Epik poeziyanın imkanları

əvvəli ötən saylarımızda

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda ilin ədəbi yekunlarına həsr olunan elmi müşavirə keçirilib. Həmin müşavirədə tanınmış tənqidçi-ədəbiyyatşünas Qurban Bayramov "Poeziyanın imkanları və imkansızlığı" mövzusunda maraqla qarşılanan məruzə etdi. Qəzetimizin əməkdaşı Qələndər Xaçınçaylı Qurban Bayramovdan mövzu ilə bağlı müsahibə alıb.

- Qurban müəllim, icmalın imkanları çərçivəsində keçən ilin şeirinə ümumi tərzdə nəzər yetirdiniz, istərdim epik poeziya, poema janrının vəziyyəti barəsində danışasınız.

- Əvvəlki illərdən fərqli olaraq 2010-cu ildə mətbuatda poema janrı adı altında bir sıra bədii material mövcuddur. Poema janrının tələbləri baxımından yanaşanda, bunların arasında üç-dörd poema ilin dəyərli bədii faktı kimi oxucusunu təmin edə bilər.

Belə ki, xalq şairi Nəriman Həsənzadənin "Nuru paşa" poeması ("Azərbaycan" jurnalı) ilin dəyərli ədəbi faktlarındandır. Xalq şairi Fikrət Qocanın "Qəbələ" mini-poeması (hərçənd müəllif bu əsəri poema adlandırmayıb), Çingiz Əlioğlunun xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevə həsr elədiyi "İlyas dayı" miniatür xatirə-poeması (hər ikisi "Ədəbiyyat qəzeti"ndə), Sərvaz Hüseynoğlunun "Məmməd Araz dastanı" ("Azərbaycan") keçən ilin bu janrda dəyərli faktlarındandır...

Xalq şairi Fikrət Qocanın "Qəbələ" poeması həm yazı manerasına görə, həm müasir həyatımızda baş verən yaxşı, fəxr etməli sosial dəyərləri qiymətləndirmək kimi şair-vətəndaş mövqeyindən yazıldığına görə, həm də bu yönümdə, bu mövzuda müasir poeziyamızda tamamilə yaranmış boşluğu doldurmaq cəhdi kimi də qiymətlidir. Poema "Ürəyimdə pıçıldadıqlarım" "Qəbələnin yolları", "Qəbələdə Beynəlxalq musiqi festivalı", "Bizim eradan əvvəl" hissələrindən ibarətdir, bir növ poetik reportaj, bədii vüsətlə yazılmış mənzum oçerkdir...

...Bəlı, bu, azadlıqdı!

Müstəqillik belədi,

Bəli, bu, Qəbələdi!

Müstəqilliyi duyub

Keçmişindən boylanır,

Torpağının altında

Şəhərlərin oyanır.

...Bu gün Azərbaycanda

Açılır yeni səhər,

Torpağın arxivindən

Durub ayağa qalxır,

Ən qədim - yeni şəhər.

Qoy dünya qarşılasın

Qəbələdi bu gələn.

Anam Azərbaycana

Qələbədir bu gələn!..

(S.Vurğunun "Bəsti", "Muğan", "Bakının dastanı" poemalarının qüdrətli, nikbin ruhlu, əmək, zəhmət, quruculuq eşqi ilə döyünən pafosu qulaqlarımda bir daha səsləndi...)

Şair Qəbələnin yeniləşməsindən, təzələşməsindən, burada aparılan Avropa tipli yenidənqurmadan vəcdə gəlir, öz üslubuna, öz şakərinə uyğun bir tərzdə insanın yaratdığı gözəlliyi tərənnüm edir, qiymətləndirir. Müasir poeziyamızda məhz bu istiqamət çatışmır. Bir çoxları ucdantutma qara ləkələr, neqativ hallar axtarır, bu cür motivi daha da qabartmaqla elə bilirlər ki, ictimai fikirdə divident qazanmaq mümkündür. Pisi, çatışmayan cəhətləri, irəliləyişə qənim kəsilən qüsurları, milli mənəviyyatımıza xələl gətirən nə varsa, harda, hansı səviyyədə varsa, siyasi konyukturaya uymadan, "düzü-düz", "əyrini-əyri", obyektiv şəkildə əks etdirməyin, sosial problemlərin dürüst təsvirinin ən realist tərəfdarlarından biri də bizik! Amma, yaxşını da, irəliləyişi də, quruculuğu da görməmək, görməməzliyə vurmaq bizcə, korfəhmlikdir. Fikrət Qoca bu poeması ilə diqqəti buna yönəldib, elə bil, qələm dostlarına ədəbi mesaj göndərib: "Bir ətrafınızda baş verən irəliləyişə, quruculuğa, yaranan gözəlliyə də diqqət kəsilin!..."

