"Sənət həyatın güzgüsüdürmü?"

əvvəli ötən sayımızda

Milli Elmlər Akademiyasının Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda ilin ədəbi yekunlarına həsr olunan müşavirə keçirilmişdi. Müşavirədə tənqidçi-ədəbiyyatşünas Qurban Bayramov "Poeziyanın imkanları və imkansızlığı" mövzusunda maraqla qarşılanan məruzə etdi. Qəzetimizin əməkdaşı Qələndər Xaçınçaylı Qurban Bayramovdan müsahibə almışdır.

- Qurban müəllim, söhbətimizi davam etdirək... Məlumdur ki, ədəbi prosesin ən başlıca, ən ümdə məsələlərindən biri mövzu problemidir. Mövzu və həyat həqiqətinin poeziyada əksini tapmasının əsas istiqamətləri nədir, hansı mövzulara daha çox müraciət edirlər?

- Bədii ədəbiyyatda mövzu mühüm məsələdir. Bəzən, elə sizin kimi, məndən soruşurlar ki, müasir şeirin əsas, aparıcı mövzusu nədir? Deyirəm ki, vallah, şeirin, ümumiyyətlə ədəbiyyatın elə bir əlahiddə mövzusu yoxdur! Min il bundan qabaq necə idisə, indi də elədir, az təfavüt edər. Şeir də yer kürəsi kimidir, iki qütb arasında hərəkət edir! Qütblər yerini dəyişsə, fəlakət olar, Nuhun tufanı baş verər! Şeir də belədir, əbədi-əzəli mövzulardır - xeyir və şər, məhəbbət və nifrət, sevgi və qəzəb, gecə və gündüz, yaxşı və pis, işıq və qaranlıq və s... Dual təfəkkür tərzi! Amma indi mühüm bir fərq var! Bu mövzuların özlərinəməxsus bir ölçü-biçimləri, əyin-başları, pal-paltarları var idi... İndi, bu mövzuları "erotik-şəhvani" hisslərə uyub, başlayıblar soyundurmağa, çılpaqlaşdırmağa!

Mövzu ilə bağlı söhbət düşəndə, həmçinin "Sənət həyatın güzgüsüdür!" deyimi yada düşür. Bu, klassik realizm ədəbi metodunun sənət qanunudur və bədii sənət həyatı, gerçəkliyi, reallığı əks etdirməli, mövzusunu həyatdan almalıdır. Amma, burada "güzgü effekti" o qədər də sənətin prinsiplərinə cavab vermir. "Sənət həyatın güzgüsüdür" ədəbi-estetik postulatına, bizcə, yeni ədəbi təmayüldə bəlkə də, haqlı olaraq, daha az fikir verirlər, yaxud fərqli münasibətlə yanaşırlar. Müasir poeziyanı yaradanlar, xüsusən ədəbi gənclik "sifahi güzgü" effektindən uzaqlaşır, gercəkliyə özlərinə məxsus, müxtəlif ölçülü, müxtəlif sferik səthli güzgü tutmağa cəhd edirlər, "çiliklənmiş güzgü" effektindən istifadə edirlər... Məsələn, təkcə ədəbi proseslə məşğul olanlar deyil, fəhmkar oxucular da, cəmiyyətdə, siyasi həyatda, hətta qlobal dünyada baş verənlərin, bununla bağlı müasir insanın mənəvi-psixoloji aləmində yaşananların ədəbiyyatda, bədii sənətdə bütün gerçəkliyi ilə, detallarla təsvirini və "güzgü effektində" əksini görəndə təəccüb edir və belə əsərlərə, demək olar ki, maraq göstərmirlər. İndi gerçəkliyə təhrifə yol vermədən müstəqil, sərbəst, fərqli münasibət daha çox tələb olunur. Bu müstəqillik, fərdilik, fərqlilik təkcə formada deyil, məzmunda, mənada, fikirdə olanda, bədii materialın keyfiyyət göstəricisinə çevriləndə daha orijinal və modern görsənir, cazibəli və aktual olur...

