat­la­rı­mız Azər­bay­ca­nı, Azər­bay­can­çı­lıq ide­ya­la­rı­nı ki­fa­ya­yət qə­dər təb­liğ edə bil­mir­lər?

- Gə­lin ba­xaq gö­rək, di­as­po­ru­muz Azər­bay­can­çı­lıq ide­ya­sı­na tam sa­hib­dir­dir­mi? Biz ilk növ­bə­də bu sua­la ca­vab ver­mə­li­yik. Əgər di­as­por­da fəa­liy­yət gös­tə­rən­lə­rin ək­sə­riy­yə­ti keç­miş kom­mu­nist­lə­rin tör-tö­kün­tü­sü­dür­sə, əsa­sən, ha­mı­sı­nı bu­ra şa­mil et­mi­rəm, çün­ki bu qu­rum­da saf in­san­lar var, on­la­rın Və­tən, yurd sev­gi­sin­dən vic­dan­sız­ca­sı­na bəh­rə­lə­nir­lər və ya xü­su­si tə­yin edil­miş adam­lar­dır­sa, on­da mə­lum mə­sə­lə­dir di­as­por­da Azər­bay­can­çı­lıq ide­ya­sı­nı an­la­yan­la­rın və­ziy­yə­ti han­sı də­rə­cə­də­dir və ya Azər­bay­ca­nın ma­hiy­yə­tin bun­lar an­la­yır­lar. Asif Ata­nın bir fik­ri var, de­yir: "Azər­bay­can­la za­ra­fat et­mə­yin, onun ma­hiy­yə­ti bö­yük­dür". Tə­əs­süf edi­rəm, bu gün bü­tün sa­hə­lə­ri­miz­də ol­du­ğu ki­mi, bu ba­şı­bə­la­lı di­as­por sa­hə­miz də şou sə­viy­yə­si­nə gə­ti­ri­lib. Heç bir si­ya­si par­ti­ya - ya­şa­dı­ğı­mız öl­kə­dən ge­dir söh­bət, bi­zi təh­vil al­mır, çün­ki bö­yük say ol­du­ğu­mu­zu gös­tə­rə bil­mi­rik. Bu­nun da kök­lü sə­bəb­lə­ri var. Ya­şa­dı­ğı­mız öl­kə­lər ək­sər hal­lar­da yal­nız mə­də­ni fəa­liy­yət gös­tər­mək­lə ki­fa­yət­lə­ni­rik. Ona gö­rə də ya­şa­dı­ğı­mız öl­kə­lər­də nə de­pu­tat ki­mi par­la­men­tə ge­dib çı­xa bi­li­rik, nə də Na­zir­lər Ka­bi­ne­ti­nə. Tə­səv­vür edin ki, bir is­veç­li de­pu­ta­tın ar­va­dı er­mə­ni­dir, onun va­si­tə­si ilə er­mə­ni­lər sax­ta ma­te­ri­al ve­rib ki­tab­lar yaz­dı­rır­lar...

 

- Yə­qin bu sə­bəb­dən­dir ki, Azər­bay­can di­as­po­ru­nun işi o qə­dər də qə­na­ət­bəxş de­yil. Ne­cə bi­lir­si­niz, di­as­por təş­ki­la­tın adıy­la sax­ta iş­lər qu­ran­lar var?

