Qız qalasının açılmayan sirləri

(Əvvəli ötən saylarımızda)

Bəzin qesse çon baz-pərdaxtəm,

Soye "Həft peykər" fərəs taxtəm.

Bu dastanı ("Leyli və Məcnun nəzərdə tutulur) bitirdikdən sonra "Həft Peykər"ə tərəf atımı çapdım. Bu beytdən aydın görünür ki, şair atını yeddi gözələ tərəf deyil, səmalarda yerləşmiş yeddi səyyarəyə tərəf çapmışdır. Təsadüfi deyil ki, Nizaminin xələfləri də peykər sözünü səyyarə, planet mənasında işlətmişlər. Böyük özbək şairi Ə.Nəvai "Həft peykər"ə cavabən yazdığı əsərin adını "Yeddi səyyarə" qoymuşdur.

Peykər çoxmənalı sözdür ki, bu mənalardan biri də cism deməkdir. N.Gəncəvi əsərin özündə heç bir yerdə onun adını "Həft peykər" ("Yeddi gözəl") qoyduğuna işarə etmir". Əlyazmaların əksəriyyətində, daş basmalarda əsərin adı "Bəhramnamə" getmişdir. "Həft peykər" adını yalnız bircə dəfə "İsgəndərnamə"də işlətmişdir.

Bəhrama gəldikdə - Bəhram bax Mərrix. Bax. ə.f.lüğ. səh.58. Mərrix - Mars planeti, qan kimi qırmızı görünən Mərrix (Mars). Qədim zamanlarda müharibə ilahəsi" mənasında işlədilmişdir. Bax.ə.f. lüğ. səh.58.

Məhz bu baxımdan "Qız qalası" Mars planetinin rəmzi kimi qırmızı kərpiclərdən hörülmüş və həmin planetin rəmzlərindən biri kimi əks olunur.

Beləliklə, əsərin əsl adı "Bəhramnamə", ləqəbi isə "Yeddi səyyarə"dir. Bununla bərabər, "Yeddi gözəl" vətəndaşlıq hüququ qazandığı üçün həmin adı saxlamağı üstün biliblər. Təbii ki, "Yeddi gözəl"in qayəsi isə Allahın yer və göy məkanlarını yaradıb bizə bəxş etməsinə işarədir. Bax. "Yeddi gözəl" səh.312.

Ağıl sahibləri önündə hər an,

Surət bəzəməklə olursan əyan.

Sənin varlığın görmək qabiliyyətinə malik olanların qarşısında aydındır. Həmin bəsirət sahibləri sənin surətini yaratdığın, məxluq etdiyin varlığın vasitəsilə görürlər, dərk edirlər.

Sənə baş əymədi kim qafil oldu,

Dərhal qapısına qıfıl vuruldu.

Dinə görə, bəşər cinsinin banisi Adəm bütün mələklərdən üstün yaradılmışdır. O, dünyaya gələrkən bütün mələklər ona səcdə etmiş, lakin iblis (şeytan) bu əməldən boyun qaçırmışdır. Allah onu cəzalandıraraq tövbə qapısını, yəni əfvedilmə qapısını onun üzünə həmişəlik bağlamışdır.

Sübhün çırağını yalnız sən verdin,

Səhərə quş verdin, quşa dən verdin.

Səhərin quşu - günəş, günəşin ruzisi - onun işığı. Başqa sözlə, sən gündüzə günəş bəxş edirsən, günəşə isə işıq.

Bir yerdə ki ağıl ayaqdan düşə,

Xəyal nə iş görər, çox da əlləşə.

Yəni ağıl Allahın zatını, vücudunun sirrini dərk etmək qabiliyyətinə malik deyildir.

Biz yeddi fələkdən cüzük bu darda,

Yeddi bayırdan da qaldıq kənarda.

Yeddi fələk ilahiyyatın xarici mühitini təşkil edir, insanlar isə bu xarici mühitdən kənarlaşdırılır.

Əqli-küll əmrində yol tapdı sənə,

Cürəti olmadı baca üzünə.

