ƏMANƏT

Hər bir sərginin öz işarələri var. Birinci işarə dəvətnamədə idi - 11 martdakı sərgiyə aldığım dəvətnamədə. Onun üzərində xalq rəssamı Maral Rəhmanzadənin avtoportreti vardı. Sonra bu avtoportreti iri reklam lövhəsində gördüm. Meydanlarda, parklarda qurulan reklam lövhəsindən mavigözlü, bəyaz təbəssümlü qadın şəhər qələbəliyinə baxırdı. Daha sonra bu "Avtoportret" "Xalq" Bankın liftinin monitorunda, dəyişən təsvirlərin içində görünüb itdi.

Həqiqi təsvir isə sərgi salonunda idi - bütün işarələrin dayandığı yerdə. Amma burada nəinki bəyaz təbəssümlü qadının taleyi, həm də ötən yüz ilin tərcümeyi-halı vardı. Şəhər mənzərələri, neft daşları, insanlar, əqidələr, istedadlar, köhnə və yeni təfəkkürün üz-üzə gəlməyi - bütün bu zaman işarələrinin surətini Maral Rəhmanzadə kətana və kağıza köçürmüşdü. Görəsən nə vaxtsa sənətkar gördüklərini özünə izah etmişdimi? Bəlkə o, sadəcə olaraq bütün bunların bir parçası olduğunu düşünmüşdü. Kompozisiya, kolorit, yeni-yeni ifadə vasitələri ancaq istedadın ölçüsü ilə maraqlıdır. Dağların, dənizlərin üzərində buludlar eyni şəkildə olmur. Bir təsvir digər təsvirə heç zaman bənzəməz. İndi bu bənzərsizlik litoqrafiyalarda, qravüralarda, yağlı boya ilə işlənmiş əsərlərdə yaşayır ki, "Xalq əmanəti"nin bir parçası olsun.

Sərgidə rastlaşdığım xalq rəssamı Ömər Eldarov da elə bil bunlardan danışmaq istəyir, amma yaşanan ömrün təcrübəsi, xatirələrin və bilgilərin çoxluğu sözləri sadələşdirir.

Ömər Eldarov: - Maral xanım, doğrudan da, Maral idi. Onun yaratdığı tablolarda zərifliyin təcəssümü var. "Xalq" Banka ona görə minnətdar olmaq lazımdır ki, bu cür gözəl xanımın nə boyda istedad yiyəsi olduğunu bir daha insanlara xatırlatdı. Maral xanımı unutmaq olmaz, çünki belə romantik, lirik tabloların müəllifi unudulmaz. Sadəcə olaraq, onun yaradıcılığını mədəni mühitin diqqətinə qaytarmaq çox nəcib işdir.

"Min il və bu gün"

Videokameraların üzərində işıq siqnalı yanıb sönür, fotoaparatların qığılcımı təsvirlərə bir az da aydınlıq gətirir. Adamları diqqətlə seyr edirəm - demək olar ki, mədəni elitanın əksər nümayəndəsi bura toplaşıb. Maral Rəhmanzadəni tanıyanlar, tanımayanlar, ona yaxın dost kimi və ya bir müəllim kimi baxanlar. Yadıma bəyaz təbəssümlü rəssamın müsahibələrinin birində dediyi fikir düşür: "Xalq mənəviyyatı, xalq təfəkkürü beş ilin, on ilin yox, minillərin abidəsidir". Sənayeləşmə dövrünün könüllü ordusunun təsvirləri ilə, Xınalıq mənzərələri yan-yana düşəndə, bu abidənin ənginliyini hiss edirsən. Üzərində səhər şəfəqlərinin işartısı oynayan nəhəng rezervuarların fonunda yeriyən adam və hay-küylə ötüb-keçən bir neçə qağayı (Neft çənləri. 1963, rəngli litoqrafiya). Başqa bir çərçivədə əllərində səhəng tutmuş, yaşmaqlı, xınalı gözəllər (Dağlı qızlar, 1964, rəngli linoqravür). Vaxt öz rəmzlərini yaradır ki, onlar təsvirə çevrilsin. Maral xanım dağların əksini böyük sevgi ilə kətana köçürüb, amma onlar quru sxem deyil, insan nəfəsi ilə diridir. Ötüb keçmiş o müsahibədən bir fikri də xatırlayıram. Maral xanım Yaponiyanın məşhur rəssamlarını xatırlayır, onların Fudzi dağının təsvirlərini nə boyda sevgi ilə yaradıb insanlara yadigar qoyduqlarından söz açırdı. Elə bil rəssam demək istəyirdi ki, əsas gözün gördüyü yox, qəlbin gördüyüdür. Bir-birinə sığınmış qayalar, təpələr, yorğun və tənha zirvələr, axıb gedən sular, yamaclarda işaran tənha evlər - bütün bunlar nə vaxtsa olub, nə vaxtsa yenə olacaq. Əbədiyyətin içindən bir damcı kimi götürülmüş bu təsvirlərə baxıram. Bir az aralıda xalq rəssamları Cəmil Müfidzadə və Oqtay Şıxəliyev nə haqdasa söhbət edir. Görüşürük. Maral xanım haqqında söz açmaq üçün bu da bir fürsətdir.