-Sax­ta iş qu­ran­lar var de­yir­si­niz, mən­sə de­yi­rəm, sax­ta iş qur­ma­yan var­mı di­as­por­da? Gə­lin bu­na ay­dın­lıq gə­ti­rək. Əs­li­nə qal­sa, di­as­por və­tən və mil­lət­lə bağ­lı ət­ra­fın­da baş ve­rən­lə­rə re­ak­si­ya bil­dir­mə­li və ida­rə et­mə­li­dir ha­di­sə­lə­ri, yax­şı bir məc­ra­ya yö­nəlt­mə­li­dir. La­kin biz­də ək­si­nə­dir, di­as­por ida­rə olu­nur. Bu sə­bəb­dən də di­as­por la­zı­mı işi gö­rə bil­mir. Müs­tə­qil ol­ma­yan bir qu­rum han­sı işi gö­rə bi­lər, siz­cə? Söz­də, dü­şün­cə­də, əməl­də müs­tə­qil, azad ol­maq tək fər­də aid de­yil, qu­ru­ma da şa­mil edi­lir, ilk növ­bə­də di­as­por ki­mi xa­ric­də gə­rək­li bir qu­ru­ma. Qu­rum fərd­lər­dən ya­ra­nır, tə­əs­süf, fərd­lə­ri­miz tə­mən­na­dan, şəx­si mən­fə­ət­lə­rin­dən ası­lı­dı­lar. Bu da ümu­mi­lə­şib bo­yun­du­ruq ya­ra­dır, azad əməl ye­tir­mə­mək­dən öt­rü de­di­yim bu hal hə­lə ki, bö­yük ma­neə­dir. Bu ha­di­sə­lə­ri siz kə­nar­dan mü­şa­hi­də edir­si­niz, bəl­kə də çox vaxt in­cə­li­yi­nə var­mır­sı­nız, am­ma biz xa­ric­də ya­şa­yan­lar bu­nun için­də­yik. Hər öl­kə­də di­as­por təş­ki­lat­la­rın bir­dən ar­tıq ya­ra­dır­lar bi­lə­rək­dən ki, on­la­rı bir-bi­ri­nə qar­şı qoy­sun­lar, re­al gü­cü par­ça­la­sın­lar.

 

- Eti­raf edək ki, bə­dii ya­ra­dı­cı­lıq­da bu is­ti­qa­mət­də gör­dü­yü­nüz iş­lər ar­tıq diq­qət mər­kə­zin­də da­ya­nır. Ne­cə bi­lir­si­niz, bəl­kə də elə si­ya­si fi­kir­lər var ki, onu bə­dii dil­də da­ha ay­dın ifa­də et­mək olar?

- Mən­dən öt­rü si­ya­sə­tin sər­həd­lə­ri çox məh­dud­dur, onu ge­niş­lən­di­rə­cək si­ya­sət­çi hər an eh­ti­yat­lı ol­ma­lı­dır. Si­ya­sət­çi bil­di­yi­ni, gör­dü­yü­nü və edə­cə­yi­ni tam çıl­paq­lı­ğı ilə açıq­la­ma­ğa qa­dir de­yil. Ya­zar­lıq­da isə tam fərq­li­dir, özü­nü giz­lət­dik­cə xalq­dan uzaq dü­şür­sən, oxu­cu­nu iti­rir­sən və ya oxu­cu küt­lə­sin qa­zan­mır­san. Si­ya­sə­tin sə­ma­sı çox ba­la­ca­dır, si­ya­sət­çi ət­ra­fın­da­kı­la­rı vur­ma­sa, o sə­ma­da azad uça bil­məz. Ya­za­rın­sa be­lə bir "ov­çu­lu­ğu­na" eh­ti­yac qal­mır, çün­ki o hə­qi­qət­çi­dir, ru­ha­niy­yat­çı­dır. Bu sə­bəb­dən də onun bic­lik iş­lət­mə­yi­nə eh­ti­yac yox­dur, onun bic­li­yi elə düz­lü­yü­dür!!! Ke­çək si­zin sua­lın ca­nı­na, bə­li, mən dü­şü­nü­rəm si­ya­sət­lə de­yi­lə bil­mə­yən bə­dii əsər­lə de­yi­lə bi­lər. Pe­ru ya­zı­çı­sı Ma­rio Var­qas Lyo­sa­nın "Kə­pə­nə­yin ölü­mü" ro­ma­nı, Mar­ke­zin "Pat­ria­xın pa­yı­zı" dik­ta­to­run ölü­mü­nə həsr olu­nub, dik­ta­tu­ra yü­zə­yüz or­da in­cə­li­yi­nə qə­dər bə­dii təs­vir va­si­tə­si ilə ger­çək­lik for­ma­sın­da şərh edi­lir. Bu­nu han­sı si­ya­sət­çi izah edə bi­lər ya­zar ki­mi? Si­ya­sət­çi bu­nu yal­nız di­li­nə gə­ti­rə bi­lər bir-iki təs­vir­lə, la­kin tam açıq­la­ma­ğa qa­dir ol­maz. Bu güc, po­ten­si­ya on­da yox­dur.

