Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır

Azərbaycanda ötən əsrin ən qalmaqallı və indiyədək ətrafında söz-söhbətlərin dolaşdığı məhkəmələrdən biri Mir Cəfər Bağırovun məşhur məhkəməsi olmuşdur. Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban bu məhkəmə, onun necə və kimlərin sifarişi ilə hazırlanmasını arxiv materialları əsasında araşdırıb.

(əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

Bağırov və Heydər Hüseynov

1946-cı ilin yanvarında Mir Cəfər Bağırov 38 yaşlı "ideoloji katibin" rəsmi MK katibi kimi reallaşması yolunda cəsarətli bir addım atır, ÜİK(b)P Mərkəzi Komitəsinə Heydər Hüseynovun Partiya tarixi İnstitutunun direktoru vəzifəsinə təsdiq olunmasını xahiş edir.

Partiyanın mərkəzi orqanı - katibliyi özünün həmin il yanvarın 10-da keçirilmiş iclasında M.C.Bağırovun təklifini qəbul edir və müvafiq qərar qəbul olunur. Azərbaycan Respublikası Prezidenti İşlər İdarəsi Siyasi Sənədlər Arxivində həmin il yanvar ayının 16-da M.C.Bağırovun imzaladığı bir məktub saxlanılır. Tanış olun:

"Əlizadə, Seyidov, Qafarzadə, Kirsanov, Vorobyov, Buzdakov, Məmmədov, Əliyev yoldaşlara

Sizdən xahiş edirəm ki, Heydər Hüseynov yoldaşın ÜİK(b)P MK yanında Marks-Engels-Lenin İnstitutunun Azərbaycan filialının direktoru təsdiq olunmasına dair ÜİK(b)P MK Katibliyinin 10 yanvar 1946-cı il tarixli qərarı ilə tanış olasınız, İnstitutun tərkibinin möhkəmləndirilməsi məqsədilə Yakov Kirsanov və Şamil Əliyev yoldaşlarla birlikdə yaxın vaxtlarda müvafiq təkliflər verəsiniz.

Azərbaycan K(b)P MK katibi M.C.Bağırov".

1946-cı ildə Azərbaycan Partiya Tarixi İnstitutunun on səkkiz yaşı tamam olmuşdu. Bu institut 1928-ci ildə daşnak Mirzoyanın Azərbaycana rəhbərliyi dövründə təşkil edilmiş və ona daşnak Şaumyanın adı verilmişdi. Mir Cəfər Bağırov heç zaman və heç bir rəsmi sənəddə Azərbaycanda mərkəzi partiya idarəsinin fəaliyyətindən danışarkən Şaumyanın adına olduğunu dilinə gətirməmişdir. Təsadüfi deyildir ki, M.C.Bağırovun məhkəməsinə hazırlıq dövründə və ona qarşı sürülən ittihamlarda bu məqam dəfələrlə səslənmişdir. Məsələn, 1954-cü il fevral ayında Azərbaycan kommunistlərinin iyirminci qurultayında Azərbaycan KP MK-nın ikinci katibi Vitali Səmədov bəyan edirdi: "Bağırov bizə tapşırırdı ki, partiya institutu Şaumyanın adı ilə çağırılmasın".

Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi yanında Partiya Tarixi İnstitutunun yeni direktoruna M.C.Bağırovun tapşırığı ilə Azərbaycan KP MK katibləri Ələşrəf Əlizadə, Həsən Seyidov və Sultan Qafarzadə gündəlik qayğı göstərirdilər. Heydər Hüseynov tezliklə Bakı Partiya Komitəsinin Büro üzvü seçilmişdi. Rəhbər partiya işçisi kimi İkinci Çağırış respublika Ali Sovetinin deputatları arasında idi.