Bir tənqidçi-ədəbiyyatşünas kimi, son vaxtlar narahat tərzdə düşünürdüm ki, niyə, gürcülər nə bilim, hansı əsrdəsə bir-iki monastır tikdirdiyinə görə öz hökmdarlarını "Qurucu David" adı ilə tarixə salırlar?! Bütün Azərbaycan boyu gedən bu vüsətli, qüdrətli, hərtərəfli, bütün istiqamətlər boyu gedən quruculuq işləri isə niyə bədii publisistikanın, bədii ədəbiyyatın, poeziyamızın tutarlı bədii faktına, humanist, milli mövqedən mövzusuna çevrilmir. Fikrət Qocanın "Qəbələ" poeması bu cəhətdən olduqca əhəmiyyətlidir və ədəbi-bədii stimula çevrilməlidir.

Və Xalq şairi Fikrət Qocanın XXI əsrdə, müstəqillik dövründə belə mühüm ədəbi mövzunu ədəbiyyata qaytarması məni bu gün üçün vacib olan mühüm bir məsələ barədə fikirlərimi bildirməyə vadar etdi. İndiki ədəbi prosesdə yuxarıda dediyim kimi, sabitləşmə gedirsə də, hələlik gerçəkliyin diktə etdiyi mövzuların bədii dərkində və əksində "Qəbələ" əsərində olan yeniliyi, fakta müstəqillik dövrünün tələbləri, nikbinliyi baxımından təzə münasibəti görmürəm. Bəlkə prosesdə, ədəbi marafonda bir nəfəsdərmə, yeni güc, enerji toplama gedir. Bəlkə də...

Prosesdə belə bir tendensiya da müşahidə edilir. Ya həddən artıq süni, bayağı millətçilik (türkçülük ideyası altında), ya da həddən artıq qlobalizm görüşləri hökm sürür! Hümanist, beynəlmiləl, ictimai-sosial, milli motiv fərdiyyətçiliklə, xırda şəxsi hissləri tərənnümlə əvəzlənir. İndi yavaş-yavaş bu tendensiyadan təmizlənmək, arınmaq, durulmaq vaxtıdır!

Bir də, poeziyada sosial mühit, sosioloji motiv, yəni xalqın, millətin, elin-obanın, müasir azərbaycanlının dərdi-səri, mənəvi-əxlaqi, xüsusən ictimai-sosial problemləri əksini olduqca az tapır, əks olunduqda isə siyasiləşdirilir. Sosial mühitdəki vəziyyət - istər yaxşı, müsbət, istərsə də mənfi, neqativ cəhətlər idarəetmə strukturlarının ən yuxarı eşalonunu, prezidentə qədər daha çox narahat edir (korrupsiyaya qarşı mübarizə ruhu buna bariz misaldır), nəinki ədəbi fikri, ədəbiyyatı!.. Ədəbiyyat, xüsusən poeziya ictimai-sosial vəziyyətin seysmoloji səviyyədə ədəbi-bədii üsulla proqnoz mərkəzinə çevrilməli, ictimai-sosial həyatımızın inkişafına mənəvi-əxlaqi problem səviyyəsində təsir göstərməlidir. Biz ədəbiyyatçılar, gör, nə hala düşmüşük ki, bizim məşğul olmalı problemlərlə ən vacib dövləti işlərindən ayrılıb, dövlət xadimləri məşğul olmağa məcbur olurlar! Bu istiqamətdə müasir poeziyanın imkanlarını müyyənləşdirərkən bir daha, akademik Ramiz Mehdiyevin məlum məruzəsindəki ictimai ədəbi mühitə yönəlik fikirlərinin dürüstlüyünü gördüm, xüsusən də, müəllifin "postsovet məkanında bir ideyasızlıq dövrü əmələ gəlib və bu boşluğu surroqat, saxta, zərərli ideyalar doldurmağa başlayıb" fikri məni dərindən-dərin düşündürdü. Poeziyamızda da, belə "saxta, surroqat, zərərli ideyaları" daşıyan faktlar az deyil, amma yaxşı ki, bu faktlar elə tək-tük faktlığında qalır, ədəbi təmayülə, poetik istiqamətə çevrilə bilmirlər. Buna ictimai-sosial həyatın yüksələn xətlə inkişafda olan gerçəklikləri, faktları, həqiqətləri imkan vermir!.. Amma, ədəbiyyat bu məsələlərə diqqət kəsilməlidir və mənə elə gəlir ki, Fikrət Qocanın nəzər saldığımız "Qəbələ" mini-poeması bu istiqamətdə ən dəyərli impulsudur.