 

- Ne­cə bi­lir­si­niz, Azər­bay­can hə­qi­qət­lə­ri fakt­la­ra əsas­la­nan bə­dii ta­ri­xi əsər­lər­lə da­ha da asan­lıq­la dün­ya­ya çatd­rı­la bi­lər?

- Si­zin de­di­yi­niz yol­la, fakt­lar əsa­sın­da ger­çək ta­ri­xi bə­dii yol­la yaz­maq, gös­tər­mək ki­mi əsr­lə­rin sı­na­ğın­dan çıx­mış for­ma­nı "Tiq­ra­nizm Xo­ca­lı­da" ki­ta­bım­da ver­dim. Hə­qi­qə­ti bu yol­la çat­dır­maq asan­dır, gəl ki, çat­dır­maq is­tə­yin ol­sun. İs­tək və me­tod üst-üs­tə dü­şən­də bəh­rə­si yax­şı olur.

 

- Zən­nim­cə dün­ya öl­kə­lə­ri bi­zi tam ola­raq ta­nı­mır, ta­nı­sa­lar ne­cə haq­sız­lı­ğa mə­ruz qal­dıq­la­rı­mı­zın şa­hi­di olar­lar. Bəl­kə də özü­mü­zü dün­ya­ya bə­dii dil­də, bə­dii təs­vir va­si­tə­lə­ri ilə ta­nıt­ma­lı­yıq?

- Ta­nı­mır­lar, yox­sa ta­nı­maq is­tə­mir­lər və ya biz özü­mü­zü nə də­rə­cə­də təq­dim edə bil­mi­şik dün­ya­ya? Əv­və­la, de­yim ki, Ya­xın Şərq öl­kə­lə­ri­ni çıx­maq şər­ti ilə dün­ya­da Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı de­yi­lən bir an­la­yış yox­dur. Xü­su­si Av­ro­pa, Qərb tür­ko­loq, şərq­şü­nas­la­rı­nın ədə­biy­ya­tı­mız­la bağ­lı bil­gi­si­ni qoy­saq kə­na­ra, de­mək olar ki, ge­niş oxu­cu küt­lə­si­nin ədə­biy­ya­tı­mız haq­da qə­ti bil­gi­si, mə­lu­ma­tı yox­dur. Oxu­cu küt­lə­si ədə­biy­yat haq­da olan el­mi əsə­ri və ya ədə­bi təh­li­li oxu­mur, onun dün­ya­gö­rü­şü­nə uy­ğun bə­dii əsə­ri təq­dim edən­də oxu­yur, təq­dim et­məz­sən ax­ta­rıb oxu­maz və ya mə­lu­ma­tı ol­ma­dı­ğı ha­di­sə ba­rə­də du­rub ədə­biy­yat ax­tar­maq ar­zu­sun­da ol­maz. On­suz da bu gün dün­ya­da o qə­dər in­for­ma­si­ya var ki, adam ona təq­dim edi­lən­lə­rin ha­mı­sı­nı oxu­ya bil­mir. Ma­ra­ğı­na uy­ğu­nu se­çib oxu­yur. Bu sə­bəb­dən də biz ta­ri­xi dərd­lə­ri­mi­zi və bu gü­nü­müz­də olan prob­lem­lə­ri­mi­zi duy­ğu­sal yox, doğ­ru təh­lil­lər­lə xa­ri­ci oxu­cu­la­ra çat­dır­ma­ğı ba­car­ma­lı­yıq.

 

Rə­şid RƏ­ŞAD

 

Ekspress.- 2018.- 4 iyul.- S.10.