Mütəllim Mütəllimov-100

Bir payız günüydü. Bığ yeri təzəcə tərləmiş ortaboylu, qarayanız oğlan dərsə tələsirdi. Beşmərtəbə həndəvərində bir kişi ona yaxınlaşdı. Həyatında ilk dəfə gördüyü saçı çallamış, dolu, cüssəli kişinin "bala, texnikuma gedirsən" sualı oğlanı yolundan saxladı.

O, düz tapmışdı. Səkkizilliyi yayda bitirmiş bu yeniyetmə Asəf Zeynallı adına musiqi texnikumunun birinci kurs tələbəsiydi. Hələ sənət yollarında ilk addımlarını atırdı, irəlidə onu nələr gözlədiyindən xəbərsiz, yalnız oxumaq qayğısıyla üz-üzə. Qarşısında dayanmış altmış yaşlı bu kişisə həyatın çox dolanbaclarından keçmiş, uğur və şöhrət, qibtə və nifrət görmüş birisiydi. Artıq onu sənət aləmində heç nəylə təəccübləndirmək mümkün deyildi. Hamısından dadmışdı. Kişi ilk dəfə gördüyü oğlanın bayaqdan əlində bərk-bərk tutduğu tardan gözünü çəkmədən ikinci sualını verdi: "Məni tanıyırsan?". Oğlan utandığından dilini sürüyə-sürüyə bircə kəlmə "yox" deyə bildi. "Xanəndə Mütəllim Mütəllimovam", - söylədi kişi.

Amma bu təqdimat da qarayanız oğlanın yadına heç nəyi salmadı. Xanəndə atüstü tanışlıq və söhbəti yekunlaşdırdı: "Dərslərini yaxşı oxu: İndisə, get oğlum, gecikərsən". Əslindəsə o qəfil tanışından ayrılmaq istəmirdi. Amma yox, birinci kərə gördüyü oğlan deyildi onu yolundan saxlayan. Əlindəki tarıydı tanışlığın səbəbkarı. Qarabağdan başlayan sənət yollarında, yeri gələndə bir orkestri əvəzləyən, daim yanğısıyla onu oxutduran, yol yoldaşı saydığı tar. Oğlan gözdən itənəcən arxasınca baxdı. Doluxsunmuşdu. Təkrarsız səsinin, ifasının, min bir qatlı istedadının müqabilində altmış yaşını təltifsiz-filansız qarşılayan, çox haqsızlıqlar yemiş xanəndənin sənətdən küsüb getmək istədiyi vaxtda səhər o başdan tarla görüş onu təsirləndirmişdi.

Heç o özü də kəsdirəmmədi, niyə ayaq saxladı, niyə özünü oğlana təqdim elədi. Axı, gözə soxulmaq, döşünə döymək azarı ondan uzağıydı. Belə şeyləri bacarsaydı, nə dərdi vardı. Xanəndə sanki hamının görəcəyindən ehtiyatlanıb, ehmalca qəhərlənmiş gözlərini sildi və sakitcə yola düzəldi...

Bu Möhlət Müslümovun Mütəllim kişiylə ilk tanışlığıydı. O, xanəndənin böyük sənətindən xəbərsizdi, görüşün əhəmiyyətini anlamamışdı. Yalnız dərsdən evə dönərkən səhər başına gələnləri danışanda atasının "sən heç bilirsən, kimlə tanış olmusan?!" sözlərindən sonra sanki ayılmışdı. İndi Azərbaycanın tanınan tarzənlərindən sayılan Möhlət bəy qırx il əvvəlki görüşü təəssüflə xatırlayır. Sonralar nə səbəbdənsə geniş ünsiyyət qura və ətraflı tanış ola bilmədiyi xanəndəylə o vədə doyunca danışmamaq acısıdı onu yandıran.