Ədəbi prosesin dəyərli faktlarından biri də Nəriman Həsənzadənin qələmə aldığı "Nuru Paşa" tarixi poemasıdır. Mən bunu təkcə mövzusuna görə tarixi poema adlandırmıram, həmçinin poeziyamızdakı əhəmiyyətinə görə, məqamında yazıldığına görə, tarixi-ədəbi hadisə kimi tarixi poemadır!.. Nəriman Həsənzadə XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında özünəməxsus bir üslubda yaratdığı mənzum, həmçinin dramatik tarixi mövzular qalereyasına ("Zümrüd quşu", "Nəriman", "Pompeyin süqutu" və s.) yeni bir əsəri ilə yeni bir rövnəq gətirdi, ümumtürk dünyasının böyük tarixi şəxsiyyətlərindən biri olan Nuru Paşaya poetik bir abidə ucaltdı.

"Nuru Paşa" poemasının ayrı-ayrı fəsilləri "Azərbaycan", "525-ci", "Azərbaycan Cümhuriyyəti" qəzetlərində, bütövlükdə isə "Azərbaycan" jurnalının keçən ilki 2-ci sayında dərc edilib, ədəbi ictimaiyyət tərəfindən böyük sayqılarla, rəğbətlə qarşılanıb. Sonra poema prof. Nizami Cəfərovun müqəddəməsi ilə ayrıca kitab şəklində Bakıda, tanınmış türk şairi İsmət Bora Binatlının təqdimatında Türkiyənin müxtəlif dərgilərində və ayrıca kitab şəklində isə Türkiyədə nəşr edilib. Hətta, İsmət Bora Binatlı Ankarada "Size-aktual dərgi"sində (2010, aprel, N7) "Nuru Paşa" məqaləsi ilə çıxış edib, Nuru Paşa şəxsiyyəti ilə türk oxucusunu tanış edir və poemanı yüksək dərəcədə qiymətləndirib.

Nəriman Həsənzadə boyük ustalıqla və dərin bir səmimiyyətlə, tarixi həqiqətlərə uyğun şəkildə Azərbaycan xalqının Türk aləminə yüksək məhəbbətini və inamını lirik bir ovqatda, sözün əsl mənasında tərənnüm edib, türk qövmünə məxsus milli hiss və duyğuları poetik sözün qüdrətilə mənalandırıb. "Nuru Paşa" poeması yüksək vətəndaşlıq pafosu ilə belə başlayır:

Nuru Paşa at belində,

Türkiyədən,

Karsdan gəlir.

"Azərbaycan!" deyə-deyə, yaralanmış

Arslan gəlir.

Erməninin xəyanəti –

rusdan gəlir, farsdan gəlir.

Nə gəlirsə, xeyir ya şər –

əzəl – axır

xalqa gəlir.

Mənim xalqım! Nuru Paşa arxasıza

Arxa gəlir!

Poema bu tərzdə, məhəbbət və ülviyyət dolu, səmimi lirik təhkiyyə ilə sona qədər tarixi həqiqətlərə söykənə-söykənə, Azərbaycan xalqının şərəfli və faciəvi tarixi faktlarını impultiv anımlarla çuğlanmış poetik ovqat və axarla sona qədər davam etdirilir:

...Yerlər - göylər hifz eləsin

Mehmetlərin hər birini.

- Annəm! Annəm! - deyib gəlir.

Annəsini Türkiyədə qoyub gəlir –

Azərbaycan anasının köməyinə.

Sənə qurban, Paşam mənim,

Sənin o türk ürəyinə!

...Türk can qoydu bu torpaqda

"Azərbaycan!" deyə - deyə.

Tarix! Səni oxuyuram

Mən türkə "Can!" deyə - deyə.

