"Cümhuriyyətlə Azərbaycan dövlətçiliyi bərpa olundu"

"Rusiya inqilabından sonra Azərbaycanda milli muxtariyyətin yaradılması ideyaları baş qaldırmışdı"

Bir neçə gündən sonra Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin yaradılmasının 93-cü ili tamam olur. Artıq dünyanın hər yerində Azərbaycan səfirliklərinin və ya ayrı-ayrı ölkələrdə fəaliyyət göstərən diasporlarımızın təşkilatçılığı ilə Demokratik Cümhuriyyətin yaradılması bayram kimi qeyd olunur. Ona görə də biz tanınmış tarixçi alimlərlə görüşərək bu möhtəşəm hadisənin təfərrüatları barədə söhbətləşmək qərarına gəldik.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Tarix İnstitutunun direktor müavini Cəbi Bəhramov cümhuriyyətlə bağlı fikirlərini bizimlə bölüşdü

- Azərbaycan dünyanın ən qədim tarixə malik ölkələrindədir. Ona görə də 1918-ci ildə Azərbaycanda cümhuriyyət elan olunması qətiyyən təsadüfi sayılmamalıdır. O dövrdə Rusiyada gedən ictimai-siyasi proseslər, 1905-11-ci illərdə Cənubi Azərbaycanda Səttarxanın rəhbərliyi altında gedən milli-azadlıq hərəkatı, nəhayət Şimali Azərbaycanda milli şüurun yeni mərhələyə qədəm basması, dövlətçilik ənənəsinin bərpasına dair fikirlərin üstünlük təşkil etməsi və sair kimi hallar mövcud idi. 1917-ci ildə Rusiyada baş vermiş fevral-burjua inqilabından sonra keçmiş müstəmləkələrdə, o cümlədən Azərbaycanda da milli muxtariyyətin yaradılması ideyaları baş qaldırdı.

- Bunun üçün siyasi təşkilatlanmaya ehtiyac vardı

- 20-ci əsrin əvvəllərində Azərbaycanda ictimai-siyasi qurumlar mövcud idi. Hətta daha dəqiq desək, 1904-cü ildən başlayaraq belə təşkilatlar yaradılırdı. Onların bir çoxu düşünürdü ki, əgər Rusiya demokratik əsaslar üzərində qurulan bir dövlət olsa, onun tərkibində milli muxtariyyət almaq mümkündür. Belə fikirlər daha çox o dövrün ən iri siyasi təşkilatlarından olan Müsavatda və digərlərində də hakim idi. Təsadüfi deyil ki, 1917-ci ilin aprelində Bakıda keçirilən Qafqaz Müsəlmanlarının Qurultayında Azərbaycanın siyasi elitasının bütün nümayəndələri iştirak etmişdi və əksəriyyət də milli muxtariyyət məsələsinə üstünlük vermişdi. Amma 1917-ci ilin oktyabrında Rusiyada baş vermiş hərbi çevriliş Azərbaycan ziyalılarını da milli muxtariyyət istəyindən çəkinməyə vadar etdi. 1917-ci ilin dekabrında Zaqafqaziya seymi yaradıldı, apreldə isə bu qanunverici orqan həm də Zaqafqaziyanın federasiyasının hökumətini təşkil etdi.

- Yeri gəlmişkən, Zaqafqaziya seymində Azərbaycan və Gürcüstandan fərqli olaraq Ermənistan barədə təzadlı fikirlər səslənir

- Seymdə Azərbaycan və Gürcüstan, bir də ermənilər təmsil olunurdu, Ermənistan yox. Ona görə ki, ermənilərin torpağı olmadığından, dövlət statusları yox idi. Amma sonradan qonşuların torpağı hesabına indiki dövləti təşkil ediblər. 1918-ci ilin fevralından mayın 26-na qədər olan dövrdə gedən proseslər əvvəl Gürcüstanın, sonra isə təbii ki, Azərbaycanın özünü müstəqil elan etməsi ilə nəticələndi.

- O illərdə özünü müstəqil elan edən Qafqaz respublikalarının suverinlik hüququ dünya birliyi tərəfindən qorunurdumu?

- Gürcüstan təminat almışdı, Almaniya onların təhlükəsizliyini təmin edəcəyinə söz vermişdi. O ki qaldı Azərbaycana, fikrimcə, ölkəmizlə əlaqəli nələr baş veribsə, hamısı Bakı nefti ilə bağlı olub. Bu fikir də təsadüfi deyil. Çünki bolşeviklər oktyabrda Rusiyada hərbi çevriliş edəndə, hansı ki, bölgəmizdə Zaqafqaziya Komissarlığı fəaliyyət göstərirdi, Lenin dekabrın 16-da quldurbaşı Şaumyanı Qafqazda fövqəladə və səlahiyyətli komissar vəzifəsinə təyin etdi. Lenin, eləcə də başqa bir sərəncamla Şaumyana 500 min qızıl pul ayrılmasına göstəriş verdi. 1918-ci ilin fevralında isə əlavə olaraq Şaumyanın hesabına 31,8 milyon qızıl pul, 2 aeoroplan, 2 zirehli maşın və 5 min tüfəng verib. Eləcə də Qafqaz cəbhəsindən qayıdan rus hərbçilər və 5 min erməni əsgəri də onun sərəncamında idi. Məhz bu silah-sursatlar sonradan erməni quldurların əli ilə Bakıda və bölgələrdə günahsız, əliyalın azərbaycanlıların kütləvi qətlə yetirilməsində istifadə olunub.

