Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır?

Azərbaycanda ötən əsrin ən qalmaqallı və indiyədək ətrafında söz-söhbətlərin dolaşdığı məhkəmələrdən biri Mir Cəfər Bağırovun məşhur məhkəməsi olmuşdur. Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurbanın bu məhkəmə, onun necə və kimlərin sifarişi ilə hazırlanmasını arxiv materialları əsasında araşdırıb.

(əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

"Kreml qətli"ndən əvvəl - hələ 1923-25-ci illərdə "Şərqin Lenini"nə qarşı daşnak Mikoyanın siyasəti baş tutmuşdu: "onu (N.Nərimanovu - T.Q.) elə mühasirəyə alarıq ki, o çox da öz nüfuzundan istifadə edə bilməsin". 1925-ci ildə Nəriman Nərimanovun ədəbi, ictimai və inqilabi fəaliyyətinin 30 illik yubileyinin Bakıda qeyd edilməməsi bu məkrli siyasətin təzahürü idi.

Məmməd Səid Ordubadi o dövrün siyasi mənzərəsini belə qələmə almışdı: "Nəriman deyirdi ki, xalqların irq və adətləri müxtəlif olduğu kimi, düşüncə və zehniyyətləri də bir-birindən ayrıdır. O isbat etmək istəyirdi ki, hər mədə hər bir qidanı həzm edə bilməz. Buna görə də Nəriman öz nəzəriyyəsində kommunizmi şərqləşdirməyi təklif edirdi. Yaxud o, Şərqə məxsus bir kommunizm tərtib etməyi düşünürdü. Onun nəzəriyyəsində kommunizm ilə islamiyyəti barışdırmaq fikri mühüm yer tuturdu. Nərimançılıq eyni zamanda siniflərin təsviyyə etmək məsələsini kommunizm və burjuaziyanı barışdırmaqla həll etmək istəyirdi. Lakin nərimançılıq bu fikirlə bərabər başqa bir fikir də meydana atmışdı: O deyirdi: "Dünyada bir əqidənin hakim olması millətin orijinallığını itirmək deməkdir. Çünki əqidənin milli adət və milli mədəniyyət üzərində böyük bir təsiri ola bilər".

Nərimançılıq sosializm və kommunizmə sinfi mübarizə yolları ilə deyil, barışdırıcılıq yolları ilə getməyi tövsiyə edirdi. Lakin o, bu qədər müxtəlif və bir-birinə zidd olan fikirləri vahid bir qəlibə salmağı bacarmırdı, o həmişə düşünür və çapalayırdı, hərdənbir də köməksizliyindən şikayət edərək, "məni anlayan yoxdur" - deyirdi.

...Nərimançılıq bir xülyadan ibarət olsa da, o özlüyündə çox qərib bir nəzəriyyə idi. Doktor Nəriman bütün ziyalı təbəqəni öz ətrafında mərkəzləşdirmişdi. Buna görə də nərimançılığa olan bir hücum avam xalq tərəfindən Azərbaycan xalqına olan bir hücum kimi məna edirdi. Nəriman öz nəzəriyyəçi ilə sovet üsul-idarəsindən razı qalmayanları da öz tərəfinə çəkmişdi. Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, millətçiliyə təzə qan aşılamaq istəyən bu nəzəriyyə nərimançılar tərəfindən müxtəlif məzmunlarda işlədilirdi.

Nərimançılardan Dadaş Bünyadzadə, İsrafilbəyov, Qədirli və daxiliyyə komissarı Həmid Sultanov və sairləri nərimançılıqla şöhrət tapsa belə, bu nəzəriyyənin nədən ibarət ollduğunu anlamırdılar. Onlar ancaq bir qrupa ayrılaraq Mərkəzi Komitəyə və Bakı komitələrinin işlərinə əngəl törədirdilər.