Xalq şairi Nəriman Həsənzadənin "Nuru Paşa" poeması "Bir millət, iki dövlət" məşhur postulatının yeni poetik dərkidir, türk birliyini və doğmalığını əks etdirən poetik simfoniyadır və biz şübhə etmirik ki, bəstəkarlarımızdan hansısa tezliklə bu simfoniyanın müəllifinə çevriləcəkdir.

Keçən ilin diqqəti çəkən poema faktlarından biri də Sərvaz Hüseynoğlunun "Məmməd Araz dastanı" ("Azərbaycan" dərgisi, N10) poemasıdır. Müəllif bu əsəri ilə poeziyamızda yaranmış gözəl bir ənənənin ləyaqətli davamçısı kimi ortaya çıxır, Füzuli babamıza, dahi Sabirə, ulu Səməd vurğuna həsr edilmiş möhtəşəm əsərlərin davamı kimi "Məmməd Araz dastanı" poeması da bu sırada ləyaqətli yerini tutur. Poema ayrıca kitab şəklində də çap edilib. Poemada XX əsr sovet dövrü Azərbaycan poeziyasının ən məşhur nümayəndələrindən biri olan, müstəqilliyimiz uğrunda qələmi ilə mücadilə edən xalq şairi Məmməd Arazın poetik portreti məharətlə yaradılıb, o həm bir sənətkar-fərd kimi, həm də Azərbaycan poeziyasının yetirdiyi şəxsiyyətlər pleyadasında ozünə seçilən yer tapmış sənətkar-şəxsiyyət kimi canlandırılıbdır. Həmçinin, müəllif Məmməd Araz şəxsiyyətinə lirik xitabları ilə ciddi ictimai-sosial, mənəvi-əxlaqi problemlərə diqqəti cəlb edir. Poemanın ilk misralarından hissin və duyğunun dramatik dilemması üzə çıxır, getdikcə Məmməd Arazın bir ustad sənətkar-şəxsiyyət kimi "haqqa varan düzlüklərin yolu"olduğuna, "kainatın özü kimi dolu" olduğuna, "tərəzinin haqqa çəkən qolu" olduğuna müəllif səni inandırır, poemanın sonuna qədər Məmməd Araz üslubu ilə Sərvaz üslubunun qəribə bir qovuşağının yaratdığı axarda, ovqatda, ritm və havacatda olursan.

2010-cu ilin ədəbi prosesində yazısı-pozusu, obyektiv-subyektiv köşə yazıları, publisistikası ilə tanınan, ömrü boyu "hər gəlib-gedənə bir daş atan" Tofiq Abdinin "Hello" mənzuməsi üzərində də dayanmaq istərdim. Nədənsə, bu yazını oxuyarkən Elçinin "Toyuğun diri qalması" povestinin motivləri yadıma düşdü. Sadə, nəsiranə, qafiyələnmiş təhkiyyədir və gəzəyən, bədbəxt, "qədim peşə sahibi olan" bir qadının öləzimiş xatirələri, peşmançılıq hissləri çözələnir burada. Mənə elə gəlir ki, çox-çox bundan əvvəl - 1964-cü ildə yazılmış bu poemanı Tofiq Abdinin indi, bu ahıl yaşında oxucalara təqdim etməsi onun gənclik hissinin nostaljisindən başqa heç nə deyil və elə bir ədəbi-estetik dəyəri, mahiyyəti, mənası yoxdur... ("Ulduz"-8).

Mən bu "poema" barəsində fikrimi Qulu Ağsəsin təqdimatı ilə bitirmək istərdim:

"Hello, Tofiq abi! Sayın Tofiq Abdinin ingiliscə indi neçə söz bildiyini təxmin eləmirəm. Amma uzaq 1964-cü ildə - 23 yaşında "Hello" kəlməsindən xəbərdarıymış. Hətta teatrşünaslıqda oxumağına rəğmən, parkda, bağda, bulvarda oynanılan iki nəfərlik tamaşalara professional teatr əsərlərindən daha çox "bilet alırmış". Bu poemanın ikinci adı məncə, "TATUİROVKA" ola bilərdi. Taleyini, alın yazısını itirmiş bir qadın bədəninə nə gəldi döydürüb! Qadın bədənini ancaq italyan rəsmində görən 23 yaşlı bir kənd uşağınasa ancaq o tatuirovkaların üzünü köçürmək qalırdı. 1964-cü ildə Tofiq Abdinin "Hello"suna bəlkə də "Ulduz"da heç kim "əleyküm" deməzdi. İndisə ona bütün qapılar açıqdı, çünki 69 yaşlı tanınmış şairi ondan düz 3 dəfə (69:23=3) cavan ədəbiyyat həvəskarına görə qınaya bilmərik. Welcome, our dear Tofiq Abdin! =Qulu Ağsəs=". Amma, Qulu, Tofiq abinə başqa bir əsəri ilə də "velkom" deyə bilərdin. Bir də ki, Tofiq Abdinin - bu köhnə kişinin ədəbiyyata ilk, təzə gəlişi deyil ha, ona "V E L K O M" da deyək!