Amma, gerçəklik, həyat həqiqəti, reallıqla əlaqədar ədəbi və əzəli mövzular, həmçinin müasir həyatımızda daha qabarıq görsənən, üzə çıxan mövzulardan təbii ki, müharibə və azadlıq, müstəqillik dövrünə xas olan keçid mərhələsinin sosial sıxıntıları, çətinliklər, qaçqınçılıq - köçkünçülüyün yaratdığı əzablar, Qarabağ işğalından yaranan ruhi sarsıntılar, qələbə təşnəliyi, məzlum və dözümlü xalq, qlobalizasiya və dünya, mədəniyyət və siyasi sistemlərin inteqrasiya meyilləri, bu meyillərin yaratdığı mənəvi böhranlar, aşınmalar, bu prosesdə milli düşüncə və milli mənlik dəyərlərinin qorunması və s. müasir poeziyanın müstəvisində olan ən aktual mövzulardır...

Həmçinin, insanın ruhi halları ilə bağlı motivlər - məhəbbət, sevgi, təbiət və insan, din və əxlaqi dəyərlər, mistikaya meyillilik, hətta çıxılmazlıq sindromuna düşərək asilik dərəcəsinə çatmaq, ətrafda nə varsa ona qarşı etiraz, müəyyən məqamlarda bütün sosial və mənəvi münasibətlərdə və mənzərədə ancaq qara ləkələr axtarmaq və onu ehtirasla qabartmaq, siyasiləşdirmək cəhdləri, mənəvi-psixoloji nostalji hisslər, itirilmiş məhəbbət axtarışları, erotik və hətta parnoqrafik həyatın açıq-saçıq ifadəsi, bu tipli oxşar ovqatların ritorikası Azərbaycan şeirində təhlükəli bir "oxşarlıq və eyniyyət", texniki istilahla desək, "konteyr axını" yaradır...

Bir cəhəti də, vurğulayım ki, ədəbi-poetik prosesdə bir səngimə, sabitləşməyə doğru bir irəliləyiş olsa da, keyfiyyət və məzmun cəhətdən 2010-cu ilin poeziyası da əvvəlki illərin az fərqlə inersiya ilə davamıdır... Lakin bu da şəksizdir ki, qlobal aləmdə, dünyada, ölkəmizdə, türk dünyasında, müasir insanın mənəviyyat aləmində baş verən dəyişmələr, proqressiv və reqressiv hallar müasir poetik axtarışlarda, ideya-estetik baxışlarda, bədii ifadə tərzində, mövzuların mahiyyətində keyfiyyətcə tutarlı çevrilmələrə təsir edir... Və müasir poeziyada yazıb yaradan bütün ədəbi nəsillərin yaradıcılığında bu və ya digər dərəcədə əksini tapır.

Fikrət Qoca, Musa Yaqub, Məmməd İsmayıl, Fikrət Sadıq, Ayaz Vəfalı, Səyavuş Məmmədzadə, İlyas Tapdıq, Oqtay Rza, Qaçay Köçərli, Abbas Abdulla kimi yaşlı nəsilə mənsub şairlər yenə də poeziya aləmində aramla irəliləməkdədirlər. Fikrət Qocanın müasir poetik meyarlara sədaqəti, Musa Yaqubun şeirindəki müdrikliklə çulğalanmış həzin lirizm, Məmməd İsmayılın doğma Turkiyədə keçirdiyi nostalji hisslərin səmimiyyəti, Qaçay Köcərlinin yaradıcılığındakı Qarabağ yanğısı, İlyas Tapdığın şeirlərindəki isti, ilıq, körpələrə məxsus ülviyyət, Oqtay Rzanın rübai janrındakı poetik məntiqlə yoğrulmuş həyati axtarışları, Fikrət Sadığın əsərlərindəki tizfəhmlik və düşüncə tərzindəki müdriklik və orijinallıq, Ayaz Vəfalının şeirlərindəki klassizmlə yoğrulmuş poetik əql və zəka, həyat həqiqətlərinə söykənən möhkəm poetik məntiqin vüsəti, Abbas Abdullanın şeirlərindəki gerçəkliyə söykənən sosial motiv, sədaqət və səmimiyyət bu nəsilin stabil və təmkinli axarına yaxşı bir nümunədir...

Bizim tanınmış və adları həmişə siyahılardan fəxarətlə keçən şairlərimizdən xalq şairi Sabir Rüstəmxanlı nəsrlə məşğuldur, Hidayət siyasi-ictimai publisistika ilə, xalq şairi Vaqif Səmədoğlu, Ramiz Rövşən və Vaqif Cəbrayılzadə-Boyat-Odər isə intervü verməklə məşğuldurlar... Hər halda, keçən ilin nəzərdən keçirdiyim prestijli mətbuat səhifələrində onların şeirlərinə rast gəlmədim...