Azərbaycan Respublikası Prezidenti İşlər İdarəsi Siyasi Sənədlər Arxivində 1946-cı ildə Böyük Oktyabr Sosialist İnqilabının 29-cu ildönümü münasibətilə keçirilmiş təntənəli yığıncağın Mərkəzi Komitə Bürosunda təsdiq olunmuş rəyasət heyətinin siyahısı saxlanılır. Rəyasət Heyətinin tərkibində Azərbaycan K(b)P MK və Bakı Partiya Komitəsinin katibi Mir Cəfər Bağırov, Nazirlər Sovetinin sədri Teymur Quliyev, Respublika Ali Soveti Rəyasət Heyətinin sədri Mirbəşir Qasımov, Azərbaycan SSR Maarif naziri Mirzə İbrahimov, Respublikanın baş prokuroru Xəlil Əfəndiyev, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının prezidenti Mirəsədulla Mirqasımov, Partiya Tarixi İnstitutunun direktoru Heydər Hüseynov, akademik Şamil Əzizbəyov, Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin katibi Kübra Fərəcova, SSRİ Ali Soveti Millətlər Soveti sədrinin müavini Çimnaz Aslanova, Azərbaycan Lenin Kommunist Gənclər İttifaqı Bakı Komitəsinin katibi Əli Kərimov, Stalin mükafatı laureatı, bəstəkar Üzeyirbəy Hacıbəyov, SSRİ Xalq Artisti Bülbül, şair və ədiblərdən Süleyman Rüstəm, Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Məmməd Səid Ordubadi, "Kommunist" qəzetinin redaktoru Əli Vəliyev və başqaları vardır.

1946-cı ildə Bakı Dövlət Universiteti Tarix fakültəsinin fəlsəfə şöbəsində təhsil almış mərhum professor Sabir Əsədov 52 ildən sonra - 1998-ci ildə "Azərbaycan" nəşriyyatı tərəfindən buraxılmış "Heydər Hüseynov" (redaktoru İsrafil Məmmədovdur) kitabında (səh. 16-17) yazır: "Universitetdə bir fikir geniş yayılmışdı: bu şöbəni (fəlsəfə şöbəsinin - T.Q.) Zaqafqaziyada birincilər sırasında olan fəlsəfə elmləri doktoru, fəlsəfə professoru, akademik Heydər Hüseynov açmışdır. Buradan da bizim hamımızda belə bir arzu yaranmışdı: kimdir bu professor? Onu görmək mümkündürmü? Sonralar öyrəndik ki, onun əsas iş yeri akademiyadır. Orada vitse-prezident vəzifəsində işləyir. İkinci iş yeri Partiya Tarixi İnstitutudur. Orada direktor vəzifəsində çalışır. Burada o, fəlsəfə kafedrasının müdiridir. Universitetə yalnız dərsi olandan-olana gəlir. Bizə birinci və ikinci kurslarda dərs demirdi. Ona görə onu görməyə marağımız çox artırdı. Onu da deyim ki, bu elmi müəssisələrin üçü də keçmiş Kommunist küçəsində idi. Birindən o birinə gedəndə Universitetin binasının (indiki Xalq Təsərrüfatı İnstitutu) qarşısından keçib gedirdi. Biz də fürsətdən istifadə edib, Universitetin qarşısından keçən zaman onu ya üçüncü mərtəbənin pəncərələrindən, ya da binanın girəcəyinə enib, onun vüqarlı qamətini, gülər üzünü gözlərimizlə müşayiət edirdik. Sonralar öyrəndik ki, hər gün saat 12-də, bizim fasiləmiz zamanı, Partiya Tarixi İnstitutundan çıxıb Akademiyaya gedir. Həmin saatda universitetin qapısında professorun pişvazına çıxardıq".

