Ermənistanı dünyaya işğalçı kimi tanıtmalı: Azərbaycanın səsi haqqın səsidir

Dağlıq Qarabağ üçün muxtariyyət platforması

Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə həlli dalana dirənib. ATƏT-in Minsk Qrupu özünün hazırladığı "Madrid prinsipləri"ni Ermənistana qəbul etdirə bilmir. 2010-cu il də münaqişənin həllinə yenilik gətirmədi. Azərbaycan Rusiyanın son il yarımdakı fəal vasitəçiliyindən işğalçını geri addım atmağa məcbur edəcəyini gözləyirdi.

Ancaq İrəvan əvvəlkitək işğal altındakı torpaqların boşaldılmasını, məcburi köçkünlərin geri qayıdışını Dağlıq Qarabağın statusunu müəyyənləşdirəcək referenduma bağlayır.

Başqa sözlə, erməni separatçıları anlaşma sənədinə referendum tarixini müəyyənləşdirəcək bəndin salınmasını istəyirlər. Bu isə mümkün deyil. Çünki referendumla bağlı dəqiq tarixin göstərilməsi Dağlıq Qarabağın Azərbaycandan qoparılması deməkdir. Məsələ burasındadır ki, azərbaycanlı məcburi köçkünlər Dağlıq Qarabağa qayıtsalar belə, bölgədə nisbət ermənilərin xeyrinə olacaq və bu halda, istənilən səsvermə separatçıların xeyrinə olacaq. Təsadüfi deyil ki, Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev 2009-cu ilin iyul ayında Rusiyanın "RTR" televiziya kanalına müsahibəsində həll planındakı referendum maddəsinin izahını belə verdi: "Referendum 10 il, 20 il, 100 il sonra keçirilə və ya heç keçirilməyə də bilər". Bu o deməkdir ki, rəsmi Bakı heç zaman Dağlıq Qarabağın Azərbaycandan ayrılmasına yol açan referendumun keçirilməsinə "yaşıl işıq" yandırmayacaq.

Muxtariyyətlər xalqları birləşdirir, onları yaxın edir, separatçıların müstəqillik tələbləri isə dövlətləri müharibəyə sürükləyir. Aparılan tədqiqat araşdırmaları göstərir ki, muxtariyyətlər tarixdən aldıqları acı dərsləri doğru dəyərləndirərək, sonrakı illərdə qarşıdurmaya yox, əməkdaşlıq və qarşılıqlı anlaşma yollarına üstünlük veriblər. Bu yol həm muxtar qurumları, həm ərazilərində yerləşdikləri dövlətləri, həm də bölgəni mümkün təlatümlərdən qurtarıb. Deyilənlər Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə də aiddir. Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev 2009-cu il iyulun 13-də Londonda Kral Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutundakı çıxışında ATƏT-in Minsk Qrupu həmsədrlərinin təkliflərində müstəqilliyə nail olmaq üçün mexanizmlərin olmadığını, ancaq aralıq statusunun mümkünlüyünə bu sözlərlə işarə etmişdi: "Fakt ondan ibarətdir ki, Dağlıq Qarabağ bu günə qədər heç bir ölkə, o cümlədən Ermənistan tərəfindən tanınmayıb. Bu, aydın şəkildə onu göstərir ki, müstəqillik mümkün deyil. Nəyə nail olmaq olar? Dağlıq Qarabağın erməni və azərbaycanlı icmaları arasında sülh şəraitində birgə yaşamasına nail olmaq olar". Bu o deməkdir ki, Dağlıq Qarabağda iki icma hələlik status müəyyənləşmədən də birgə yaşaya bilər. Ermənilərə nə lazımdır? Dağlıq Qarabağın Ermənistana çıxış imkanı olsun, beynəlxalq təhlükəsizlik təminatı alsın, idarəedici orqanları fəaliyyət göstərsin. Bu istəkləri Azərbaycan Dağlıq Qarabağdakı erməni icmasına verməyə hazırdır. Azərbaycana nə lazımdır? İşğal altındakı torpaqlar boşaldılsın, qaçqınlar yurd-yuvalarına qayıtsınlar, Dağlıq Qarabağda yaşayacaq azərbaycanlıların təhlükəsizliyi təmin olunsun və bölgədə referendum keçirilməsin. Aralıq statusu bütün bunların bir arada olmasına şərait yaradır. "Madrid prinsipləri"ndə yer alan aralıq statusunun varlığı da məhz bundan ibarətdir ki, bölgənin dəqiq statusu müəyyənləşmədən də sülh anlaşmasının imzalanması mümkündür. Rəsmi İrəvan aralıq statusuna razılaşsa da, bu mərhələnin konkret nə vaxta qədər uzanacağı tarixini müəyyənləşdirmək istəyir. Bu istək isə sülh planının qəbulunu əngəlləyir. Ermənistan prezidenti Serj Sarkisyan 2009-cu ildə Rusiyanın "RTR" televiziya kanalına müsahibəsində daha bir iddia ortaya atdı. O, yalnız Dağlıq Qarabağın statusu müəyyənləşəndən sonra azərbaycanlı qaçqınların geri qayıda biləcəyini söylədi. Ermənistan prezidenti bu mövqeyini onunla izah edirdi ki, guya azərbaycanlı qaçqınların statusdan əvvəl geri qayıtmaları bölgədə yeni münaqişə ocağı yarada bilər. ATƏT-in Minsk Qrupunun indiyə qədər mövcud olan bütün həll planlarında azərbaycanlı qaçqınların geri qayıtması Dağlıq Qarabağın statusunun müəyyənləşməsindən əvvələ təsadüf edir. Yeniləşdirilmiş "Madrid prinsipləri"ndə də bu belədir. Məntiqlə azərbaycanlı qaçqınların hamısı Dağlıq Qarabağa qayıtsa belə, ermənilər nisbət etibarı ilə bölgədə çoxluq təşkil edəcək və istənilən səsvermədə üstünlüyə malik olacaqlar. Onda Sarkisyan nədən ehtiyat edir? Görünür, Ermənistan prezidenti geri qayıdan azərbaycanlı qaçqınların Dağlıq Qarabağın "müstəqillik" tələbləri ilə barışmayacağından və tarixi hələ bəlli olmayan referendumu boykot edəcəklərindən qorxur. Bu, bir növ ermənilərin misal çəkdiyi Kosovo modelinə bənzəyir. Kosovoda kompakt şəkildə yaşayan serb azlıq alban çoxluğun müstəqilliyini və hakimiyyətini tanımayaraq Serbiyanın qanunlarına tabedirlər. Eyni ilə Şuşa və ətraf kəndlərdə kompakt şəkildə yaşayan azərbaycanlılar da müstəqilliyə çalışan Xankəndinin təlimatlarına tabe olmayacaq, özləri müstəqil fəaliyyətə baş vuracaqlar. Bu halda isə erməni separatçılarının özləri daxili "separatçılıqla" üzləşəcəklər.

