Çalğıçı Bardədin tərifi (N.Gəncəvi)

N.Gəncəvinin "Xosrov və Şirin" əsərində Bərbət çalğı alətinə xüsusi yer verilir ki, bu alətlə yüzə qədər hava çalınırdı. Bərbət musiqi alətinin lüğəti mənası onun saza oxşar bir musiqi aləti olmasını təsdiq edir. Musiqi tarixi qaynaqlarından bəllidir ki, yüzə qədər havanı ancaq belə alətlə çalmaq olardı ki, dinləyici dinləməkdən yorulmazdı.

Bərbət - sazabənzər musiqi aləti. Bax. ə.f.lüğ. səh.51.

Sərxoş bülbül kimi gələndə Barbəd,

Su kimi əlində axırdı bərbət.

O, çala bildiyi yüz xoş nəğmədən,

Seçdi otuzunu özü bəyənən.

Bu otuz nəğmə ki Barbəd çalırdı,

Gah ürək sevirdi, gah can alırdı.

Bu 3 beyti lüğəti terminlərlə təhlil etdikdə Alça qopuz dediyimiz ifadə, əslində Alça qabıs sözləri ilə üst-üstə düşür.

Al - ocaq, nəsil, sülalə. Ali əla peyğəmbər nəsli. Bax. ə.f.lüğ.səh 17.

Ca - yer, məkan. Bax.ə.f.lüğ. səh.747.

Bu təhlilə görə, "Alça" - müqəddəs məkan, ocaq məkanı mənasında əks olunur.

Qabı - müqəddəs deməkdir (qopuz isə tarixi baxımdan təhrif olunmuş sözdür).

Gəlin yağı olmayın siz qabısa, (qabus)

Qabısa ağ olan tez batar yasa.

Bax. Qabusnamə. səh.19.

Bu beytdən aydın olur ki, Alça qabıs (qopuz) müqəddəs alət kimi hətta ona andiçmə kimi öz xüsusi mahiyyətini tapmışdır. Gələcəyin sazı olan bu alət andiçmə vasitəsi kimi yer tutmuşdur.

Bar (İ) - yaradan, yaradıcı, Allah, xaliq. Bax. ə.f.l. səh. 36.

Bə - yenilik, yeni adət, yeni dəb, yeni qayda bağlanma, başlanğıcını qoyma.

2-ci məna - pisi, yamanı qovma. Bax.ə.f.lüğ. səh 40.

Bəli, hər iki termin istər Alça qabıs (qopuz), istərsə də Barbəd, Bərbət adları müqəddəsliklə bağlı, dini köklər bağlanan alətlər kimi təcəssüm etdirilir. Hər ikisi simli alət kimi özünü göstərir. Pisi yamanlığı dəf etməklə insanı müqəddəsliyə xidmət etməyə çağırır.

100 havadan 30-u isə fərqli olaraq zamanın, dövrün əsas qayələrini, mahiyyətini, əlbəttə, dini baxımdan, mifoloji baxımdan özündə əks etdirir. Bu baxımdan 30 havanın ayrı-ayrı mahiyyətini dahi şairimiz N.Gəncəvinin söz inciləri ilə oxucuya çatdırmaqla fikrimizin təsdiqinə yönələk. Hansı ki bu 30 hava insana gah ürək verir, gah da can alır. Necə deyərlər:

Söz var insandan can çıxardır,

Söz var ürəkdən tikan çıxardır.

İndi isə açaq N.Gəncəvinin musiqi ilə bağlı sözlərdən ibarət sehrli dünyasını.

"Gəncəvi badəvərd"lə məclisi açdı,

Ağzı hər nəfəsdə xəzinə saçdı.

Gənc - xəzinə, var-dövlət olan yer. Bax. ə.f.lüğ. səh. 298.

Badəvət - bədəvilik, köçərilik.

Demək, ilkin həyata bağlanan Zərduşların tərəkəmə həyatını əks etdirir.

"Gənci-dağ" başladı, çoşdu üfüqlər,

Yer öküzün verdi, nisar etdi zər.

"Gənci-dağ" orta əsrlərdə (hətta ondan da əvvəl) musiqi ilə oxunan havalardandır.

Lüğəti mənası "öküz xəzinəsi" deməkdir. Beytin ikinci misrasında "Öküz" və "zər" sözləri də həmin "Gənci-dağ"la bağlıdır. Beytin mənası: "Gənci-gov" havasını şövqlə çalmağa başlarkən dünya cuşa gəldi.

Bəli, bu beytin mənaları tamamilə Zərduşların həyat tərzini özündə əks etdirir. "Zər" ilkin olaraq taxıl mənasında, öküz isə taxılın əkilməsində əsas rol oynayan qüvvə mənasındadır. Yəni bunlarla ilkin sivilizasiyaya insanlar qədəm qoydular. Belə ki, Yer kürəsinin mədəni həyat tərzinə təkan verildi.

O "Gənci-suxtə"ni oxuyan zaman,

Min xəzinə yandı onun ahından.

Suxtə - yanmış, yanıq, dərdə, əzaba düçar.

"Şadırvan mirvarid" oxuyan zaman.

Mirvarid saçırdı dodaqlarından.

Şadürvan - fəvvarə fontan.

"Təxti-Taqidis"ə gələndə növbə,

Göydə qapısını açırdı cənnət.

"Naqusi" və "Övrəng" çalınan zaman,

Zəng səsi qalxırdı övrəng taxtından.