Müasir dövrün ziyalı zümrəsindən ən fəal, ictimai-sosial həyatla, ən ümdəsi isə xalq həyatı ilə yaxından təmasda olan, bu həyata nüfuz edən, xalqın içindən çıxmayan şairlərimizdən biri də xalq şairi Zəlimxan Yaqubdur. Doğrudur, mən onu "şeirimizin imperatoru" adlandırmaq fikrində deyiləm, amma onu təkcə yaradıcılığı deyil, ziyalı şəxsiyyəti, mənəviyyatı ilə də, bütövlükdə milliliyə, xəlqiliyə və müstəqilliyə hopmuş sənətkarlarımızdan hesab edirəm... Əgər Zəlimxanın yaradıcılığına praqmatik yanaşsaq, indi xalqa bağlı xalq şairi imici onun boynunun yüküdür!..

Məqamı gəlmişkən, qeyd edək ki, keçən ilki ədəbi prosesdə xalq şairi Fikrət Qoca və bu nəslin nümayəndələrindən olan Hafiz Əli qədər fəal müəllif olmamışdır... Hafiz Əlinin şeirlərinin altındakı tarix göstərir ki, o elə olub ki bir gündə beş-on şeir yazıb və kecən il Hafiz Əli mətbuatda bir qalın kitablıq şeir dərc etdirib və əlbəttə ki, belə kəmiyyət bədii keyfiyyətə ciddi xələl gətirib...

Fikrət Qocanın isə "Ədəbiyyat qəzeti" səhifələrində əlliyə yaxın müxtəlif mövzularda, müxtəlif forma və şəkillərdə şeirləri dərc edilmişdir. Bədii cəhətdən bunların hamısı eyni səviyyədə olmasa da, əksəriyyəti müəllifin ustalığını, hadisələrə vətəndaş-şair münasibətini, ardıcıl axtarış ehtirasını ehtiva edir... Dəfələrlə deyildiyi kimi, indiki mərhələdə çox şairlər sərbəst şeir yazır, ya hansısa ənənəni davam etdirir, ya da özünü "modern" göstərmək istəyinə və dəbinə görə sərbəst şeirə müraciət edir... Məncə, Fikrət Qoca sərbəst şeirə nə ənənənin davamı kimi yanaşır, nə də "modern dəb" xatirinə... Fikrət Qoca hansı formada yazmağından asılı olmayaraq, təbiətən sərbəstdir! Düşüncə tərzinə görə sərbəst, azad və hürrdür!.. Fikrət Qoca təmayül adamı deyil, özü təmayül yaradan şairlərdəndir. "Fikrət Qoca ağ saqqallı uşaqdı, Yerə, göyə, quşa, daşa aşiqdi!" - deyimi, onun həmişəcavan poetik ruhunun lirik ovqatını dürüst xarakterizə edir! Onun keçən ilin son aylarında dərc etdirdiyi şeirlərin birində belə bir bədii sorğusu var:

Mən bu zövqə, bu kimliyə,

Bir ömürlük məhkumam.

Siz mənə məndən danışın,

Mən də bilim, mən kiməm?!

Yaradıcılığını keçən əsrin 70-ci illərindən sevdiyim, aspirantura illərində onun haqqında yazdığım məqaləni heç bir yerdə çap etdirə bilmədiyim günlərdən bu günə qədər ona olan rəğbətimi iç dünyamda gəzdirdiyim Fikrət Qocaya 75-ində, mənimsə 65-imdə bu bədii sorğusuna cavab olaraq deyirəm:

Sən, elə Fikrət Qocasan ki,

Fikrət Qocasan!

Həyatda bilmirəm,

sənətdə qoçaqsan!

Özündən nə balaca, nə də ucasan!

Qocalsan da, cavansan!..

Bu nəslin məşhur nümayəndəsi olan Musa Yaqubu oxuculara nişan vermək nə o qədər çətin, nə o qədər də asan deyil. İllər boyu o, şəxsiyyətində də, əqidəsində də, yaradıcılığında da sabitqədəm olan, hamının qəbul etdiyi, sevdiyi, sevə-sevə oxuduğu, əzizlədiyi Musa Yaqub olaraq qalır. Biz onun şeirlərindəki daşlaşmış, bənzərsiz linqivo-poetik sintaksisə, insanın təbiətlə, təbiətin insanla qovuşuğuna müdrik baxışlarına, folklordan, xalq şeirindən gələn ovqatın, havanın, havacatın müasir poetik təfəkkürlə qaynayıb-qarışmasına həmişə heyrət etmişik! Süleyman Peyğəmbər, şirvanlı Nəsimi "quş dili" bilirdilər... Şirvanlı Musa Yaqub isə təbiət dilinin kamil bilicisidir və "təbiət dilini" şeir dilinə çevirən tərcümandır. 2010-cu ildə "Azərbaycan" jurnalında dərc etdirdiyi "Kömür ömrü", "Ərəfə", "Babadağa ziyarət", "Nə deyim, vallah!" və s. qəbildən şeirləri yenə də Musa Yaqubun sirli-sehirli dünyasından qulaqlarımıza, könüllərimizə pıçıldadığı könül pıçıltılarıdır:

