Diaspor quruculuğunun müasir mərhələsi

Milli-mədəni özünəməxsusluq və tarixi ənənələr

1991-1993-cü illərdə informasiya blokadasını aradan qaldırmaq üçün Azərbaycan diasporunun imkanlarının səfərbər edilməməsi və lobbi quruculuğu sahəsində heç bir ciddi addımın atılmaması xarici siyasətdə bir sıra problemlər yaratmaqdaydı. Böyük siyasi xadim Heydər Əliyevin 1993-cü ilin yayında xalqın tələbi ilə hakimiyyətə qayıdışı və Azərbaycanın hüdudlarından kənarda yaşayan soydaşlarımızın vahid ideologiya ətrafında birləşməsinə, onların malik olduğu güclü potensialın milli problemlərin həllinə yönəldilməsinə xidmət edən bir sıra tədbirlərin həyata keçirilməsi bir başlanğıc rolunu oynayır.

"Hər bir insan üçün milli mənsubiyyəti onun qürur mənbəyidir" deyən ulu öndərimiz dünya azərbaycanlılarının müstəqil dövlətimiz və vahid məqsəd ətrafında birləşdirilməsi ideyasının müəllifidir. O, bütün dünyada yaşayan soydaşlarımıza bu ideya ətrafında birləşməyi təlqin edir və bildirirdi ki, azərbaycançılıq öz milli mənsubiyyətini, milli-mənəvi dəyərlərini qoruyub saxlamaq, eyni zamanda, onların ümumbəşəri dəyərlərlə sintezindən, inteqrasiyasından bəhrələnmək və hər bir insanın inkişafını təmin etməkdən ibarətdir. Bundan başqa, xaricdə yaşayan azərbaycanlıların birliyi və təşkilatlanması məsələsini daim diqqət mərkəzində saxlayır, Azərbaycan diaspor cəmiyyətlərinin problem və qayğılarına böyük həssaslıqla yanaşırdı.

Heydər Əliyev öz uzaqgörənliyi və müdrikliyi ilə xarici siyasətin strateji hədəflərini müəyyənləşdirərkən, müasir dövrdə hər bir dövlətin qüdrətinin yalnız iqtisadi resurslarla deyil, həm də onun xaricdə formalaşdırdığı diaspor və lobbinin gücü ilə ölçüldüyünü nəzərə alıb. Bu sahəyə xüsusi diqqət yetirmədən xarici siyasətdə hansısa ciddi nailiyyətlər qazanmaq, eyni zamanda, milli məsələlərin beynəlxalq müstəviyə çıxarılmasına nail olmaq mümkün deyil. Elə bu səbəbdən də ulu öndərimizin təməlini qoyduğu siyasət hazırda da uğurla davam etdirilir. Belə ki, Azərbaycan hakimiyyəti dünya azərbaycanlılarının həmrəyliyinə nail olmaq üçün üzərinə düşən tarixi missiyanı məsuliyyətlə yerinə yetirib. Bu da o deməkdir ki, Azərbaycanın milli bayramları sırasına bir möhtəşəm tarix də əlavə olunub: 31 Dekabr - Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəylik Günü.

Müstəqil Azərbaycan dövlətçiliyi üçün əlamətdar olan bu günün - 31 Dekabr - Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəylik Gününün müəllifi də Heydər Əliyevdir. Bu tarix 1991-ci ilin 16 dekabrından başlanır. Naxçıvan Muxtar Respublikasında Ali Məclisin sədri vəzifəsində çalışdığı vaxt ulu öndər dünyanın bütün qütblərində yaşayan soydaşlarımızın milli maraqlar ətrafında bir araya gələrək Azərbaycana dəstək verməyə səsləyirdi. Elə bu məqsədlə də Heydər Əliyev Naxçıvan Ali Məclisinin 1991-ci il tarixli iclasında dünya azərbaycanlılarına üz tutdu, onları birliyə, həmrəyliyə, Azərbaycanın köməyinə səslədi. Heydər Əliyev dünya azərbaycanlılarına müraciətində deyirdi: "Biz istərdik ki, müxtəlif ölkələrdə yaşayan azərbaycanlılar həmin ölkələrin vətəndaşları kimi yaşasınlar. Ancaq heç vaxt öz milli köklərini, milli mənsubiyyətlərini itirməsinlər. Çünki bizi birləşdirən milli mənsubiyyətimizdir, tarixi köklərimizdir, milli-mənəvi dəyərlərimizdir... Vətənini, millətini sevən hər bir azərbaycanlı müstəqilliyimizin dönməzliyi üçün ciddi səy göstərməli, vətənimizin, respublikamızın taleyi hər bir soydaşımızın taleyi olmalıdır". Azərbaycanlıların yaşadığı bütün ölkələrdə əks-səda verən bu çağırış azərbaycançılıq adlı kamil bir ideologiyaya, müstəqil Azərbaycan dövlətinin xilas yoluna çevrildi. Məhz ümummilli liderin təşəbbüsü ilə Naxçıvan Ali Məclisi hər il 31 dekabrın Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəylik Günü kimi qeyd edilməsi barədə qərar,çıxardı ("Trend").