- Bəs Milli Şura necə yaradılıb?

- Yuxarıda qeyd etdiyim proseslərin nəticəsi olaraq mayın 26-da Milli Şura və hökumət təsis olunub. 2 gün sonra - mayın 28-də isə Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin yaradıldığı elan edilib. Fikrimcə, cümhuriyyətin yaradılması Azərbaycan dövlətçiliyinin bərpası demək idi.

- Razılaşaq ki, o dövrdə İslam Şərqində demokratik cümhuriyyət təsis etmək üçün insanlar çox savadlı, dövlətçilik anlayışını dərindən bilməliydilər

- Təbii ki, Cümhuriyyəti elan edənlərin hamısı dövrünün ziyalısı idi, hər biri xaricdə təhsil almışdı. Onlar o dövrdə ən müasir, ən inkişaf etmiş məfkuriyyəyə malik idilər. Amma məncə, onlar erməni psixologiyasını yaxşı bilməyiblər. Təəssüf ki, həmin vaxt istər Rusiyada, istərsə də Avropada ermənilərin necə qəddar, hiyləgər və vəhşi xislətə malik millət olduğunu bilirdilər, amma bu barədə onlarla eyni bölgədə yaşayan Azərbaycan siyasiləri məlumatsız idilər. Buna baxmayaraq, demokratik cümhuriyyətin yaradılması sübut etdi ki, Azərbaycan xalqı dövlət mexanizmi yaratmaq və onu idarə etmək iqtidarındadır. Ermənilər isə heç vaxt dövlətçilik ənənəsinə malik olmayıb. Adi bir misal göstərək: 1907-ci ildə çar Nikolay Eçmiadzinə prokuror təyin edir və ona tapşırır ki, erməni Qriqoryan kilsəsi barədə məlumat toplayaraq ona ötürsün. O vaxt tərtib olunan 6 səhifəlik məxfi arayışda belə bir cümlə yer alıb: tarixin bütün gedişatında təkzibolunmaz faktlarla sübut olunub ki, ermənilər bir xalq olaraq nə dövlət, nə də dövlətçilik mexanizmi yaratmaq iqtidarında deyillər. Yeri gəlmişkən, rus prokuror heç bir yazılı sənəddə erməniləri xalq adlandırmır, onlara sadəcə, tayfa deyir.

- Elə isə niyə Ermənistan dövləti yaradıldı?

- Onu ermənilər yox, ruslar təsis edib. 1920-ci ildə Azərbaycanı işğal edən Rusiya Zəngəzur, Göyçə və sair kimi Qərbi Azərbaycan torpaqlarında Ermənistan adlı dövlət yaradaraq özünə birləşdirdi. Ümumiyyətlə, ermənilər istər o dövrdə, istər 20-30-cu illərdə, istər Böyük Vətən müharibəsi ərəfəsində, 1948-53-cü illərdə, 60-cı illərdə, eləcə də 1988-ci ildən sonra da Azərbaycana qarşı məkrli siyasətlərini həyata keçiriblər. Bütün hallarda isə ermənilər cinayətkar havadarlarının köməyi ilə Azərbaycan torpaqlarını hissə-hissə ələ keçiriblər. Bu gün isə Azərbaycan xalqı və onun rəhbərliyi keçmişdə itirdiyimiz torpaqların təəssüfünü çəkir. Bir neçə il öncə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev cəbhə bölgəsində səfərdə olarkən, hərbçilərimizlə görüşdə İrəvan şəhəri haqda da danışaraq, bu tarixi məkanın ermənilərə güzəştə gedilməsini bağışlanmaz səhv adlandırmışdı. Dövlət başçısı təbii ki, tarixi faktlara əsaslanaraq belə fikirlər səsləndirmişdi. Şəxsən mən də bir tədqiqatçı kimi deyirəm ki, məhz həmin güzəştlər sonradan Azərbaycan xalqına çox baha başa gəlib.

- Müasir Azərbaycan Respublikasını da məhz həmin cümhuriyyətin varisi hesab edirik. Sizcə, hansı uyğunluq nəzərə çarpır?

- Ən əsası odur ki, Konstitusiya qanununda yazılıb: Azərbaycan Respublikası Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin varisidir. Cümhuriyyətin ənənələrini bərpa etmişik, yaşatmışıq və bu məsələdə ümummilli lider Heydər Əliyevin rolu əvəzsizdir. 1991-ci ilin fevralında məhz Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə Naxçıvanda cümhuriyyətin atributu olan üçrəngli bayraq qəbul olundu, Naxçıvanın adından "Sovet Sosialist" sözü çıxarıldı və təbii ki, sonradan bütün bu dəyişikliklər bütövlükdə Azərbaycanda qəbul edildi.

Vüsal Tağıbəyli

Həftə içi.- 2011.- 25 may.- S. 4.