Mən ağac deyiləm çürüyüm gedim,

Mən duz da deyiləm əriyim gedim;

Ağır basmalarda basılıb qalan,

Kösövlər ucundan asılıb qalan,

Torpaq lövhələrdə yazılıb qalan

Mən kömür ömrüyəm, mən kömür ömrü.

"Bu dünyanın qara daşı göyərməz" deyə-deyə, bu dünyanın qara daşlarını göyərdən Musa Yaqub torpağın belə, heç vaxtı çürüdə bilmədiyi kömür ömrü yaşayır...

Şeirimizin gənc-qocaman Oqtay Rzası yenə də, özünəməxsus həssaslıqla müasir dövrün rübai karvanının sarvanına dönüb... Oqtay Rza bu ahıllığın gənclik çağında da həmişə axtarışdadır, qələmi ovxardadır və onun rübailəri klassik rübai janrının ən yaxşı cəhətlərini daşımaqla yanaşı, tamamilə fərqlidir, məzmun və mənaca müasirdir, sosial və mənəvi-əxlaqi problemlərə ağıllı və ayıq münasibətdir. Bu rübailər mücərrəd, didaktik təfəkkürdən çox, müasir real həyatın mənası ilə əlaqəlidir; "ağı-qaradan" seçmək nisbətən asandır, Oqtay Rza özü demiş, "tündü qaradan" seçməyə başlayıb:

Ömürdən bir gün də çıxdı sıradan,

Nə verib geriyə alır yaradan;

Yaşımın ahıllıq çağında mən də,

Deyəsən, seçirəm "tünd"ü "qara"dan.

- Məlumdur ki, ilin ədəbi yekunlarına həsr edilmiş ədəbi-tənqidi icmallarda ənənəvi olaraq ümumi siyahılarsız keçinmək olmur. O da məlumdur ki, bu imzaları sadalamaqla qurtarmaq olmur. 2010-cu ilin prosesində diqqətinizi cəlb edən, yaradıcılığı ilə fərqlənən, şeirimizi və sizi qane edən hansı imzalarla qarşılaşdınız?

- Görünür, imza bolluğu və imza tünlüyü təkcə biz tənqidçiləri narahat eləmir. Yaxşıdır ki, istedadlı şairlər də bu "tünlükdən" bezikirlər. Kecən ilin mətbuatında imzasını gördüyüm, şeirlərini oxuduğum, Azərbaycan poeziya məkanında daha çox diqqəti cəlb edən, öz şair fərdiyyətini çoxdan təsdiq etmiş və yaxud bu yolda ümid verən şairlərimizin siyahısını mən də təqdim edirəm:

Ənvər Əhməd, Vahid Əziz, Paşa Qəlbinur, Yusif Nəğməkar, Vaqif Bəhmənli, Taleh Həmid, Musa Ələkbərli, Əli Mahmud, Rüstəm Behrudi, Ələmdar Quluzadə, Elxan Zal Qaraxanlı, Qulu Ağsəs, Etimad Başkeçid, Adil Mirseyid, Əjdər Ol, Səlim Babullaoğlu, Adil Cəmil, Mahirə Abdulla, Qəşəm Nəcəfzadə, Ədalət Əsgəroğlu, İlqar Fəhmi, Ramiz Qusarçaylı, Əbülfət Mədətoğlu, Zakir Fəxri, Kəramət, Rafiq Yusifoğlu, Rasət, Ağacəfər Həsənli, Tahir Taisoğlu, Əli Rza Xələfli, Mübariz Məsimoğlu, Maarif Soltan, Əhməd Qəşəmoğlu, Əlisəmid Kür, Şahməmməd, Azər Abdulla, Firuzə Məmmədli, Şirinxanım Kərimbəyli Şadiman, Nisəbəyim, Bəsti Əlibəyli, Fərqanə, Mahcamal, Məhəmməd Astanbəyli, Eldar Nəsibli, Avdı Qoşqar, Sabir Sarvan, İslam Sadıq, Barat Vüsal, Nazim Əhmədli, Zahid Saritorpaq, Sabir Yusifoğlu, Şərif Ağayar, Şöhlət Əfşar, Səhər, Zirəddin Qafarlı, Balayar Sadiq, Sərvaz Hüseynoğlu, Hafiz Rüstəm, Şahin Fazil, Qələndər Xaçınçaylı, Rəfail Tağızadə, Əlizadə Nuri, Tərlan, Əlirza Həsrət, Ədalət Salman, Məlahət Yusifqızı, Rəsmiyyə Sabir, Əkbər Qoşalı, Tofiq Qaraqaya, Əhməd Oğuz, Həyat Şəmi, Narıngül, Gülnarə Cəmaləddin, həmçinin bizim öz həmkarlarımız olan İslam Ağayev, Məhərrəm Qasımlı, Teymur Kərimli, Nizaməddin Şəmsizadə də şeir yaradıcılıqları ilə ədəbi prosesdə fəal iştirakları ilə fərqlənmişlər...