Mən elə zənn edirdim ki, Nərimanın qrupuna qarşı mübarizə aparan Ruhulla Axundov, Əliheydər Qarayev, Həbib Cəbiyev, Mirzədavud Hüseynov, Qəzənfər Musabəyov və sairləri də Mərkəzi Komitənin mənafeyini müdafiə üçün mübarizə aparırdılar. Onların mübarizəsinin əsas mündərəcatı Nəriman Nərimanovu komissarlar şurası sədrliyindən atmaq, onun yerinə Mirzədavud Hüseynovu və ya Qəzənfər Musabəyovu təyin etməkdən iöarət idi. Nərimanov düşmənlərinə qarşı hər cür silahdan istifadə edirdi. O, düşmənlərinin Levon Mirzoyan tərəfindən müdafiə olunduğunu bilməmiş deyildi. Buna görə də birinci növbədə Mirzoyanı həcv etdirir və tək-tək hökumət üzvlərini ifşa etdirməyə çalışırdı. Lakin buna baxmayaraq, nərimançıların mövqeyi o qədər də möhkəm deyildi. Çünki bu qrupun görkəmli üzvlərindən Dadaş Bünyadzadənin Nərimanovla axıra qədər həmfikir olacağına etibar yox idi. O, lazım gəldiyi zaman Nərimanovçu çox ucuz sata bilərdi. Mərkəzi Komitənin təşəbbüsü nəticəsində Həbib Cəbiyev, Ruhulla Axundov və Mirzədavud Hüseynov ümumittifaq Mərkəzi Komitəsi tərəfindən Moskvaya çağırıldı. Lakin bu çağırış nərimançılığın qalib gəlməsi kimi məna edilməməli idi. Çünki partiya bu nəzəriyyəni məhv etmək üçün bütün qüvvəsini sərf edirdi. Dadaş Bünyadzadə Nərimanı aralıqda tək buraxıb Mirzoyan tərəfinə keçmiş, Həmin Sultanov isə öz müavini Siviridov ilə apardığı mübarizə nəticəsində daxiliyyə komissarlığından götürülüb İran Ədalət Partiyasının katibi təyin edilmişdi.

Nəhayət, doktor Nəriman tərksilah edildi. O razı qalmadığı işlər barəsində Moskvaya uzun bir məruzə məktubu göndərməyi qərara aldı. Məruzə məktubunda yazılan məsələləri yoxlamaq üçün məktub Azərbaycan Mərkəzi Komitəsinə göndərilmişdi. Mərkəzi Komitədə də Mirzoyan idi. Məktubda yazılan narazılıqlar da Mirzoyanın əleyhinə idi. Buna görə də məruzə məktubunu müzakirə etmək işini bir firqə təhqiqatı kimi aparmayaraq, Nərimanov üzərində bir məhkəmə prosesi qurdular. Bu prosesdə mən özüm də iştirak edirdim. Orada məktubda yazılan məsələlərin doğru olub-olmaması təhqiq edilmədi. Burada ancaq məktub yazılması işinin siyasi bir səhv olduğunu meydana atmışdılar. Nəticədə bəziləri Nərimanın partiyadan qovulmasını təklif etdilər, İran kommunistlərindən Ağazadələr yuxarıdakı təkliflərlə razılaşmadılar. Onlar Nərimanın güllələnməsini təklif etdilər.

Bu hadisə məni o qədər də təəccübləndirmədi. Çünki Nəriman əleyhinə düzələn qrupu Levon Mirzoyan idarə edirdi. O hər nə cürə olursa Nərimanı ifşa etməli və nüfuzunu düşürməli idi. Məni təəccübə gətirən bir şey varsa, o da Dadaş Bünyadzadənin Nəriman əleyhinə səs verməsi idi",-deyə Ordubadi yazırdı.

1923-cü ildə başda Mikoyan olmaqla daşnakların Nəriman Nərimanova qəsdi 1953-cü ildə Mir Cəfər Bağırova qarşı çevrildi. Bu dəfə partiya yığıncaqlarında "Nərimanovun güllələnməsini təklif etmiş İran kommunistlərini" Sovet Azərbaycanı bolşevikləri əvəz etdilər: "M.C.Bağırov həbsə alınıb güllələnməlidir!"

Əlbəttə, 1923-cü ildə N.Nərimanova, 1953-cü ildə M.C.Bağırova qarşı "güllələnsin!" - deyə əl çalanlar xalqın dostu deyil, düşmənləri idilər...

Azərbaycan Respublikası Prezidenti İşlər İdarəsi Siyasi Partiyalar və İctimai Hərəkatlar Dövlət Arxivində bir qovluğun üzərində yazılmışdır: Moskva, Kreml, on doqquzuncu partiya qurultayının nümayəndəsi M.C.Bağırov yoldaşa. Qovluqdakı bəzi məktubları oxuyuruq. 1952-ci ildə yazılanlar 1953-cü ildə deyilənləri inkar edir.