Yeri gəlmişkən, xaricdəki Azərbaycan diaspor təşkilatlarının yaranması tarixi ötən əsrin əvvələrinə təsadüf etməsinə baxmayaraq, müasir mərhələdə bu istiqamətdə canlanma 1988-ci ildən etibarən başlayıb. Ekspertlər bildirirlər ki, belə təşkilatlanma prosesi 1993-cü ilə qədər davam edib və həmin dövrdə bu işdə Avropa ölkələrində yaşayan soydaşlarımız fəallıq nümayiş etdirirdilər. Bir-birinin ardınca Avropa ölkələrində yaranan təşkilatlar üç mərhələli sistem üzərində fəaliyyət göstərirdilər. Burada diqqəti çəkən əsas məqam yaranan bəzi təşkilatların adlarında fərq olmasına baxmayaraq, onların bir şəxs tərəfindən təsisi edilməsi idi. Belə təşkilatların yaranması isə eyni sxem üzrə bir neçə təşkilatın fəaliyyət göstərməsinə gətirib çıxarırdı.

O da qeyd olunur ki, ilk olaraq Avropada bu illərdə ardıcıl yaranan təşkilatların apardıqları işlər sırf mədəni xarekterli idi.

Ekspert Zaur Əliyev qeyd edir ki, Avrpopada bu illər ərzində yaranan təşkilatların bir hissəsi sırf siyasi məqsədlər naminə təsis edilmiş və onlar içərisində Azərbaycanın hər iki tərəfinin azadlığına çalışan milli qüvvələrlə yanaşı, İran və sovet təsiri altında formalaşan satqınlar, irançı, ruspərəst, fars-rus şovinizminə xidmət edən qüvvələr fəallıq göstərirdilər: "Milli qüvvələrin üzvlərinə qarşı mübarizə aparmaq məqsədilə yaranan belə təşkilatlar müstəqillik çıxışları səslənən tədbirlərdə qalmaqal salmaqla, təşkil etdikləri mədəni tədbirlədə üstünlüyü yalnız musiqi və ədəbiyyata verirdilər. Bəzi təşkilatlar isə iqtisadi maraqlar naminə təsis edilirdi. Belə təşkilatlar digərləri kimi konsert proqramları təşkil etməklə yanaşı, İrana və "yenidənqurma" dövrü yaşayan Azərbaycana gediş-gəliş işlərini əllərində cəmləməyə çalışırdılar. Gəlirli sahə olduğundan bu təşkilatlara rəqib çıxan başqa təşkilatlar da bu istiqamətdə işlər aparmaq qərarına gəldikdə Avropada təşkilatlanma prosesində ziddiyyətlər yarandı və təşkilatların özləri bir neçə yerə parçalanmalı oldu. Beləliklə, kiçik təşkilatların federasiyalar və konqreslər şəkilində birləşdirilməsi zərurəti meydana çıxdı. İlk olaraq bu addımı Birləşmiş Ştatlarda məskunlaşmış soydaşlarımız atdılar və Dünya Azərbaycanlıları Konqresi (DAK) adlı qurumun təsis olunması prosesinə başladılar. Adından göründüyü kimi, ətrafında dünyanın müxtəlif bölgələrində məskunlaşan azərbaycanlıları birləşdirən bu qurumun 1997-ci ilin iyun ayının 27-29-u ABŞ-da keçirilən ilk toplantı zamanı yaradılması diasporumuzun formalaşması istiqamətində mühüm tarixi addım hesab olunur" ("Olaylar.az").

Xatırladaq ki, hazırda xarici ölkələrdə 425-ə qədər Azərbaycan diaspor təşkilatı fəaliyyət göstərir. Dövlət başçısı diaspor quruculuğu işini xüsusi diqqət mərkəzində saxlayır ki, nəticə etibarilə də Azərbaycanda və xaricdə böyük tədbirlər həyata keçirilir.

Dünya Azərbaycanlılarının II Qurultayından sonra 102 diaspor təşkilatının təsis edilməsi, 2011-ci il iyulun 5-də keçirilən Dünya Azərbaycanlılarının III Qurultayından sonra ötən 1 il ərzində 10-a yaxın yeni diaspor təşkilatının yaranması və bu prosesin davam etməsi xüsusilə diqqəti çəkir.