Həmçinin, həmişə rəsmi ədəbi icmalların mətnlərindən, siyahılarından kənarda qalan "Alatoran"çılardan və ya "AYO"çulardan Rasim Qaraca, Həmid Herisçi, Murad Köhnəqala, Seymur Baycan, Qan Turalı, Aqşin Evren, Nərmin Kamal, Nuranə Nur, Günay Nur, Əlizadə Nuri, İntiş, Xaqani Has, Elvin Cabuy, Tuana, Eluca Atalı, Sevinc Çılğın, Xəyalə Dalğın və b. bu kimi adlarını siyahılara sığışdıra bilmədiyim qələm sahiblərinin fərqli fəaliyyətləri ədəbi həyatımızın ayrılmaz, özü də təqdir ediləsi faktlarındandır...

Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, mən, istər Gənc Yazarlar Məktəbinin, istərsə də Azad Yazarlar Ocağının sıralarında olan çox dəyərli, istedadlı, həmişə axtarışda olan, modern təfəkkürlü, orijinal-intellektual düşüncəyə və fərdi üsluba malik, heç də müasir Qərb bədii təfəkkür tərzindən geri qalmayan gənc və gənc olmayan şairləri görürəm və onların axtarışlarını, bu axtarışların nəticələrini uğurlu, gələcəkli və lazımlı sayıram. Bircə onu tövsiyə edərdim ki, xırda hisslərə və xırda mövzulara qapılmasınlar. Sahil qayıqlarını okean laynerlərinə dəyişsinlər, cəsarətlə geniş üfüqlərə çıxsınlar... Adlarını çəkdiyim və çəkmədiyim gənclər buna layiqdirlər... İstəyim budur ki, bu istedadlar bır-birlərini qorusunlar, bir-birinə hörmətlə yanaşsınlar... Onların qarşıdurmalarından istifadə edənlərə uymasınlar... Yaradıcılıq mübahisələrini, ədəbi söhbətləri ədəbi "müharibəyə" çevirmək istedadın məhvinə yönəldilmiş təhriklərdən başqa bir şey deyildir. Sizləri bu qarşıdurmalara vadar edənlər sizin istedadınıza paxıllıq edənlərdır!... Siz artıq müəyyən sınaqlardan keçmiş, ictimai fikirin qəbul etdiyi gənc istedadlarsınız... Ədəbi "Şou maqazin" düzəltmək heç bir vəchlə ədiblərə ədəb gətirməz!... Ən böyük mücadilə yaradıcılıq meydanına qoyulan istedadla yazılmış əsərlərlə aparılmalıdır, yersiz atmacalarla yox!

Mən bu yenilikçilər, modern təfəkkürə malik gənclər sırasında, daha doğrusu, onların arxasında həmişə özlərini idman istilahı ilə desək, "modernist" formada saxlayan "qocalardan" Fikrət Qocanı, Fikrət Sadığı, Ələkbər Salahzadəni, Ramiz Rövşəni, Vaqif Bayatı, Çingiz Əlioğlunu və Əjdər Olu da görürəm. Mənə elə gəlir ki, bəyəndilər-bəyənmədilər, təqdir etdilər-etmədilər bunlar bu istedadlı yenilikçi gənclərin həm enerji mənbəyidirlər, həm də sıra nəfərləridirlər.