Cəmil Müfidzadə: - Maral xanımı mən uzun illər tanımışam, çünki o, qrafika sahəsində ilk peşəkar Azərbaycan rəssamlarından biri idi. Mən də qrafika ilə sıx bağlı olduğum üçün diqqətlə onun əsərlərini izləyirdim. Yadımdadır ki, "Neft daşları"na həsr etdiyi əsərlər o vaxtkı ümumittifaq sərgilərinin bəzəyi olurdu. Həm də məni onun işgüzarlığı valeh edirdi. Demək olar ki, Naxçıvanı, Lənkəranı, Laçını, Qubanı qarış-qarış gəzmişdi. Hər səfər də silsilə əsərlərə çevrilirdi.

Oqtay Şıxəliyev: - Çox böyük enerji var idi onda. İndi desək ki, ilk rəssam qadınlardan idi və yaxud Xınalığı bizim üçün kəşf edib - bütün bunlar onun sənətkar mahiyyətini tam ehtiva etməz. Məsələn, "Azərbaycan gözəlləri"ndə elə təsvirlər var ki, təbiətin yaraşığı ilə insan obrazı ümumi bir naxışa çevrilir. Həm də bu əsərlər çox millidir.

Cəmil Müfidzadə: - Hə, elədir, milli kolorit onun işlərində çox qabarıqdır. İş elə gətirmişdi ki, 1960-cı ildə mənə Maral xanımla bir binada, bir dəhlizdə emalatxana vermişdilər. Burada həm də Ələkbər Rzaquliyevin, Rasim Babayevin emalatxanası yerləşirdi. Belə olurdu ki, biz tez-tez bir-birimizin emalatxanasına gəlirdik, təzə işlərə baxırdıq, müzakirə edirdik. İndi bütün bunlar xatirədir.

Oqtay Şıxəliyev: - Çox böyük zəhmət, həm də zövq hiss olunur bu sərgidə. Doğrudan da, bizim sənətkarların, klassiklərin əsərləri xalq üçün qoyulmuş əmanətdir.

Vaxtın mötərizəsi – kitab

Ağ-qara təsvirdə, nəhəng balıqqulağına oxşayan qayanın fonunda əyləşən qadın etüd işləyir. Səhifə-səhifə zaman punktirlər kimi hərəkət edir. Ənənəvi Azərbaycan ailəsi və əlində kitab tutmuş mavigözlü qızcığaz. Sonra Bakı və Moskva mənzərələri. Nazim Hikmətin dili ilə desək: "Zaman özü mavi gözləri ilə baxırdı". Hərdən o, milli geyimdə naxışlı dekorasiyanın fonunda, hərdən emalatxanada yaradıcı dağınıqlığın içində şəkil çəkdirirdi. Səhifələrin birinə Qrabrın sözü daxil olub: "O, çox istedadlı Azərbaycan qızıdır". Sonra səhifələrə səpələnmiş estamp, litoqrafiya, ya da sulu boya, sadə kömür - o yerdə ki, vaxt sadəcə təsvir deyil, metaforadır. İstəyirsən sadə gözlə bu nəfis tərtibatı seyr et və yaxud zərrəbinlə təsvirlərin içində hansısa cizgini axtar - hər iki halda bütövlük pozulmur.