Övraq - darmadağın, tamamilə sökülüb dağılmış, korlanmış.

Yəni bu hava çalınanda sanki nalələr qalxırdı göylərə viranəlikdən.

"Hoqqeyi-kavus"dan qənd versə, əgər

Onun mətaından öpərdi şəkər.

"Mah-bər-kuhanı" çalanda əli,

Ayı dağ üstünə qoyardı dili.

"Müşk danə"sini səsləndirərkən,

Elə müşkün ətrindən olurdu xütən.

"Arayişi xurşud" salırkən haray,

Getəmzi günəşin bəzəyi biz ay.

1) Xurşud - günəş.

2) Xurşidlığa - günəş şimalı, günəş üslü

3) Xurşidtələt - günəş qədər gözəl. Bax.ə.f.lüğ. səh. 704-705.

"Arayişi xurşud" - burada atəşpərəstlərin günəşə səcdə etməsi, günəşin vəsfi, onun ilkin maddi varlığın həyata gəlməsinin banisi kimi vəsf olunmasıdır ki, bu hava insanların bir ay mənəvi qidasını təmin edir.

"Himruz" nəğməsini başlasa, bütün,

Özündən gedərdi ağıl yarım gün.

1) Himməm - hümmətlər

2) Himmət - fikirlər, düşüncələr. Bax.f.lüğ.səh.734. Bu hava himmət sahibləri olan peyğəmbərlərin vəsfinə, onların müqəddəs fikirlərinə, kəlamlarına yönələn havadır ki, adamlar qulaq asanda, yarım gün onun təsiri ilə yaşayırdı.

"Səbz dər səbz" nəğməsi başlasa, əgər,

Saralmış bağlarda açardı güllər.

Səbz - yaşıl, qarabəniz, qaraşın.

Səbəzar - yaşıllıq, çəmən, çəmənlik. Bax.lüğ. səh.541. Demək, bu hava təbiətin vəsfinə, onun bahar gözəlliyinin vəsfinə yönələn havadır.

Qifli-Rumu əgər oxusa, bolu,

Rum, zəng xəzinəsinə açardı yolu.

"Sərvistan" başlayıb ötəndə dil-dil,

Səba Sərvistana girməzdi bir il.

Sərvistan - sərvlik, sərv ağacları bitən yer, sərv ağacı bol olan yer. Bax.ə.f.lüğ. səh. 554.

Səba - yüngül, lətif meh. səh.540.

Sərv ağaclarının vəsfidir bu hava. Musiqiyə qulaq asanda sakit bir guşəni xatırladır.

"Sərvi-səhi" səsi gəllik qulağa,

Bülbül sarmaşırdı gülə-budağa.

Sərv - cənubda bitən həmişəyaşıl ağac.

Sərvi - azad sərv, sərvi-naz, nazlı gözəl.

Sərvi rəna - gözəl və yaraşıqlı, sərv kimi boy-buxunlu. Bax.ə.f.lüğ. səh. 554.

Səhi-qəddi - qamətli, düz. Bax. ə.f.lüğ. səh. 562.

Bu hava bülbülün sərv ağaclarının budaqlarında gəzməsinin, bu ağacların ətrafında güllər üstünə qonub oxumasının vəsfidir.

"Nuşin badə" silsə könüldən qubar,

Keçərdi gecədən qalmış o xumar.

Qədim zamanlarda muğlar (atəşpərəstlər) şərabı qiymətləndirərkən "şərab ürəyin pasını açır" deyərdilər. Badə nuş olunarkən qəm-kədər uzaqlaşır, insan xumar içində qərq olur.

"Bamişi-can"ını oxuyan zaman,

Zəmanə edərdi özünə qurban.

Kamiş - musiqi, çalğı.

Rum - tabe olan. Bax.ə.f.lüğ. səh509.

Yəni şərabın qəmdağından təsirindən, musiqinin, çalğının təsirindən sanki zəmanənin bütün çətinliklərini, dərdini özünə tabe etdirir insan.

"Sazı-novruz"unu çalanda tamam,

Tal da o günü edərdi bayram.

Dahi şair burada saz sözünü işlətməklə əvvəlki yazımıza sanki təsdiq gətirir ki, "bərbət" məhz sazın bir adıdır.

Beytə gəldikdə:

Nov - yeni, təzə

Novruz - ilk baharın başlanğıcı olub (22 mart Bahar bayramı). Hamı bayrama bağlanardı.

"Muşguyə" nəğməsi müşk tökərdi,

Müşkün xoş qoxusu qəsrə çökərdi.

Həvayi - "Mehrigan" çalanda o dəm,

Huş başdan çıxardı, gül?rdi aləm.

Mehriyyə - Rəbbin haqqı. Bax.ə.f.lüğ. səh.332. Rəbbin haqqını verə bilməyən, aciz qalan, əlbəttə, gülüş mənasına olan zarafat yönümlü havaya işarədir.

O "Mərvayi-nik"dən desə bir qədər,

Xoş olardı bir il gələcək günlər.

Məra - otlaq. Bax. ə.f.luğ. səh.358.

Mərvi - rəvayət edilmiş nağıl olunmuş.

Mərayə - güzgülər, aynalar.

Söhbət ulduz falından gedir ki, münəccimlər ulduzların düzümünün yaxşı olacağından xəbər verəndə bunu insanlar da qəbul edir.

Şakir Qabissanlı

Həftə içi.- 2010.- 7 dekabr.- S. 7.