Bir daha siyahıya qayıdım. Adama elə gəlir ki, bu siyahını sonsuzluğa qədər uzatmaq olar və burada adlarını çəkmək imkanından məhrum olduğuma görə yerdə qalanlar məni yəqin bağışlarlar... Məlumdur ki, onların poetik istedadı, bədii imkanları təbii ki, eyni səviyyədə deyil, lakin o da məlumdur ki, müasir poeziyamızın mənzərəsini bu şairlərin yaradıcılığı olmadan da təsəvvür etmək çətindir... Mən, vaxtaşırı bu şairlərin bir çoxunun barəsində imkan daxilində danışmış, prosesdə fərqlənən ən xarakterik bədii faktların təhlilini vermişəm. İndi ədəbi icmalın janr imkanları geniş təhlillər verməyə imkan yaratmır. Lakin bir sıra daha xarakterik faktlar üzərində dayanmaq istərdim...

Bu sıradan Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Qarabağ şöbəsinin sədri, müasir çağda Qarabağ ədəbi mühitinin flaqmanı, tanınmış şair, publisist, alim Ənvər Əhməd, həmçinin Qazax şöbəsinin sədri, Qazax şeir məktəbinin davamçısı Barat Vüsal, Quba şöbəsinin sədri, olduqca orijinal, Böyük Qafqazdan daima Qarabağın Kiçik Qafqaz silsiləsinə həsrət dolu şair qəlbi ilə boylanan Ramiz Qusarçaylı həmişə olduğu kimi, kecən ilin ədəbi prosesində də həm təşkilati fəaliyyətləri, həm də yaradıcılıq vüsətləri ilə fərqlənmişlər...

Ənvər Əhməd təmkinli yaradıcılığı və şəxsiyyətilə həmişə fərqlənib və müasir dövrdə Qarabağ mahalında sözü eşidilən ziyalı-ağsaqqal statusu qazanıb, deyərdim ki, xalqın şairi səviyyəsinə yüksəlib. Onun "Dünya əlimdən sürüşür", "Yağır çəmənimə yaz", "Küləyin işığı", "Kəndimizin ölümü", "Qan heykəli", "Kəfənim qandan biçilib", "Qalx ayağa, Üzeyir" qəbildən şeir və poemaları xalqın, millətin, Qarabağ camaatının dərdinə-sərinə, ağrısına-acısına tutulan aynadır:

Kirpiyim düşmən çəpəri,

Qırpılsa sərhəd keçilər.

Bu dərd yesə ürəyimi,

Qəbrim gözüm tək kiçilər –

deyir, Qarabağın işğalına inanmır, bu sərt həqiqət qarşısında donur, "İlahi, bir qara daşın olaydım, Şuşada ocaq yerində qalaydım" duasını eləyir, hiddət və qəzəbdən "Dəli bir hönkürtü gözlərini oyur", "Payi-piyada Şuşaya sarı gedir", Xankəndində yandırılmış saray-evi yuxularından çıxmır... Bunların hamısı qarabağlıların içindən, ürəyindən, hisslərindən oyalanan dərdlərdir ki, Ənvərin əsərlərində Qarqara, Xaçına, Tərtərə dönüb dərələr boyu çağlayır... Məmməd Arazın dediyi "Əgər şairi bütün xalqın, diyarın, bütün ölkənin vətəndaşı, əsrin, zamanın bir çox məsələlərinə cavabdeh hesab etsək, şair olmaq çox çətin işdir" - klassik deyimi, elə bil, Ənvər Əhməd kimi şairin boy-buxununa biçilib...

Eləcə də, Barat Vüsalın, Ramiz Qusarçaylının şeirlərində hər şair öz ovqatına, öz ruhuna sadiq bir tərzdə yazıb-yaradırlar. Barat Vüsalda lirik ovqatda poetik axar, tərənnüm üstünlük təşkil edir, Ramiz Qusarçaylıda isə ironiya, sərt sarkazm, predmetə poetik, tənqidi-ironik münasibət, sosial-psixoloji ağrıları görmək, duymaq və ifadə etmək istəyi üstündür...