Nədənsə bu bədii albomu "Xalq əmanəti" layihəsinin ilk nəşri olan Böyükağa Mirzəzadəyə həsr olunmuş albomla müqayisə etmək istəyirəm. Bütün müqayisələrdə bir yanlışlıq var, amma hər halda təsəvvür bir-birinə bənzəməyən obyektləri yan-yana qoymağı sevir. Yadıma salıram Böyükağa Mirzəzadənin fotosunu. Sallağı əyləşib, müştüyünü dişləri arasında sıxıb gülümsəyir. Sonra Şirvanşahlar sarayının qarşısında dayanmış boz rəngli "Pobeda", bir də velosipedli oğlanı görürəm. "Azneft" meydanının təsviri - sadə qələm, bir də cizgi. Rəqqasə qadınlar. Bir də elə bil keçmiş üçün qəribsəyən ağ süfrə - portveyn, külqabı, bir neçə gavalı... "QAZ 21" maşını qarşısında dayanan kişi və qadın. Şəklin arxasında yazı: "Əzizim, xahiş edirəm tez qayıt". Səni həddən çox sevən Böyükağa. 16.12.52. Sonra bir əsr, şəhər, ada, dəniz, tarla... Bütün bunlar bir nöqtəyə cəmlənmiş kollaj deyil. Ömrü ehtiva etmək istəyən albomdur. Böyük xalq əmanətinin miqyasıdır. Əvvəlcə Böyükağa Mirzəzadə, sonra Məmməd Araz, indi isə Maral Rəhmanzadə. İki bədii albomun arasında "qara kvadrat" - poetik mətn...

Bu düşüncələrlə xalq rəssamı Arif Hüseynova yaxınlaşıram. O, qonşu zalda Maral xanıma həsr olunmuş videofilmə baxır. Ekran da kətanın surətidir, amma şəkli işıq çəkir - süni işıq. Rəssam təbii işığı sevir, təbii rəngi, təbii cizgini... Kadrlar bir-birini əvəz edir. Zalda asılmış şəkillərlə ekranda dəyişən təsvirlər nəinki bütövlüyü, elə bil gerçəkliyi də fraqmentə çevirir. Paralel təsvirləri fraqmentə bölüb böyütmək olar. Əvvəlcə Arif müəllimlə bu haqda söhbət edirik, sonra bədii albom haqqında onun fikrini öyrənmək istəyirəm.

Arif Hüseynov: - Rəssamın əsərlərinin bir qismi muzeylərdə toplanır, əksər işlər isə şəxsi kolleksiyalarda qalır. Ona görə belə albomların nəşri çox vacibdir, çünki sənətkarın yaradıcılığını geniş əhatə edə bilir. "Xalq" Bankın belə bir layihəyə imza atmağı mədəni irsin qorunub-saxlanması yolunda görülən böyük bir işdir. Bizim elə böyük sənətkarlarımız var ki, vaxtın pərdəsi arxasında qalıb. Onların üzərindən unutqanlıq pərdəsinin götürülməyi, əsərlərinin yeni formatda təqdim olunması böyük əhəmiyyət kəsb edir. Onu da deyim ki, nəşr olunan kitablar yüksək peşəkarlıq baxımından çox qiymətlidir.

Təsvirin işığı – fraqment

İri pəncərələrin arasında parıldayan böyük şəhərin işıqlarına baxıram. Ağ röyalın arxasında əyləşən musiqiçinin, divar boyu asılmış əsərlərin, topalaşıb söhbət edən adamların əksi düşür şüşəyə. Maral Rəhmanzadənin ölümündən üç il ötüb. Əsərlərin rəngi, ruhu dəyişməyib - hələ ki, zamanın gətirəcəyi fəna solğunluğundan uzaqdırlar. Nədənsə "Tanker dənizə çıxır" adlı avtolitoqrafiyanı yadıma salıram. Səmadakı ulduzlarla şəhərin işıqları əks olunub sularda. Bircə tankerin pəncərəsində zəif işartı var. 1947-ci ildə çəkilmiş bu əsəri albomun 49 səhifəsində tapıram. Böyük silsilənin bir fraqmenti kimi...

Vəli Novruzoğlu

Həftə içi.- 2011.- 29 mart.- S. 7.