RSFSR-in Krasnoyarsk ölkəsinin Şimali Yenisey rayonundakı Novaya Eruda qəsəbəsindən Həsənov Qurban Abdulla oğlu dəst-xətti ildə yazır: "Hörmətli Bağırov yoldaş! 1949-cu ildə Bakıda Maarif Nazirliyinin qabağında Sizə yaxınlaşıb müraciət etmək istəsəm də, nədənsə fikrimdən daşındım və sonralar belə bir fürsət ələ düşmədi. İndisə məktubumu Sizə Moskvaya göndərirəm və düşünürəm ki, şəxsən Sizə çatacaqdır.

Yoldaş Bağırov! Mən Sizinlə ilk dəfə ordu sıralarında ikən 1920-ci ildə Şuşa yolunda görüşmüşəm. Qarabağ avantürası günlərində mən Ağdamda idim, komandiri olduğum ağır toplardan ibarət batareya karvansarayda yerləşdirilmişdi. Bunu da yaxşı bilirdim ki, Siz karvansara yaxınlığındakı evdə qalırdınız. Mənim komandirim Novruzovu da, yəqin ki, xatırlayırsınız.

Mən 1917-ci ildə Qori müəllimlər seminariyasında təhsil almışam. 1929-cu ildə Krupskaya adına Kommunist Tərbiyəsi Akademiyasını bitirmiş, 1932-ci ildə həmin akademiyanın pedaqoji üzrə aspiranturasını qurtarmışam. 1933-cü ildə "Azərbaycanda ikinci beşillik dövründə pedaqoji kadr problemi" mövzusunda dissertasiya müdafiə etmişəm.

Pedaqoji fəaliyyətə 1918-ci ildən başlamışam, bu sahədə bir çox məqalələr müəllifiyəm. 1935-ci ildə Moskvanın "Revolyutsiya nasionalnostey" jurnalında "Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasında xalq maarifinin vəziyyəti və perspektivləri" adlı məqaləm dərc olunmuşdur.

Yoldaş Bağırov! Mən özüm Noraşen rayonunun Zeyvə kəndindənəm. Atam ömrünün sonunadək bərbər olmuşdur. Qardaşlarım sovet hakimiyyəti qurulanadək muzdur idilər. Yalnız mən elmi qabiliyyətimə görə dövlət hesabına müəllimlər seminariyasına qəbul olunmuşam.

1937-ci il oktyabr ayının 3-də Bakı şəhərində həbs edilmişəm. Mənim istintaqımı müstənqit Səfər Məmmədov aparmışdır. O məni cəmi bir dəfə, 1938-ci il aprelin 17-də dindirmiş və bu dindirilmə protokolu ilə istintaq yekunlaşdırılmışdır. Müstəntiq Məmmədovun subyektiv rəyi əsasında vətəndən didərgin düşmüşəm. Ailəm Bakıda Kamo adına küçənin 104-cü mənzilində yaşayır. Altı oğlum və bir qızım vardır. İki oğlum hal-hazırda ordu sıralarındadır. Üçüncü oğlum da çağırış yaşındadır, bu il əsgərliyə gedəcəkdir. Arvadım səhhətinə görə işləmir və beləliklə, məktəb yaşına çatmamış uşaqlarımızın dolanışığı çıxılmaz vəziyyətdədir. Burada, Krasnoyarsk ölkəsində məhbus düşərgəsində olduğumdan, Bakıda qalmış ailəmə köməklik göstərməkdən məhrumam.

Sizə müraciət etməklə, yoldaş Bağırov, artıq dərəcədə xahiş edirəm ki, düşdüyüm ağır vəziyyətdən çıxmaqda mənə kömək əlini uzadasınız".

Arxiv qovluğundakı ikinci məktub Kalinin vilayətindəki Novo-İvanovoka qəsəbəsindən göndərilmişdir. Əsgərov Ənvər Məşədi oğlu 1952-ci il oktyabr ayının 5-də Moskvaya - Mir Cəfər Bağırova ünvanladığı məktubunda yazır: "Xalqının atası olan hörmətli və əziz Mir Cəfər! Sizin uzun illər boyu ömür sürmənizi hər zaman arzu edirəm.