Mütəllim Mütəllimov Bakının Maştağa qəsəbəsindəki Seyidlər qəbiristanlığında uyuyur. Onun son aqibəti bəzilərini çaş-baş salır. Gözlərimin və qulaqlarımın şahidiyəm. Maştağada bir neçə nəfər mübahisə edəni güclə inandıra bilmişəm ki, Mütəllim kişi sizin kənddən deyildi. "Bəs haralıydı" sualının cavabında o əsl azərbaycanlıydı deməyim öcəşənləri sakitləşdirdiyi kimi, gümanımca başqalarının da qazını salar. Nədən ki, bütün muğamsevərlərin onu özününkü, həmyerlisi bilməsinin səbəbi məhz budu. Hərçənd doğulduğu yer, kökü-köməci bəllidi Mütəllimin. Yüz il əvvəl Ağcabədidə kərbəlayi Ələkbərin ailəsində dünyaya gəlmişdi. İldən savayı doğum tarixinə şahidlik edən dəqiq ay və gün yoxdu. Bir o məlumdu ki, payızda təvəllüd tapıb. Bu barədə soruşanlara "əzgil dəyəndə doğulmuşam" söyləməyi isnad verərdi. Dünyadan köçünü sürəndəsə 1980-ci ilin ortasıydı. Yayın nəfəsi təzə-təzə duyulurdu. Yetmiş bir yaşını bitirməyə macal tapmayan sənətkar canını götürüb gedirdi. Nədənsə mənə elə gəlir, içi özü qarışıq buna sevinənlər çoxuydu. Demək ta heç kimin yerini dar eləməyəcəkdi. Özününsə "gör-gövdən efirə yaramır" deyib onu televiziya ekranına buraxmayanlardan, "iranlı" damğası üzündən fəxri ad almamaq umu-küsüsündən canı qurtaracaqdı. Qocalığın gəlişini heç bir mükafatsız və danışılanlara görə vur-tut iyirmi yeddi manat təqaüdlə qarşılayan xanəndə sarsılmışdı. O belə sonluğa layiq deyildi və güman ki, gözləmirdi də. Çox da sənəti onu xalq məhəbbəti və bir parça çörək sarıdan heç zaman darda qoymamışdı. Amma onillər boyu səsi və yüksək peşəkarlığıyla xalqa, dövlətə xidmətinin qarşılığını tam almamışdı. Bütün mənalarda qazandığı istedadından və verdiyi töhfədən aşağıydı. Xanəndəsiz ötən 30 illik dövr bu fikri dəfələrlə təsdiqləyib. İllah da axır 10-15 ildə necə böyük sənətkarı itirdiyimiz açıq-aşkar bilinir. Mütəllim Mütəllimovun özünəsə kimliyi və çəkisi hələ ötən əsrin ortalarında sağlam, canısulu, məclislərdə adamları mat-məəttəl qoyduğu vaxtlarından agahıydı. İntəhası belə şeyləri dilə gətirmək təbiətinə yadıydı. Həyatını büsbütün ailəsiylə birgə, abır-həyalı, gözütox yaşayan xanəndənin halal haqqını oğurlamağa baiskar xasiyyət və qaranlıq, ziddiyətli məqamlar əslində bu kişinin nə dünən, nə də bu gün tam boyunda görünməsinə imkan verməyib. Nə qədər mübahisə doğursa belə, azacıq vicdanı və insafı olanlar yəqin mənimlə razılaşarlar. Açığı, ölməz ifasının vurğunu kimi onun "Qarabağ xanəndələri" albomuna və "Muğam" ensiklopediyasına daxil edilməsindən xəbər tutanda xeyli sevinmişdim. Demək, Mütəllim sənətiylə özü-özünə yiyəlik eləyə bilmişdi. Bu beh-bazarsız dünyada qoyub-getdiyi miras xilaskarına çevrilmişdi. Unudulmadığının və zaman-zaman yaşayacağının təsdiqi bir daha ortaya çıxmışdı. Bir yana baxanda xanəndənin arxasız-dayaqsız öz "gücünə" yerini, qiymətini alması adamı nə qədər sevindirirsə, o biri yandan bəzi məsələlərə təəccüblənirsən. Doğrudanmı, belə böyük layihələrdə diqqətdən kənarda qalmayan sənətkarın radio-televiziyada yada salınmasına, xatirə və yubiley gecələrinin keçirilməsinə, adının əbədiləşdirilməsinə əngəl olası ciddi səbəblər var. Yalanı yoxdu, həmişə bu barədə düşünəndə mənə elə gəlir ki, lazımi addımların atılmasına səbəb rəsmi, bürokratik əngəllərdən daha çox, qeyrət məsələsidi. Belə olmasıydı, hələ iyirmi beş il əvvəl xalq musiqisinin yorulmaz tədqiqatçısı, mədəniyyətimizin cəfakeşi Firudin Şuşinski Azərbaycan televiziyasında müəllifi və aparıcısı olduğu "İfaçılıq sənəti" verilişini Mütəllim Mütəllimovun ifasında "Mirzə Hüseyn segahı"yla başlamazdı. Bu o vaxtıydı ki, ölkəmiz müstəqilliyə çıxmamışdı. Sovet ideologiyasının müəyyən çərçivələri mənəvi dəyərlərimizin lazımınca təbliğinə maneçilik törədirdi. Prinsipial xarakterli, dönməz əqidəli, yeri cənnətməkan Firudin bəysə qoruq-qaytana məhəl qoymamışdı. Qəlbinin hökmüylə hərəkət eləmişdi. Dünyasını dəyişmiş Mütəllimin səsini əsirlikdən, unudulmaqdan qurtarmaq missiyasını boynuna çəkmişdi. Və onda görürdün qaltanlı, şirəli səslə xanəndə evimizə qonaq gəldi:

Hər bağın, hər bağçanın,

Bir bülbülü şeydası var.

Hər duyan qəlbin əzizim

Gizli bir sevdası var.

Xanəndə Mütəllimlə bağlı həmsöhbətimlərin sırası genişdi. Oğlu Qəhrəman, qızı Dilguşə, nəvəsi, adını yaşadan Mütəllim, xalq artisti Canəli Əkəbrov, sənət vurğunu, xeyriyyəçi Arif Mədətov, qocaman tarzən Firudin Ələkbərov, onun həmkarı Valeh Rəhimov və başqaları məxsusi ehtiram və yanğıyla xatırladılar onu. Xüsusilə, onların ən yaşlısı Firudin müəllimin qırxıncı illərdən tanıdığı, o zamankı dövlət estradasında, filarmoniyada, "Azkonsert"də birgə çalışmaları, el məclislərində və rayonlarda konsertlərdə iştirakı barədə söylədikləri maraqlıdı. F.Ələkbərovun milli ifaçılıq sənətimizin barmaqla sayılası nəhəngləri sırasına layiq bildiyi xanəndəylə bağlı əfsanəyə bənzər söhbətlərisə bir özgə aləmdi. Belə ki, bir dəfə ona çoxdan deyilmiş toyun gününü unudub, başqa məclisə gedən Mütəllimi birinci sifarişçi cəzalandırmaq qərarına gəlir. Özü də məhz toy günü, necə deyərlər sənətkar iş başındaykən. Səbəbsə aydındı. Xanəndəni camaat bu kənddə gözlədikləri halda, sorağı qonşu kənddən gəlib. Xəbəri həmin kənddən növbəti məclisə təşrif gətirən qonaq gətiribmiş. Mütəllimin onu saymadığını düşünən birinci sifarişçi sarsılır və heyfini almaq üçün həmin yerə yollanır. O mağara daxil olanda xanəndə həmişəki təki şövqlə oxumağındaymış. Çağrılmamış qonaq adamların diqqətlə qulaq asdığını görüb, ayaq saxlamaq məcburiyyətində qalır. Muğam dəstgahı bitir. Bu ifaya hayıl-mayıl qalan tamaşaçıların gözləri dolur, alqış sədaları göyə yüksəlir. Sən demə acıqlı qonaq da həmin oxuya laqeyd qala bilmədiyindən əli-qolu boşalır. Mütəllim xətər toxundurmaq əvəzinə, ona yaxınlaşaraq, "sənətin qanının arasına girdi" deməklə ordan uzaqlaşır.