Erməni azlığı Azərbaycanın daxilində öz müqəddəratını həll etməyə iddialıdırsa, eynilə azərbaycanlı azlığın da Dağlıq Qarabağın daxilində öz müqəddəratını müəyyənləşdirmək hüququ meydana çıxacaq. Ermənilər daxili "separatçılığı" güc yolu ilə həll etməyə çalışsalar, məsələyə Azərbaycan ordusu qarışmalı olacaq. Və bununla da yenidən 20 il əvvəlki duruma qayıdacağıq. Ancaq bu dəfə separatçıların bölgənin azərbaycanlı əhalisini yurdlarından qovması imkanları xeyli azalacaq. Görünür, buna görə də Sarkisyan indidən özünü sığortalamaq və hadisələrin deyilən istiqamətdə inkişafından çəkindiyi üçün "əvvəl status, sonra qaçqınlar" deyir. Ancaq bu prinsipi nəinki Azərbaycan, beynəlxalq aləm də qəbul etməz. Dağlıq Qarabağın statusunun konkretləşməsi tələbi ən yaxşı halda münaqişənin həllinin uzanması, ən pis halda isə atəşkəsin mütəmadi pozulması hallarının çoxalması və münaqişənin yenidən alovlanması mərhələsinə keçməsi deməkdir. Ona görə də həmsədrlər ilkin mərhələdə Dağlıq Qarabağ üçün aralıq statusu təklif edirlər ki, münaqişəni nizamlamaq mümkün olsun.