Əqli-küll - əşyanı, təbiəti və varlığı dərk etmək qüdrətinə malik olan ağıl.

Beytin mənası: əqli-küllə səni dərk etmək qabiliyyəti bəxş etmisən: o, səni arayıb-axtarır, lakin sənə yetişəndə sənin əzəmətinin heybətindən gözünü aça bilmir, o da səni dərk etməyə acizdir.

Bu dünya, dünyanı hərlənən fələk,

Hay çəkər qapında hər zaman qultək.

Bütün göylər, kainat, səyyarələr sənin dərgahının önündə səcdə etmək üçün bir-birini itələyib özlərinə yer axtarır.

İlk pərgar xəttinin mərkəz nöqtəsi,

Varlığın axırı, ən son töhfəsi.

Beytin mənası: göylərdə saxlanan müqəddəs lövhədə (lövhi-məhfuz) Allah öz pərgarı ilə yaratmaq istədiyi varlığının cizgisini çəkərkən Məhəmməddən başlamış və varlığın ən axırıncı yaradılanı Adəm cinsi olduğu üçün həmin cizgini Məhəmmədlə də bitirmişdir.

Əhmədi-Mürsəldən başqası məgər,

Varmıdır, tanrıya ola peyğəmbər.

Əhmədi-Mürsəl - Məhəmməd peyğəmbərin ləqəbi, titulu Əhməd və Məhəmməd adları bir kökdən (Həmədə) olub, hər ikisi şərəfli, şanlı deməkdir. Mürsəl isə göndərilmiş elçi. Əhmədi-Mürsəl - şərəfli, şanlı elçi.

Şərin beş təbilini hər an vurandır,

Bütün yer üzündə haşlıq Qurandır.

Beş təbil (növbə) orta əsrlərdə sultan və şahların saraylarının qabağında xüsusi meydançada gündə beş dəfə (növbə) nağara və şeypur çalaraq, saray sahibinin əzəmətini faş edərmiş.

Şərin (yəni şəriətin) beş təbili - islam dininin beş rukünün dayağı, sütunu (Tövhid, səlat, soun, zəkat və həcc). İkinci misrada orijinalda belədir: "Yer vilayətinin dörd balış qoyanı". Dörd balış - burada taxt mənasında işlədilmişdir. Keçmiş zamanlarda şah və sultanların taxtlarının üstünə dörd balış qoyurlarmış. Burada dörd cəhət (şimal, cənub, şərq, qərb) nəzərdə tutulur və bununla da Məhəmməd peyğəmbərin yer üzünün hakimi-mütləqi olduğu iddia edilir.

Kölgənin üzünü ağardan insan,

Günəşdir, kölgədən nə bəhs açırsan.

Rəvayətə görə, Məhəmmədin kölgəsi olmamışdır. Onun üzü ağkölgəli olmuş, belə də olmalı imiş, çünki günəş (Məhəmməd) olan yerdə kölgə olmaz.

Gözlərin tutan "möhrü-məzağ"dır,

Bağlanıb durduğu sanma bu bağdır.

"Mə-zaqə" - Quranın "ən Nəcm" (XXI) surəsinin 17-ci ayəsinə işarədir, tərcüməsi "O yana baxmadı". Məhəmməd peyğəmbər öz meracı zamanı göylərdəki gülüstandan keçərkən Allahdan əmr gəldi: "Sən ətrafa baxma ki, diqqətin dağılmasın". Məhəmməd bu kəlamı gözləri üstünə qoydu və o kəlam sürmə kimi onun gözlərinə dərman oldu.

2-ci sətirdə bağ yer üzündəki dünyanın, gülüstan isə göylərdə yerləşmiş müqəddəs sidr ağacının rəmzi kimi işlənmişdir. Həmin sidr ağacı Quranın "ən Nəcm" surəsində sidrət əl-müntəha - ən axırıncı sidr adı ilə təsvir olunmuşdur. Ərşin - Allah taxtının yanında yerləşmiş ilahi ağac. Bu ağaca mələklər belə baxa bilmirlər. Məhəmməd öz meracı zamanı sidri yaxından müşahidə etmişdir.