Keçən ilin ədəbi-poetik prosesində Firuzə Məmmədli, Şirinxanım Kərimbəyli Şadiman, Şövkət Zərin Harovlu, Rəsmiyyə Sabir, Nisəbəyim, Bəsti Əlibəyli, Fərqanə, Mahcamal, Səhər, Məlahət Yusifqızı, Həyat Şəmi, Narıngül, Gülnarə Cəmaləddin kimi qadın şairlərin təqdimatında hər birinin fərdi mövqeyinə uyğun biçimdə xeyli maraqlı, aktual görsənən mövzularda, bir çox hallarda nostalji zərif hisslərlə zəngin diqqəti çəkən şeirlər dərc edilmişdir ki, bunları da ayrıca təqdir etmək vacibdir. Müxtəlif nəsillərə məxsus olan bu şairlər üslubları, fərdi poetik cizgiləri ilə çoxdan özlərini fərqli mövqelərdən təsdiq etmiş qələm əhlidirlər. Amma, o da yaxşıdır ki, hər bir ədəbi nəsildə olduğu kimi, bunların da özünəməxsus oxşar yaxşı cəhətləri və oxşar qüsurları müşahidə edilməkdədir...

Heç kimin qəlbinə dəymədən, xüsusi qeyd etmək istərdim ki, Firuzə Məmmədli ilə Rəsmiyyə Sabir və Fərqanə qadın şairələr içərisində yaxşı mənada yenə də fərqlənməkdədirlər. Mənə elə gəlir ki, Firuzə Məmmədli müasir mərhələdə Nigar Rəfibəylinin, Mədinə Gülgünün, Mirvarid Dilbazinin hər cəhətdən - təmkinli, ləyaqətli, həyalı, samballı, istedadlı olmaqla davamçısı, kişi qeyrətli, qadın zərifliyi ilə ağıllı poeziyanın yaradıcısıdır. Firuzənin "Azərbaycan" jurnalının 11-ci sayında dərc olunmuş şeirlər silsiləsi yaradıcılığının təravətini həmişə qoruduğunu sübut edir. Keçən il, həm də rəsmi adı olmayan bu xalq şairəsinin yubiley ili idi.

Yeri gəlmişkən, gənc, son illərdə imzaları sıx-sıx görsənən istedadlı, özü də modern təfəkkürlü, modern hissiyyatlı şairə xanımlara ad çəkmədən tövsiyə edərdim ki, bir sıra yad təmayüllərə uymasınlar, hissin pünhanlığını, pərdəsini, hicabını qorusunlar, zərif ruhi, psixoloji hissləri zərif gül ləçəyinə büküb təqdim etsinlər, yuxarıda qeyd etdiyim kimi, "sözü soyundurmasınlar", bir sözlə, "atəşli" erotizmdən uzaqlaşsınlar...

-- Qurban müəllim, keçən ilin maraqlı bir faktına da münasibətinizi bilmək istərdik. Bizim ədəbi prosesdə ilk dəfə idi ki, həbsxanada yaranan poeziyanı ictimaiyyətə təqdim etmək imkanı yarandı...

-- 2010-cu ilin ən maraqlı faktlarından biri də bu idi... İndi, bizdə də, müasir dünya ədəbi prosesində "Zon şeiri" adlanan, həbsxanada yazılan şeir nümunələrinə diqqət yaranmış və onlara müasir ədəbi prosesdə əks olunmaq imkanı yaradılmışdır. Bu bizim ədəbi həyatımızda yeni hadisədir və Azərbaycan Ədliyyə Nazirliyinin təşəbbüsü ilə Cəzaçəkmə müəssisələrində şeir yazan dustaq - müəlliflərin "Başlamaq olarmı ömrü yenidən" şeir toplusu və bu şairlərin hətta bir qisminin şeir kitabları da nəşr etdirildi, amma tənqidin diqqətindən kənarda qaldı. Bu şeirlərin sırasında təbii ki, ala-babatı, zəifi, yaxşısı da var, amma bu təşəbbüs həm demokratik insan haqları baxımından, həm siyasi, həm humanizm, həm də mənəvi-əxlaqi cəhətdən əhəmiyyətlidir. Bu fakt sübut edir ki, bizim cəmiyyət onları itirilmiş adamlar hesab etmir, onların səmərəli şəkildə, cəmiyyətə xeyir verməklə ömürlərini səmərəli axarda yenidən başlamalarına inanır. Prezidentimizin humanist əff fərmanı ilə indi azadlıqda olan Zahid Əzəmətin həbsxanada yazdığı şeiridir:

Qardaşım Bayılda yatır,

Dəmir barmaqlıqlar arxasından,

buxtaya baxır.

