"Qəliz və vacib" kinonun bəsit dublyajı

"Bu kino ki var, çox qəliz məsələdir. Həm qəlizdir, həm də vacib". Bu dillər əzbəri olan ifadə məşhur "Bəyin oğurlanması" filmində Hidayət müəllim obrazını canlandıran müqtədir sənətkar Səməndər Rzayevin sözləridir. O, Bakıdan kino çəkməyə gələnlərə kömək etmək istəməyən həmkəndlilərinə kinonun əhəmiyyətini bu məşhur sözlərlə çatdırırdı. Kinonun əsas və birinci dərəcəli hissəsi olan dublyaj da elə kinonun özü qədər qəliz və vacib məsələdir. Ən azından ona görə ki, milli film seyr etməklə kino və filmə olan tələbatı ödəmək olmaz. Elə ona görə də dublyaj da ən az kino və filmlərə göstərilən qayğıdan kənar qalmamalıdır. Ancaq indi kino kimi elə dublyaj mütəxəssisləri də bu "qəliz və vacib" sənətin qəliz vəziyyətə düşdüyü qənaətindədir. Görəsən buna səbəb nədir? Niyə dilimizə dublyaj olunmuş filmlərin səviyyəsi aşağıdır? Bizi və kino həvəskarlarını maraqlandıran bir neçə məqama aydınlıq gətirməyə çalışdıq...

Bir əsr yaşı olan milli dublyaj

Əvvəlcə bir az dublyajın tarixinə nəzər salaq. Əslində Azərbaycan kino aləmində dublyaj sənəti yeni deyil. İlk dəfə 1966-cı ildə "Çapayev" filmi ilə əsası qoyulan dublyaj müəyyən tarixə malikdir. Həmin vaxtdan 1990-cı ilə qədər (ondan sonra kinostudiyanın nəzdində fəaliyyət göstərən dublyaj redaksiyası dağıldı) il ərzində 60 film dublyaj olunaraq tamaşaçıya təqdim olunub. Azərbaycan dövlət müstəqilliyini əldə etdikdən sonra Azərbaycan dilinin qorunması və inkişaf etdirilməsi məsələsi aktuallaşdı və filmlərin dublyaj edilməsinə böyük ehtiyac yarandı. Heydər Əliyevin prezidentliyi dövründə "Azərbaycan dili haqqında" mövcud fərmanından sonra bütün televiziya kanallarında dublyaj redaksiyaları fəaliyyətə başladı. Bu redaksiyaların əksəriyyətində müəllif hüququ qorunmaqla, alınmış xarici filmlərin Azərbaycan dilində orijinal səslənməsi üçün geniş tərcüməçi və aktyor potensialı formalaşdırıldı. Amma bu dublyajda əvvəlki keyfiyyətə nail olma imkanı vermədi. Faktdır ki, dublyajda vəziyyətin heç də ürəkaçan olmaması daha çox xarici ölkə teleseriallarının tərcüməsi zamanı üzə çıxır.

Üçqat dublyajımız...

Bizdə dublyajı telekanallar özləri etdiyindən elə filmin adını da hər telekanal özü bildiyi kimi tərcümə edir. Məsələn, "Inglourious Basterds" (Besslavnıe ublödki) filminin adını dilimizə televiziya kanallarımız - Şərəfsiz Əclaflar, Şərəfsiz Alçaqlar, Şərəfsiz Mələzlər, Şərəfsiz İt Uşaqlar, Şərəfsiz Yaramazlar və s. kimi tərcümə edir. Ancaq indiyə qədər də bu film dilimizdə özünə əməlli BİR ad tapa bilməyib.

Bundan başqa, ilk olaraq müqayisə edəcəyimiz dillərdəki söz sayına baxaq. İngilis dilində sözlərin sayı 1 milyona yaxındır. Rus dilində isə 450 min, türk dilində 104 min. Azərbaycan dilində isə 45 min söz var.

Buradan ingilis dilində olan bir filmin bunlardan hansına daha yaxşı tərcümə oluna biləcəyi aydın şəkildə görə bilərik. Düzdür, Rusiyada 10 -dan artıq professional dublyaj studiyaları var və onlar da öz növbəsində səslənmə və tərcümənin keyfiyyəti baxımından önəmli rol oynayır. Amma hər halda bu studiyalar bizdə olsaydı belə yenə leksik nöqteyi- nəzərdən bizim dublyaj zəif olacaqdı. Biz də dublyajın pis alınmasının mənfi məqamlarından biri də filmləri ancaq rus dilindən tərcümə edilməsidir. Bu zaman filmin original dilindən savayı, rus tərcüməsi də daxil olmaqla Azərbaycan dili də eşidilir.