Ötən ilin "poema janrı" adı ilə qənşərimə çıxan faktlardan Nisə Bəyimin "Ürək simfoniyası" ("Ulduz"), Hafiz Rüstəmin "Bakıdan Yardımlıya səyahət" ("Kredo"), Dəmir Gədəbəylinin "Kərbala harayı", Sevil Sevdimalının "Haqdan səda", Sahib Abdullayevin "Qələm", Əli Rza Xələflinin "Sən də, bu dünyanın bir Mehmanısan", Fəzail İsmayıl Böyükkişinin "Əhliman", Qərib Aşkarinin "Günəş dincə qalıb qürub evində" kimi əsərlər poema janrı adı altında dərc edilsələr də, bu janrın ədəbi-estetik, bədii normalarına olduqca az uyuşurlar və Hafiz Rüstəmlə, Əli Rza Xələflinin poemalarını çıxmaq şərti ilə yerdə qalan yazılar yaxşı mövzuları zəif əks etdirən qafiyəli mənzumələrdir.

Mən keçən ilki poeziyanın faktları əsasında müasir poeziya haqqında düşüncələrimi, fikirlərimi obyektiv şəkildə şərh etməyə cəhd etdim. Amma, hər bir obyektivlikdə şəksiz, bir subyektivlik də var! Mənim subyektivliyim uzun illər poeziya problemləri ilə məşğul olan bir tənqidçi-ədəbiyyatşünas kimi müstəqil mövqeyimdən də yarana bilər.

Amma, son olaraq onu təkrar və təkidlə bildirməliyəm ki, müasir ədəbi-estetik, bədii proses müstəqil bədii-ədəbi metod aclığı keçirməkdədir və azərbaycançılıq milli məfkurə səviyyəsində tam gücü ilə ədəbiyyatımızın, eləcə də poeziyamızın ədəbi-estetik metodologiyasına çevrilməlidir. Lap klassizm, realizm, maarifçilik, romantizm səviyyəsində. Üç rəngli bayrağımızın daşıdığı məfkurə istiqamətləri - türkçülük, islamçılıq, çağdaşlıq ədəbi-estetik düşüncə tərzinin baş xəttini, ideya-estetik qayəsinin əsaslarını təşkil etməli, müstəqillik dövrümüzün konstitusiyasının postulatlarına əsaslanmaqla ədəbiyyat nəzəriyyəçiləri bu istiqamətdə iş aparmalı, azərbaycançılıq ədəbi-estetik, bədii metodunun nəzəri əsaslarını yaratmalıdırlar...

Onda, ədəbiyyatımız milli məfkurə olan azərbaycançılığın inkişafına, ədəbi-bədii dərkinə və inkişafına stixiya ilə yox, daha mükəmməl şəkildə xidmət edəcəkdir...

Onda, hörmətli akademik Ramiz Mehdiyevin haqlı müşahidə etdiyi "postsovet məkanında bir ideyasızlıq dövrü əmələ gəlib və bu boşluğu surroqat, saxta, zərərli ideyalar doldurmağa başlayıb" xaosuna, stixiyasına son qoyulacaqdır.

Lap son olaraq isə, üzümü tənqidçilərə və ədiblərə tutaraq müsahibəmi hamımızın inandığı, həmişəyaşar xalq şairi Məmməd Arazın olduqca obyektiv bir fikri ilə bitirirəm: " Rəhmətlik Əli Kərim ədəbiyyata bitkin silsilə şeirləri ilə gəldi. Bir çox tənqidçilər başladılar onu tərifləməyə. Bəzən adamı çox tərifləyirlər. Bundan sonra qaldırıldığın zirvədən enmək çətin olur, buradan yumarlanmaq qorxusu var."

Qalxdığımız yerdə qala bilək, "narsizm" xəstəliyinə tutulub yumalanmayaq!!..

Qələndər Xaçınçaylı,

şair-publisist

Həftə içi.- 2011.- 3 may.- S. 7.