Yeddi min il sonra gəldi cahana

Dini rəvayətə görə, dünyanın yarandığı gündən qiyamət gününə qədər yetmiş min il keçəcək. Məhəmməd isə dünya yaranandan yeddi min il sonra anadan olmuşdur. Qeyd etmək istəyirəm ki, orta əsrlər dövrünün şairləri bütün əsərlərində dini əlamətlərə xüsusi yer vermiş, hər bir hadisəni dini ideologiya üstündə işıqlandırmağa çalışmışlar. Bununla yanaşı, maddi və mənəvi bütün abidələrin hamısında bu məsələ xüsusi yer tutmuş, bütün mənəvi dəyərlər göy cisimləri ilə vəhdətdə götürülmüşdür. Çəkidiyimiz misallar isə bunların bariz nümunəsidir.

Bəli, bu bədii gəzintidən sonra astronomiya və ondan doğulan astrologiya aləminə baş vurmağımız sanki bir zərurət doğurur. Astronomiya ulduzları öyrənən elm, astrologiya isə onların insanlara təsirini və ya insanların ulduzlarla görünməyən bağlılığını öyrənən elmdir.

Fələkə üstürlab ənkəbutunun,

Telindən tor hörmüş nəzəri onun.

Üstürlab - astrologiya. Qədimdə ulduzların yerləşdiyi yüksəklikləri bu alət vasitəsilə ölçərdilər. Beləliklə, açaq ulduzların sirli-sehirli dünyasını müqəddəs Qız qalasının sirli qapısını açmaq üçün.

Şahdır səxavətin yeddi qardaşı,

Qadını varlıqda analar başı.

Yeddi qardaş - yeddi planet, vücudun anaları - dörd ünsür (su, od, torpaq, yel çərşənbələri).

Geniş qüdrətinə göyün yaxşı bax,

İkicə çörəkdir var-yoxu ancaq.

Göyün süfrəsinin ikicə çörəyi - ay və günəş. Ulduzlar isə sanki bu iki müqəddəs varlığın kəməridir ki, bunların vəhdət dövriyyəsindən insan hərəkət, həyat tərzini bəhrələndirir. Açaq göstərək oxuculara bu həyat dövriyyəsinin sirlərini.

Sur bəxti tapmışdı onda zamana,

Zöhrə sahib idi onda dövrana.

Zöhrə - çalğı, rəqs və şənliyin hamisidir. O, sur (öküz) bürcündə qərar tutanda yer üzündə həm sabitlik, firavanlıq, həm də çalıb-oynamaq, şənlik, ziyafət məclisləri, eyş-işrət bərqərar olur.

Qövsdə yerləşir parlaq müştəri,

Müştəridir onun qövsünün yeri.

Qövs həm bürcün adı, həm də kaman deməkdir. Müştəri planetinə xoşbəxtlik gətirən qövs bürcüdür. Yəni müştəri kimi əzəmətli olan Bəhram öz kamanının (qövsünün) oxunu müştəri planetinə tərəf atdı ki, qövslə müştəri yaxınlaşıb ona səadət gətirsin.

Günəş Surda olar bahar zamanı,

Suru dolandıran ay varmı, hanı?

Bahar fəslində günəş öküz və buzov bürclərində mənzil salır, məcazi mənada. Günəş buzovu öz çiynində aparır. Şair çox obraz yaradıb, dolayı yolla Fitnəni ayla, divanı isə öküz bürcüylə müqayisə edir. Beytin mənası bahar fəslində çiynində buzov gəzdirən "günəş" görmüşdük, amma buzov gəzdirən "ay" görməmişdik, eləsi varmı?

Balıqdan başlayıb yetişdi aya.

Mahi-balıq, mah-ay. Bu sinonimdə məna - balıqdan aya qədər, yəni yerdən göyə qədər (yeri öz üzərində saxlayan əfsanəvi balıq nəzərdə tutulur).

Xaqanla bəhratək vuruşdu Bəhram.

(ardı var)

Şakir Qabıssanlı

Həftə içi.- 2010.- 23 noyabr.- S. 7.