Hörmətli adam! Vaxtınızı aldığıma görə üzr istəyirəm. Mən 1949-cu ilin avqust ayında Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı İnstitutunun 2-ci kursundan Moskvanın Timiryazev adına Kənd Təsərrüfatı Akademiyasının 3-cü kursuna göndərildim. 4-cü kursu müvəffəqiyyətlə bitirərək rus dilini mükəmməl öyrənmək üçün Moskvada tədris praktikasında qaldım. Tədris praktikasını bitirib zaçot aldım, 20 günlük tətilə buraxıldım. Moskvadan birbaş Azərbaycana, evimizə qayıtdım. 20 günlük tətilimi Kirovabadda Nizami adına 1 nömrəli sovxozda keçirdim, öz biliyimi və diplom işimin binasını bərkitdim.

Tətildən Moskvaya qayıtdım. Akademiyanın həmkarlar ittifaqı komitəsinin sədri mənim zəif olduğumu nəzərə alaraq, ali məktşəblər və elmi idarələr işçiləri üçün olan istirahət evinə göndərdi. Orada iki həftə istirahət etdikdən sonra 4-cü kursda təhsilimi davam etdirdim. Oxumaqla bərabər, Akademiyanın nəzdindəki dərnəklərdə, ictimai işlərdə oldum, "DOSARF" ocağının sədr müavini seçildim, "üzümçülük və çaxırçılıq elmi dərnəyinin başçısı", "üzümçülük" divar qəzetinin məsul katibi oldum. 1951-ci il yanvarın 12-də hərbi fənddən dövlət imtahanını generallar və polkovniklər qarşısında verdim və kiçik leytenant adını aldım. Həmin gün fərəhlənərək, üç nəfər Azər balası ilə kef duruluğu etdik, yaşayış otağından yataqxananın üçüncü mərtəbəsinə qalxaraq, koridorda tans oynamağa başladıq. Tans zamanı rus balaları bir neçə dəfə məni itələyərək pisikdirmək istəyirdilər. Düzünü deyim ki, bir neçə dəfə öz qulağımla eşitdim ki, "smotri, priyexal otkuda to, a zdes v akademii vezde qovoryat Askerov, yeqo predovatelskiy sostav toje uvajayet". Rus balaları akademiyada oxuyan Tovuz rayonundan gəlmiş Sevil Abbasova ilə zorla tans oynamaq istəyəndə, qızımızı onların əlindən alaraq otağına apardım. Geri qayıdanda rus balaları məni "ana söyüşü" ilə qarşıladır, "yoldaşi" deyəndə tab gətirə bilmədim, 12 nəfərlə tutaşdım. Axırda gördüm ki, məni çox pis hala salacaqlar, özümü salamat qurtarmaq üçün bıçaqla rus balalarının ikisinin buduna, birinin isə böyrünə zərbə endirdim, hamısı dağılışdı. Məni iki nəfər gürcü balası otağa gətirdi. Yıxılıb-qaldım, başımdan qan axırdı. Gecə saat 1 tamamda məni Moskvadakı 100 N-li inzibati şöbənin təcili yardım məntəqəsinə apardılar. Həkim başımın yarasını sarıyanda dedi ki, ağır yaradır, dəmirlə vurublar.

Əziz atam! Məni Akademiyanın yataqxanasına gətirmək əvəzinə, inzibati idarənin ayrı bir otağına apardılar, bir neçə sutka yeməksiz saxladılar. Buna baxmayaraq, Azər balaları mənə gizlicə yemək gətirirdilər. Üç ay türmədə yatandan sonra mənə sud etdilər. Prokuror və sudya mən tərəfdən olan şahidlərə bir fikir verməyərək, 6 il iş kəsdilər. Əziz atam, ali savadlı prokuror çıxışında görün nə deyirdi: "Bu millətin bıçaqla oynamaq qaydası var, müttəhimin şahidləri isə yalan danışırlar".

Əziz atam! Xahiş edirəm, mənim azadlığım üçün çalışın, artıq üç ilim qalıbdır. Kirovabadda 55 yaşında anam yaşayır. Qardaşım 1941-ci ildən hərbidədir, hal-hazırda Primorsk ölkəsində yaşayır.

Ənvər Əsgərov

5.X.1952".

(ardı var)

Teyyub Qurban

Ekspress.- 2009.- 4-6 iyul.- S. 15.