Qaçan sətirlər - subtitr...

Dublyajın çətin və az istifadə edilən növü də var ki, o da "subtitr"dır. Subtitr film zamanı ekranda filmin orijinal dilinin tərcüməsini qeyd edir. Belə olan halda da filmdə insanların intonasiyası, səsi daha aydın olur və insanın keçirdiyi hisslər film izləyənlərə daha çox ötürülür. Bu vəziyyətdə film daha da təsirli olur. Lakin subtitr vasitəsilə dublyaj olunan filmlərin də mənfi cəhətləri var. Belə ki, bu vaxt sətirlərin tez-tez hərəkət etməsi bəzi sözlərin oxunuşunu çətinləşdirir. Diqqətini subtitrlara cəmləyən insan filmdəki bəzi məqamları gözdən qaçırır və filmin tam mənası ilə anlamağa imkan vermir. Bundan başqa qeyd edək ki, subtitr dublyajı zamanı filmin ilkin materialı lazımdır. Subtitrlər filmə yerləşdiriləndən sonra isə onun Azərbaycanca surəti çap edilməlidir. Bu isə o deməkdir ki, artıq həmin film Azərbaycanda qalmalıdır. Onu daha Azərbaycandan kənarda istifadə etmək mümkün olmur. Onu da qeyd edək ki, dünyada ən çox gəlir gətirən filmlər - "Xarabalıqdan çıxmış milyonçu" və "Apokalipsis" də subtitrlar vasitəsilə dublyaj edilib.

Peşəkarlıq naminə...

Bir az da mütəxəssislərin fikirlərini eşidək. Dublyajlarda tez-tez səsini eşitdiyimiz əməkdar artist Səidə Quliyeva dilimizə tərcümə olunan filmlərin dublyajından narazı olmadığını bildirdi: "Bu gün tamaşaçıların eşitdiyi dublyaj çox az müddət ərzində ərsəyə gələn tərcümə əsasında olan dublyajlardır. Bu iş profesionallıq tələb edir və bunun üçün işə mütləq can qoymaq lazımdır. Mən ümumilikdə indiki dublyajdan narazı deyiləm. Qısa vaxt ərzində və maliyyənin çox az olduğu bir vaxtda bu səviyyədə dublyaj normaldır. Vaxtilə Cəfər Cabbarlı kinostudiyasında filmlər dublyaj olunurdu ki, baxın, əsl dublyaj odur. Çünki həm səsləndirmədə iştirak edən aktyorlar çox olurdu, həm də film bir-iki günə deyil həftələrlə üzərində işlədikdən, müzakirə olunduqdan sonra efirə verilirdi".

Sevimli aktrisamız son dövrün ən peşəkar dublyajından da danışdı. Onun sözlərinə görə, "Həzrəti Yusif" filmi peşəkarcasına dublyaj olunan filmlər arasında birincidir: "Bu film həqiqətən də çox peşəkarcasına dublyaj olunub. Filmin tərcüməsinə də söz ola bilməz. Bu dublyaj respublikada həqiqətən də böyük səs-küyə səbəb oldu. Çünki səsləndirmədə peşəkar aktyorlar çalışmışdı və filmin üzərində uzun müddət işlənmişdi. Böyük əmək sərf olunan iş də təbii ki, mükəmməl və möhtəşəm olur". Səidə Quliyeva dublyajın yüksək səviyyədə olmasının aktyorlardan da asılı olduğunu deyir. Onun sözlərinə görə, aktyorun peşəkarlığı özünü səhnədə və filmdə olduğu kimi təbii ki, dublyajda da göstərir: "Nəcibə Hüseynova, Rasim Balayev, Fuad Poladov və bu kimi bir çox aktyorlarımız var ki, onların səsləri də rolları kimi bəyənilir".

Müsahibimiz söyləyir ki, indi ölkəmizdə dublyaj məktəbinə çox ehtiyac var. Onun fikrincə, dublyaj məktəbi mütləq olmalıdır, bu sahə də digər incəsənət sahələri kimi öyrənilməli və mütəxəssislər yetişdirməlidir: "Hər şeyin başında pul gəlir. Əgər kifayət qədər maliyyə və texniki vəsait olsa bu sahədə də nəzərə çarpacaq dərəcədə irəliləyiş görmək mümkündü. Əgər aktyor gördüyü işin müqabilində çox az əməkhaqqı alırsa, o, öz işinə necə can qoya bilər. Hər kəsin əməyi layiqincə qiymətləndirilsə inanın ki, peşəkarlıq da artar".

Nigar İxtiyarqızı

Həfət içi.- 2011.- 16 noyabr.- S. 8.