1963-cü ildən Mütəllim Mütəllimovun ömrünün son gününəcən xanəndəylə ünsiyyətdə olmuş Canəli müəllimin ağız dolusu danışdıqlarından bir-iki yarpaq: "Ləyaqətli kişiydi, abır-həya mücəssəməsiydi. Ailəvi get-gəlimiz vardı. Böyüyün-kiçiyin yerini gözləyən, pərdə saxlayan adamıydı. Sənətinəsə söz ola bilməzdi. Bizim böyük xanəndələrimiz içərisində hörməti gözlənilənlərdəniydi. Ona "əmi" deyə müraciət olunardı. Mən bu fikirdəyəm ki, nə qədər xalqımız var, o yaşayacaq, seviləcək".

Xanəndədən yadigar lentlər çox deyil. 1951 və 1963-cü illər arası yazılan "Mirzə Hüseyn segahı" (iki variantda), "Bayatı Şiraz", "Orta Mahur", "Cahargah" muğamları, "Apardı sellər Saranı" və "Nazlı yarım" və "Şirin olur" mahnıları, ölümündən az qabaq Rafael Hüseynovun onunla müsahibəsi və ola bilsin daha bir-iki xırda-para şeydən savayı radionun fondunda nəyinsə qaldığı söylənmir. Televiziyayasa buraxılmadığından təəssüf ki, heç bir təsvirli material yoxdu. Sənətkarın lent yazılarından söz düşmüşkən, 1967-ci ildə Hövsanda el şənliyində ifa etdiyi "Bayatı Qacar" muğamını həvəskarların maqnitafona yazması faktı məlumdu. Həmin ifanı audiokasetdə bu günədək tarzən Valeh Rəhimov qoruyub saxlayır. Və yeri gəlmişkən, Bakıda xanəndənin sənətini çox yüksək qiymətləndirən Kürdəxanı və Hövsan kəndlərində məhərrəmlik aylarında məxsusi dəvətlə müəyyən məclislərdə mərsiyələr oxuduğu bəllidi. Ehtimala görə şəxsi əllərdə həmin məclislərə şahidlik edən lent yazıları da mövcuddu.

Ağcabədidə vaxtilə kərbəlayi Ələkbərə məxsus torpaqda indi Üzeyir Hacıbəyov adına muğam mərkəzi yerləşir. Xanəndəlik etmədiyinə baxmayaraq, gözəl səsi olan Ələkbər kişi oğlunu mollaxanaya qoymuşdu. Bəlkə də o, gələcəyin görkəmli din xadiminə çevriləcəkdi. Sovetlərin gəlişi çox şeyi dəyişdi. Mütəllim nə din xadimi oldu, nə də ali təhsil aldı. Amma onun geniş mütaliəsi, muğamları, klassik poeziyanı, əruzu qədərincə bilməsi tanıyanlara sirr deyildi. Və məhz bu məqamlar onun şəxsiyyət və sənətinin zəngin əsaslarıydı.

Maddi imkanı üzündən sovet hökumətinin tuthatutundan qurtulmaq üçün Arazın o tayına qaçan, sonra geriyə dönən, pul-para və daha nə yollasa özünü və oğlunu sürgündən, güllələnməkdən xilas edən kərbalayi Ələkbər yeganə övladına kömək edib- edə bilmədiyini o vədə hardan biləydi. Əslində Mütəllim cismən salamat qalmışdı, mənəvi rahatlığısa o heç zaman tapa bilmədi. Atasının məlum keçmişi onun şöhrətə, təltiflərə gedən yolunu həmişəlik bağlamışdı.

Düz üç il qabaq Mütəllim Mütəllimov Arif Mədətov kimi xeyirxah insan sayəsində yad edildi. Milli Dram Teatrın tamaşaçı salonu ağzınacan doluydu. Hələ bayırda qalanlar da vardı...

Təkrarsız səsi, ifasıyla seçilən, oxusu dərslik kimi keçiləsi, su kimi içiləsi Mütəllim ötən şənbə yad olundu. Həyatını muğamsız təsəvvür etməyən bu kişi hamını "Muğam" teatrına, başına topladı. Yenə Mütəllim oxudu və yenə heyran qoydu...

Ölüb qurtarmadıq yar gileyindən.

Hərdən asılmaqçün ağ biləyindən

Qızıl qolbağın olaydım, ay qız.

Seymur Elsevər

Ekspress .- 2009.- 22 dekabr .- S.23.