Azərbaycan Respublikası Prezidenti İşlər İdarəsi Siyasi Sənədlər Arxivində Heydər Hüseynovun Partiya Tarixi İnstitutunun direktoru vəzifəsində işləyərkən gərgin və səmərəli fəaliyyətinə dair çoxlu material saxlanılır. Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, 1928-ci ildə yaradılmış Partiya Tarixi İnstitutunun tərkibində milli kadrların direktoru vəzifəsinə yüksəlməsi Mir Cəfər Bağırovun adı ilə bağlıdır. 1933-cü il dekabrın 10-da Azərbaycan K(b)P Mərkəzi Komitəsinin və Bakı Komitəsinin birinci katibi vəzifəsinə təsdiq olunan M.C.Bağırov tədricən həm respublikanın, həm də Bakı şəhərinin partiya təşkilatlarının, o cümlədən Partiya Tarixi İnstitutunun rəhbərliyinə azərbaycanlıları irəli çəkmişdir. Heydər Hüseynovdan əvvəl Partiya Tarixi İnstitutunun direktoru vəzifəsində çalışmış istedadlı qələm sahibinin fəaliyyəti buna sübut ola bilər. 1995-ci ildə buraxılmış "Azərbaycan yazıçıları" ensiklopedik-məlumat kitabında (müəllifi Teymur Əhmədov, redaktoru İsmayıl Vəliyevdir) "Süleyman Rəhimov" (səh. 449) məqaləsində oxuyuruq: "1900-cü il martın 22-də Yelizavetpol quberniyası Zəngəzur qəzasının Əyin kəndində yoxsul ailədə doğulmuşdur. İbtidai təhsilini 1912-ci ildə uzaq qonşu kənddəki iki sinifli rus məktəbində almış, həm də işləmişdir. Sonra 1920-ci ilədək doğma kəndində mal-qara otarmışdır".

İyirmi yaşlarında "mal-qara otarmış" Süleyman Rəhimov otuz yaşlarında Mir Cəfər Bağırov dövründə Bakıda rəhbər vəzifələrə irəli çəkilmişdir. Azərbaycan Respublikası Prezidenti İşlər İdarəsi Siyasi Sənədlər Arxivində Süleyman Rəhimovun Partiya Tarixi İnstitutunun direktoru təsdiq olunmasına dair qərarın surəti saxlanılır. Tanış olun:

"Süleyman Hüseyn oğlu Rəhimov yoldaş barəsində

Azərbaycan K(b)P MK-nın təbliğat və təşviqat şöbəsinin işini qüvvətləndirmək məqsədilə Süleyman Hüseyn oğlu Rəhimov yoldaş Azərbaycan K(b)P Bakı Şəhər Komitəsinin təbliğat üzrə katibi vəzifəsindən azad edilərək, Azərbaycan K(b)P MK-nın təbliğat və təşviqat şöbəsinin müdir müavini və eyni zamanda ÜİK(b)P MK yanında marksizm-leninizm institutunun Azərbaycan filialının direktoru vəzifəsinə təsdiq olunsun.

Azərbaycan K(b)P MK-nın katibi SM.C.Bağırov

5 mart 1941-ci il."

Müharibə illərində Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin şöbə müdiri müavini və Azərbaycan Tarixi İnstitutunun direktoru Süleyman Rəhimov M.C.Bağırovun xeyir-duası ilə Güney Azərbaycanına səfər etmişdir...

Müharibədən sonra, 1946-cı ilin iyununda Moskvada keçirilmiş müşavirədən qayıtmış Heydər Hüseynov respublika rəhbərinə "ÜİK(b)P MK yanında Marks-Engels-Lenin İnstitutunun Azərbaycan Filialı - S.Şaumyan adına Partiya Tarixi İnstititu" blankında aşağıdakı məktubu göndərmişdir:

"Azərbaycan K(b)P MK katibi M.C.Bağırov yoldaşa

İnstitutumuzda marksizm-leninzm klassiklərinin əsərlərinin azərbaycancaya tərcümə edilməsi və nəşrə hazırlanması sahəsində iş qənaətbəxş gedir, lakin bu əsərlərin vaxtında buraxılması olduqca yarıtmaz haldadır. Məsələn, hələ 1945-ci ilin may ayında "V.İ.Lenin və İ.V.Stalin Oktyabr İnqilabı haqqında" və "V.İ.Lenin və İ.V.Stalin sosialist Vətəninin müdafiəsi haqqında" kitabları Azərnəşrə təqdim olunmuş, indiyədək çapdan çıxmamışdır. 1946-cı ilin fevralında təhvil verdiyimiz "V.İ.Lenin. Əsərləri. II cild" kitabının yığılmasına bu günlərdə başlanılmışdır. İnstitutumuz tərəfindən V.İ.Leninin "Materializm və empiriokritizm", Karl Marksın seçilmiş əsərlərinin ikicildliyinin birinci cildi, Karl Marksın "Kapital" əsərinin birinci cildi də azərbaycan dilinə tərcümə edilərək nəşrini gözləyir.

