Fəaliyyətsiz diyarşünaslıq muzeyləri...

Ölkəmizdə tarix-diyarşünaslıq muzeylərinin yaradılması və inkişaf dövrü ötən əsrin 60 - 70-ci illərinə təsadüf edir. Muzeylərə diqqətin artırılması məhz keçmiş SSRİ dövründə milli-mənəvi dəyərlərə, minimal səviyyədə olsa belə, qiymətin verilməsi ilə bağlı idi. Həmin dövr yaddaşlarda həm də Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi elan olunması ilə qalıb. 80-ci illəri tarix-diyarşünaslıq muzeylərinin infrastrukturunun inkişafında, habelə eksponatların toplanılmasında zirvə nöqtəsi kimi hesab etmək olar.

Müstəqilliyimizin ilkin illərindəki çətinlik və problemlər, ərazilərimizin erməni işğalına məruz qaldığı dövr muzeylərin fəaliyyətini demək olar ki, sual altına qoydu. Bu gün Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin rəsmilərinin də etiraf etdiyi kimi, onlarca rayonda fəaliyyət göstərən muzey binaları istismar müddətini başa vurduğundan müasir tələblərə cavab vermir. Real vəziyyət ondan ibarətdir ki, respublikanın 51 tarix-diyarşünaslıq muzeyinin binasının əsaslı təmirə ehtiyacı var. Ağcabədi, Daşkəsən, Qazax, Lerik, Mingəçevir, Neftçala, Sabirabad, Salyan və Şəkidə olan müzeylərin məhz bu səbəbdən fəaliyyəti görünmür. Hazırda Mingəçevir və Şirvan tarix-diyarşünaslıq muzeyləri çoxmərtəbəli yaşayış binalarının birinci mərtəbəsində yerləşdiyindən, mühəndis-kommunikasiya sistemləri sıradan çıxıb, muzey sərvətlərinin qorunmasına təhlükə yaranıb. Bu istiqamətdə apardığımız təhlillər göstərir ki, bərbad vəziyyətdə olan muzey binalarının təmir edilməsi prosesə əsaslı təsir göstərə bilər. Bir şərtlə ki, muzeyin bərpasından tutmuş eksponat seçiminədək proseslər kompleks şəkildə aparılsın. Təhlillər göstərir ki, muzeylərin fəaliyyətində, əməkdaşların sosial təminat məsələsindən eksponatların saxlanmasınadək ciddi problemlər var. Qeyd edək ki, hazırda muzey əməkdaşlarının orta aylıq əməkhaqqı 85 - 95 manat, muzey direktorlarının maaşı isə 135 - 155 manat civarında dəyişir. Bu əmək haqqı ilə işçilərdən hər hansı keyfiyyətli iş tələb etmək yəqin ki, mümkün deyildir. Odur ki, muzeylərdən ilbəil kadr axını müşahidə olunur.

Bundan əlavə, muzeylərə eksponatların mühafizəsi üçün heç bir vəsait ayrılmır. Müşahidələr göstərir ki, muzey əməkdaşları bu prosesi öz əməkhaqları hesabına aparırlar. Bu gün muzeylərimizdə elə eksponatlar var ki, onlar ciddi şəkildə mühafizə tələb edir. Bugünədək onlarca eksponat, xüsusən də toxunma əşyaları ya sıradan çıxıb, ya da bu təhlükə ilə üz-üzə qalıb. Muzeylərin eksponat fondunun zənginləşdirilməsi də zəif aparılır. Belə ki, əhalidən eksponatların alınması da problemlidir. Yəni bu istiqamət üzrə muzeylərə hər hansı maliyyə vəsaiti nəzərdə tutulmur. Halbuki əhalidə onlarca və yüzlərcə qədim əşya bu gün də qalmaqdadır. Onların bir qismi vaxtilə dəllallar tərəfindən əhalidən alınaraq respublikadan kənara çıxarılıb. Qalanların Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tərəfindən alınması və muzeydə nümayişi çox böyük səmərə verə bilər.