Sahil bağında görüşü yada düşür,

Üşüyür, yaman üşüyür

Təbii, gərgin, dramatik, nisgilli, həsrət dolu insani hisslərdir. Onu da, deyim ki, Rusiyada "Zon poeziyası" mövzusunda nəinki geniş yazılı bədii ədəbiyyat mövcuddur, hətta "Zon folkloru" da toplanaraq çap edilir və bunlar barəsində tədqiqat aparılır, dissertasiyalar yazılır. Mənə elə gəlir ki, "Başlamaq olarmı ömrü yenidən" toplusunun çapı ədəbi ictimaiyyətə və elmi-tədqiqatçılara yaxşı bir mesajdır və bu istiqamətdə işi davam etdirmək lazımdır...

- Qurban müəllim, icmalın imkanları çərçivəsində keçən ilin şeirinə ümumi tərzdə nəzər yetirdiniz, imkan dərəcəsində ədəbi prosesdəki nəzərə çarpan əksər təmayüllərə toxundunuz, istərdim ki, epik poeziya haqqında, daha doğrusu, müasir poeziyamızda poema janrının vəziyyəti barəsində danışasınız...

- Qələndər müəllim, məni həmişə düşündürən problemə toxundunuz. Üzünüzə demək olmasın, siz özünüz də imzası tanınan şairlərimizdənsiniz. Ona qədər şeir kitabınız var. Lirik şair, operativ publisist jurnalistsiniz və keçən il sizin də xeyli şeirləriniz dərc edilibdir. Lakonik bir şeirinizi misal gətirmək istərdim:

Mirvari suyu kimi,

Şöhrət gözlərin tutdu.

Kor oldular,

kor qaldılar

Dünyamıza kor qalmışlar...

Yaxşı şeirdir, obrazlıdır. "Mirvari suyu kimi şöhrət gözlərin tutdu" misrasındakı bənzətmə tapıntıdır, şeir dərin ictimai məzmunu əhatə edir. Müasir şeirimizdən onlarla belə yaxşı, təsirli, məzmunlu misal gətirmək olar. Amma, tək bu şeirdəki mətləbə geniş epik təfəkkürlə baxsanız, o "mirvari suyu kimi şöhrət gözlərini kor etmişlərin" tipik, xarakterik, canlı obrazlarını yaratmaq olar. Məni narahat edən, siz nəslin, xüsusən 90-cılar nəslinin poema janrına zəif, biganə münasibətləridir. Bu nəslin içərisində istedadlı şairlərin bir qismi isə lirik çərçivəyə sığmadıqlarından nəsrə keçirlər, yaxşı da nümunələr yaradırlar. Lakin, nəsr poeziyanı - poetik epizmi, poemanı əvəz edə bilməz. Keçən əsrdə belə bir məşhur deyim vardı "Topdan sərçəyə yaylım atəşi açmaq" deyimi! Elə bunu belə münasibətlərdə misal çəkərdilər, gözəl, epik vüsətli mövzuları kiçik, səthi, süni lirizmlə korlayanda bu ifadəni işlədərdilər... Mən istərdim ki, sizin nəsil geniş poetik epik magistrala çıxsınlar, XXI əsrin dəyərli roman-poemalarını yaratsınlar... XX əsrin böyük sənətkarı Səməd Vurğun 50 il yaşadı, yüzlərlə kamil şeirlərlə yanaşı, 26 poema, 6 pyes yazdı, özü də necə poemalar, necə pyeslər... Hələ onun geniş miqyaslı ədəbi-estetik görüşlərini əhatə edən iki cild kitabı əhatə edən məqalə və çıxışlarını demirəm. Bu ədəbi-nəzəri görüşlərinə görə ilk akademik titullu şairimizdir. Dünya səhnələrində gəzən, ekranlardan düşməyən, dillər əzbəri olan əsərlər... İndi şairlərin əksəri 50 yaşı keçiblər, yenə də "gənc şair" titulundan o yana keçmirlər... Bax, məni düşündürən, bir az da ağrıdan bu və buna bənzər mətləblərdir. Cəmiyyəti düşündürən müxtəlif mövzularda epik vüsətli, monumental, tarixdə qalacaq olan əsərlər yazmaq lazımdır...

O ki, qaldı keçən ilin poema faktlarına... Əlbəttə 2010-cu ildə poema janrında bir sıra əsərlər mövcuddur, amma bunlardan bir neçəsi janrın imkanlarına cavab verir. Müsahibəmizin davamında bu məsələ üzərində daha geniş dayanarıq...

Müsahibəni aparır şair-publisist

Qələndər Xaçınçaylı

Həftə içi.- 2011.- 30 aprel- 2 may.- S. 10-11.