ƏBRU FƏLSƏFƏSİ

Təfəkkür və özünüdərkə gedən yol

İnsan oğlunun ortaq mirası olan sənət hər mədəniyyət mühitində və çağında fərqli boy, xətt, rəng və səs olaraq özünü göstərib.

Bu sənət növlərindən biri də Əbrudur. Əbru sənətinin nə zaman və hansı ölkədə ortaya çıxdığı məlum deyil. Əbru sənətinə aid ən qədim əsərlər Uyğur Respublikasının Hoten əyalətindəki qazıntılarda tapılan, VIII-X əsrlərə aid olan nümunələrdir. Ayrıca Azərbaycanda arxeoloji qazıntılar zamanı çıxarılmış XIV əsrə aid olduğu təsbit edilən çini üzərinə işlənmiş əbruli əşyaların da var olduğu iddia edilir.

Bulud və ya buluda bənzər anlamına gələn əbrunun bəzi qaynaqlara görə, Hindistanda yarandığı yazılır. Bəzi qaynaqlarda isə Özbəkistanın Buxara şəhərində meydana gəlib, Orta Asiya dillərindən olan çağataycada "dalğalı , cizgili " mənasını daşıyıb, "əbrə" adı ilə məlumdur.

İpək Yolu ilə İrana gələn bu sənət həmin ölkədə "abru" (su üzü) və ya "əbri" (buluda bənzər, bulud kimi) olaraq adlandırılır. Daha sonra türklərlə birlikdə Anadoluya gələn bu sənətin adı "əbru" olaraq tanınmışdır.

Avropada "Marbling" adı ilə məşhurlaşan əbru, XVII əsrdə "türk mərmər kağızı" kimi bu coğrafi ərazidə böyük maraq doğurub. Günümüzdə Avropanın bir çox muzeyində əbru sənətçilərinin əsərləri var.

Əbru sənəti ən qədim türk kağız süsləmə sənətidir. Əbru sənətindən, kitab cild rəsmlərində, xəttatlıqda, fon kağızı süsləməsində istifadə edilir. Əbru sənətində işlədilən rənglərin çoxu təbiətdən alınıb. Bu, torpaq və qayalardan, bitkilərdən, təbiətdə olan rənglərdən qaynaqlanan boyalardır. Klassik əbruda əsas olan boyanın suda əriməməsidir. Boya əzilib toz halına gətirilir və qurudulmuş sığır ödü də üyüdülüb ona qarışdırılır. Sonra kitrəli su (yabanı tikan suyu) hazırlanır. Həmin boya qarışığı at tükündən olan fırça ilə və ya incə bir çubuqla əbru qabındakı suya səpilir. Boyanın içindəki sığır ödü rənglərin bir-birinə qarışmasına mane olur. Suda rənglər buluda bənzər, rəngarəng bir hal alır. Bunun üzərinə müxtəlif çiçək rəsmləri də damladılıb, dəmir çubuqla aşağıya və ya yuxarıya çəkilir (lalə, qərənfil, qızılgül). Əbrunun kağıza köçürülməsi məharət, incəlik və əldən zirəklik istəyir. Çünki suyun üzərindəki rənglər qalıcı deyil. Əgər tez hərəkət edilməzsə, suyun üzərindəki naxışlar bir an içində yox olub gedər, dağılar. Bu səbəbdən həmin sənəti icra edən sənətkar təqdirəlayiqdir.

Əbru ustadı Mustafa Esat Düzgüman şeirlərindən birində sevdiyi sənət barədə belə deyir:

Tərif gərçi asan amma tətbiqatda güçlük var,

Təcrübəsiz yapılarsa insan olar biqərar,

Görünüşə aldanıb da çox asanmış demə sən,

Bir ixtisas işidir bu aşiq olan ər yapar.

... Bəzən günəş batarkən və ya doğarkən üfüqdə onun qırmızı, sarı, mavi rəng çalarlarıyla buludları sanki bir əbru kimi şəkilləndirdiyini görürük. Bəzi gecələrdə isə ay sanki əsrarəngiz fırçası ilə baxışlarının nurunu buludların arasından göy üzünə səpir. Bunu əbru sənəti ilə kağıza köçürmək o qədər gözəldir ki... Sanki sənətçi rənglərin içinə axır, səmanın ənginliklərində yox olur... Min bir çeşid gözəlliyin dünyası olan əbru, sənətçinin əli ilə könül qapısını açır, orada taxtda oturur.

Əbru sənəti ilə işləyən ulu babalarımız bir anda dəyişən, rəngdən rəngə girən bu səmavi gözəllikləri yer üzünə gətirib, şahanə əsərləri kağız üzərində əbədiləşdiriblər.

Hz. Əli nə gözəl deyib: "Sən özünü kiçik bir cisim sanırsan, halbuki bütün aləm sənin ətrafında dönür".

Çox əmək istəyən əbru sənətinin geri dönüşü və təkrarı yoxdur. Ən qədim Osmanlı əbru əsəri 1595-ci ilə aiddir. Şebek Mehmet Efendi imzasını daşıyır. Ancaq bir sənətin inkişafı və qəbul olunması üçün yüzlərlə il keçməlidir. Bunu düşündüyümüzdə əbrunun nə qədər keçmişə dayanan tarixi olduğunu görərik. Əbru sənəti ilə bağlı yazılmış ilk əsər "Tərkibi-i Risalə-i əbri" dir. Bu əsər 1608-ci ildə yazılmış, əbrunun işlənmə tərzindən və sənətkarlığından bəhs edir. Osmanlıda Mehmet Əfəndidən sonraki ən əhəmiyyətli əbru sənətçisi "Hatip" əbrusuna da adını verən istanbullu Hatip Mehmet Efendidir. Eyni zamanda, xəttat olan sənətçi Ayasofya məscidində də hatiplik edib. İnsanın əbru sənəti ilə təması digər sənətlərə nəzərən mənən daha çox və özəldir. Əbru təfəkkürə və özünü dərk etməyə dayanır. Sənətçi ilə elə bütünləşir ki, sanki kainatın yaradılışını onda hiss etmək mümkün olur. Və əbru əyani zərafətdir, mübahisəsiz gerçəkdir... Əbru başdan başa bir fəlsəfədir...

Pərvanə Əlizadə

Həftə içi.- 2011.- 7 sentyabr.- S. 7.