Hazırda istifadədə olan muzeylərin mühafizəsi də bərbad gündədir. İstər yanğından, istərsə də digər təbii hadisələrdən muzey eksponatlarının sığortalanması da vacib sayılmalıdır. Unutmaq olmaz ki, müvafiq orqanlar tərəfindən ötən dövrdə az da olsa işlər həyata keçirilib. Belə ki, Şamaxı, Goranboy, Yevlax, Balakən, Beyləqan, Yardımlı, Xızı, Cəlilabad, İsmayıllı, Bərdə tarix-diyarşünaslıq muzeyləri üçün yeni müasir tipli binalar inşa edilib, bədii tərtibat işləri aparılıb. Sumqayıt şəhərinin tarixi, Abşeron, Şabran, Qusar, Şamaxı tarix-diyarşünaslıq muzeylərinin binalarında əsaslı təmir və rekonstruksiya işləri aparılıb, müasir tələblərə cavab verən bədii tərtibat işləri həyata keçirilib. İmişli Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyinin binasında əsaslı təmir işləri başa çatdırılıb.

Beləliklə, haqqında söhbət açdığımız problemin həllini tək Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin üzərinə atmaq olmaz. Bu işdə vətəndaş cəmiyyəti də öz sözünü deməlidir. İstər problemin üzə çıxarılmasında, istər həllində, istərsə də problemin ictimailəşdirilməsində. Yeri gəlmişkən, Söz Azadlığını Müdafiə Fondu Azərbaycan Respublikası Prezidentinin yanında Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurasının maliyyə dəstəyi ilə "Dağlıq Qarabağ münaqişəsi nəticəsində zərərçəkən rayonların diyarşünaslıq muzeylərinin virtual pilot şəbəkəsinin yaradılması" layihəsi çərçivəsində bir sıra iş həyata keçirib. Layihə çərçivəsində və fondun daxili imkanları hesabına www.diyarshunasliq.az internet resursu istifadəyə verilib. Saytda muzeylərlə baglı müəyyən materiallar yerləşdirilib. Bu gün layihə başa çatsa da, saytın zənginləşdirilməsi SAMF tərəfindən davam etdirilir. Artıq Bərdə və Şamaxı tarix-diyarşünaslıq muzeyləri ilə bağlı məlumatlar yerləşdirilib. Sayta daxil edilən bəzi materiallar hələ tam olmasa da, mütəmadi olaraq onun üzərində işlərin davam etdirilməsi qərara alınıb. Biz bu yazıda qısa şəkildə olsa da tarix-diyarşünaslıq muzeylərinin bugünkü vəziyyətinə toxunduq. Qaldırdığımız məsələlərin demək olar ki, hamısının hüquqi həlli 24 mart 2000-ci ildə prezident fərmanı ilə təsdiq edilmiş "Muzeylər haqqında" Azərbaycan Respublikasının qanununda əksini tapıb. Adıçəkilən qanunun 24-cü maddəsində isə muzeylərin maliyə mənbələri göstərilib: büdcədən ayrılan vəsait; biletlərin satışından əldə olunan gəlir; ekskursiya xidməti, sərgilərin təşkili, çap məhsullarının və suvenirlərin hazırlanması və satışından əldə olunan gəlirlər, muzeylərə məxsus bədii salon, emalatxana və digər obyektlərdən yığılan gəlirlər; hüquqi və fiziki şəxslərin könüllü ayırmaları; məsləhətlər verilməsi və ekspertiza keçirilməsindən əldə olunan gəlirlər və Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə qadağan olunmayan digər xidmətlərdən əldə edilən gəlirlər. Bu gün tarix-diyarşünaslıq muzeylərində giriş hər bir halda pulsuzdur. Və muzeylərin heç biri öz büdcələrinə əlavə vəsait cəlb etmək imkanında deyillər. Mərkəzi muzeylərə giriş pullu olduğu halda, niyə bu sistem diyarşünaslıq muzeylərinə tətbiq edilməməlidir? Fikrimizcə, bu, bir tərəfdən təşəbbüskarlığın olmamasından irəli gəlirsə, digər tərəfdən bu sahədəki normativ-hüquqi aktların hazırlanmaması ilə baglıdır. Yekun olaraq qeyd edək ki, maddi-mədəni irsimizin qorunması hər birimizdən xüsusi diqqət və məsuliyyət tələb edir. Odur ki, bu məsələdə tarix-diyarşünaslıq muzeylərinin əvəzsiz rolunu nəzərə alıb, mövcud problemlərin tezliklə həllini tapmasına çalışmalıyıq. Bütün hallarda atacağımız addımların gələcək nəslin təlim-tərbiyəsində danılmaz rolu olacaqdır.

Vüqar Tofiqli

Həftə içi.- 2011.- 15 fevral.- S. 5.