Moskvada, Marks-Engels-Lenin İnstitutu Filialları direktorlarının müşavirəsində V.İ.Lenin və İ.V.Stalinin əsərləri külliyyatının yüksək keyfiyyətdə buraxılması məqsədilə lazımi materialların (şriftlərin, standart kağızın, kartonun, liderin və s.) əldə olunması zərurəti müzakirə obyektinə çevrildi. Bizim xahişimizlə ÜİK(b)P Mərkəzi Komitəsinin Təbliğat İdarəsi İ.V.Stalinin əsərləri külliyyatının 1-ci cildi üçün lazımi nəşr materialları ilə təminatı öhdəsinə götürdü.

Marksizm-leninizm klassiklərinin əsərlərinin nəşri planının vaxtında yerinə yetirilməsini təmin etmək məqsədilə aşağıdakılar üzrə göstəriş verməyi Sizdən xahiş edirəm:

1. Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında Poliqrafiya və Nəşriyyat İdarəsinə (Heydərli yoldaş) tapşırılsın ki, Bakı şəhərindəki mətbəələrdən birini müvafiq materiallarla (linotip, şrift və s.) təchiz etsin, həmçinin bu mətbəəyə peşəkar mürəttib, çapçı və sair işçilər cəlb edilsin ki, marksizm-leninizm klassiklərinin əsərlərinin azərbaycanca nəfis şəkildə nəşri təmin olunsun.

2. Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında Poliqrafiya və Nəşriyyat İdarəsinə (Heydərli yoldaş) və "İttifaq Kağız İdarəsi"nin Azərbaycan Kontoruna (Delektorski yoldaş tapşırılsın ki, V.İ.Lenin və İ.V.Stalin əsərləri külliyyatçnın nəşri üçün lazımi materialların (komplekt şriftlər, standart kağız, liderin və sair) vaxtında alınmasını təmin etsinlər.

3. ÜİK(b)P MK yanında Marks-Engels-Lenin İnstitutu rəhbərliyinin göstərişinə əsasən marksizm-leninizm klassiklərinin əsərlərinin tərcüməsi və redaktorluğu yalnız və yalnız Marks-Engels-Lenin İnstitutunun filialları tərəfindən həyata keçirilməlidir. Hər bir nəşriyyat illik plan tərtib edərkən marksizm-leninizm klassiklərinin əsərlərinin azərbaycancaya tərcüməsi barədə Azərbaycan Partiya İnstitutuna müraciət etməlidir.

Sizdən xahiş edirəm ki, bu məsələ üzrə Azərbaycan K(b)P MK-nın Mətbuat şöbəsinə göstəriş verəsiniz.

4. Azərbaycan Partiya Tarixi İnstitutunun Tərcümə Bölməsinin tərkibini genişləndirmək məqsədilə, Azərbaycan Radio Komitəsindən Adil Əfəndiyev və Cabbar Cabbarov, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasından Əliheydər Orucov Filiala daimi işə götürülsünlər.

5. Marksizm-leninizm klassiklərinin əsərlərinin birbaşa nəşriyyatlara həvalə edilməsinə yenidən baxılsın.

İndiyədək tərcümə və redaktə işləri İnstitutumuzun vəsaiti hesabına aparılırdı. Marks-Engels-Lenin İnstitutunun rəhbərliyi nəşriyyatlara pul ödənilməsini düzgün hesab etmir. Gələcəkdə bu xərclərin nəşriyyatların hesabına olması məqsədəuyğundur.

MELİ-nin Azərbaycan Filialının direktoru H.Hüseynov.

6 iyun 1946-cı il."

(ardı var)

Teyyub Qurban

Ekspress.- 2009.- 21-23 noyabr.- S. 15.