Nə etmək lazımdır ki, Ermənistan Dağlıq Qarabağın yüksək muxtariyyət statusuna razılaşsın? Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev açıqlamalarında bir fikrin üzərində xüsusi dayanır ki, Dağlıq Qarabağa dünyada mövcud olan istənilən muxtariyyət statusu verilə bilər. Beynəlxalq aləmdə uğurlu muxtariyyət modelləri kifayət qədərdir. Bu sırada Rusiyanın tərkibində Tatarıstan, Ukraynada Krım, Finlandiyada Aland adaları, Böyük Britaniyada Şimali İrlandiya, İspaniyada Kataloniya, İtaliyada Cənubi Tirol və Triest kimi modelləri göstərmək olar. Bu muxtariyyətlərin hər birinin böyük səlahiyyətləri var, yerli parlament və bələdiyyələrə malikdirlər. Bircə xarici siyasət və təhlükəsizlik məsələləri mərkəzə tabedir. Əslində, Azərbaycan da eyni statusu Dağlıq Qarabağa verməyə hazırdır. Bu baxımdan, Azərbaycanın muxtariyyət modelləri istiqamətində təbliğatını genişləndirməyə ehtiyac var. Avropa Birliyi Cənubi Qafqazın hər üç dövləti ilə sıx münasibətlər qurub. Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan Avropa Birliyinin Şərq Tərəfdaşlıq Proqramının üzvüdürlər. Hər 3 ölkə proqram çərçivəsində Avropa Birliyi ilə sıx inteqrasiya olunmaq istəyir. Ermənistanın bu inteqrasiyaya daha çox ehtiyacı var. Çünki Azərbaycandan fərqli olaraq, kasıb Ermənistanın Avropa Birliyi strukturlarının investisiya proqramlarına ehtiyacı var.

Avropa Birliyi Komissiyasının sədri Joze Manuel Barrozu 2011-ci ilin yanvar ayında Azərbaycana səfəri zamanı birmənalı şəkildə vurğuladı ki, Avropa Birliyi Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin Azərbaycanın ərazi bütövlüyü çərçivəsində həllinə tərəfdardır. Bundan əvvəl isə Avropa Parlamenti də eyni məzmunlu qətnamə qəbul etmişdi. Demək, əgər Avropa Birliyinin həm qanunverici, həm də icraedici orqanı Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü əməli şəkildə dəstəkləyirlərsə, adıçəkilən qurumların Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin mərhələli həll variantına (əvvəlcə işğal altındakı torpaqlar azad edilir, köçkünlər evlərinə qayıdır, bölgənin təhlükəsizliyinə təminat verilir, o biri mərhələdə isə statusla bağlı danışıqlara başlanılır) dəstəklərini təmin etmək lazımdır. Bunun üçün Avropa Birliyi ölkələrində aşağıdakı tədbirlərin keçirilməsinə ehtiyac var:

- Avropa Birliyi ölkələrinin tanınmış beyin mərkəzləri ilə birgə "Geniş muxtariyyətlər və onların Cənubi Qafqaza tətbiqi yolları", "Muxtariyyətlərin üstünlükləri" mövzularında konfrans və seminarlar keçirilməsi məqsədəuyğundur. Tədbirlərdə Avropanın muxtariyyətlər üzrə tanınmış alim və ekspertlərinin dəvət edilməsi zəruridir;

- Dünyada mövcud olan hər bir muxtariyyət modelinin Dağlıq Qarabağa tətbiqi imkanları araşdırılır və bununla bağlı Azərbaycan, rus və İngilis dillərində seriya kitablar nəşr olunur və bu nəşrlər Avropa ölkələrində də yayılır;

- ABŞ, Avropa, Rusiya və Gürcüstan alimlərindən ibarət "Muxtariyyət" platforması təsis edilir. Platformanın muxtariyyət modelini dəstəkləyən erməni alimlər üçün açıq olduğu da elan edilir.

"Muxtariyyət" platforması Dağlıq Qarabağ üçün uyğun muxtariyyət modeli üzərində elmi çalışmalar apararaq nəticələrini dünya ictimaiyyətinə elan edir. "Muxtariyyət" platformasına qonşu Gürcüstanın da fəal qatılmasını təşkil etmək lazımdır. Çünki Gürcüstan da Abxaziya və Cənubi Osetiya münaqişələrinin torpaq bütövlüyü çərçivəsində həllinə alternativ görmür. Məsələn, vaxtilə rəsmi Tiflis İtaliyanın tərkibində olan Cənubi Tirol muxtariyyətinin Abxaziya və Cənubi Osetiyaya tətbiqi məqsədilə ATƏT ekspertləri ilə çox sıx əməkdaşlıq edib. Azərbaycan və Gürcüstan iki müttəfiq dövlətdir. Hər iki dövlətin elm adamlarının, ekspertlərinin və jurnalistlərinin muxtariyyət modelləri üzərində birgə çalışmalara sövq edilməsi Ermənistanı daha çıxılmaz duruma sürükləyəcək.

Yazı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun 2011-ci il Novruz bayramı münasibətilə keçirdiyi fərdi jurnalist yazılarının mükafatlandırılması ilə bağlı müsabiqəyə təqdim etmək üçündür.

Nahid Canbaxışlı

Həftə içi.- 2011.- 3 mart.- S. 7.