Hazırda Azərbaycan Respublikasının bu məsələlərlə bağlı qarşısına qoyduğu bir neçə prioritet istiqamətlər var:

1. Xarici ölkələrdə fəaliyyət gösrtərən icma və birliklərin vahid təşkilatda birləşdirilməsi dünya azərbaycanlılarının ümumi birliyinin təməl prinsiplərindəndir.

2. Azərbaycan dövləti dünya azərbaycanlılarının birliyini, mövcud iqtisadi və siyasi gerçəklikləri nəzərə alaraq həyata keçirməyə çalışır.

3. Dünyada azərbaycanlıların həmrəyliyi bütün Azərbaycan xalqının ideoloji bütövlüyünü, milli birliyini təmin edən əsas amildir və dövlət siyasətinin prinsipial istiqamətlərindən biridir.

4. Tarixi Vətənlə əlaqələr məsələsi dünya azərbaycanlılarının təşkilatlandırılmasının ən mühüm prinsiplərindəndir.

5. Bütün dünya azərbaycanlılarının birliyi milli mənafelər və dövləti maraqlar kontekstində ortaya çıxan təbii tarixi zərurət kimi qiymətləndirir.

6. Dünya azəraycanlıları müstəqil Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq aləmlə münasibətlərinin inkişafında, ölkəmiz haqqında həqiqətlərin dünya ictimaiyyətinə çatdırılmasında iştirak etmək imkanına malik ən fəal qüvvəyə çevrilməlidir.

7. Dünya azərbaycanlılarının birliyi məsələsi - Azərbaycançılıq ideologiyasının reallaşdırılması mexanizmi kimi qəbul edilir və bu sahədə həyata keçirilən bütün tədbirlər məhz həmin amala əsaslanır.

8. Azərbaycan dövləti bütün dünyada yaşayan azərbaycanlıların siyasi istinadgahı kimi çıxış edir və hər zaman onların qarşılaşdığı çətinliklərin həllində yaxından iştirak etməyi özünün ali məqsədlərindən biri kimi dəyərləndirir.

9. Azərbaycan dövlətinin diqqət yetirdiyi digər bir mühüm istiqamət soydaşlarımız arasında mənəvi-ideoloji birliyin yaradılmasından, psixoloji maneələrin aradan qaldırılmasından ibarətdir.

10. Azərbaycan milli-mədəni özünəməxsusluğunun, tarixi ənənələrə bağlılığını qorunub saxlanılması diaspor quruculuğunun müasir mərhələsinin ən aktual məsələlərindən biridir.

Ekspertlərə görə, Azərbaycan dövləti dünyanın hansı ölkəsində yaşamasından asılı olmayaraq, hər bir azərbaycanlının problemləri və qayğıları ilə maraqlanaraq, bu problemlərin həlli yolunda yardım göstərməyə və soydaşlarımızın hüquqlarını müdafiə etməyə daima hazırdır. Bundan başqa, artıq demək olar ki, dünya azərbaycanlılarının milli özünüdərk, müstəqil dövlətçilik və milli-mənəvi dəyərlər ətrafında birləşməsi prosesi başlayıb.

Demoqrafik göstəricilərə görə, Azərbaycan diasporu çox böyük diaspora hesab oluna bilər, çünki hər beş nəfərdən biri mühacirətdə yaşayır. Şimali Azərbaycan, Cənubi Azərbaycan və Türkiyə Cumhuriyyətindən olan azərbaycanlı mühacirlərin hesabına hazırda diasporumuz üç amilli bir sistem kimi mövcuddur. Bu üç qol həmin sistemdə müəyyən mənada bərabər şəkildə və yanaşı mövcud olsalar da onların keyfiyyət göstəriciləri də, diaspor olaraq təsiretmə gücü, potensialı da həmin bu 3 elementin sözügedən sistemdəki xüsusi rolu, çəkisi və yeri də fərqli təsir bağışlayır (gumilev-center.az).

Bu 3 qanadı ayrı-ayrılıqda təqribən aşağıdakı kimi izah etmək olar:

- Şimali Azərbaycandan müxtəlif tarixi dövrlərdə nizamsız və pərakəndə şəkildə əsasən siyasi, sosial və iqtisadi səbəblərdən Qərbə axın etmiş mühacirət etmiş soydaşlarımız.

- Cənubi Azərbaycandan siyasi və iqtisadi səbəblərdən mühacirət etmiş son dərəcə problemli və ziddiyətli bir qrup.

- Türkiyə Cumhuriyyətindən məqsədyönlü şəkildə, planlaşdırılmış və icmalaşdırılmış bir qrup həmvətənlərimiz.

Rəşid RƏŞAD

Ekspress 2018.- 21 noyabr.- S.10.