Azərbaycanda çayçılığın inkişaf yolları...

Çay dünyada çox geniş yayılan içkidir. Nə qədər içkilər icad olunsa da, ona təlabat isə ildən-ilə artır. Buna səbəb çayın xoş dadı, ətri, susuzluğu yatırması və müalicəvi əhəmiyyətinin olmasıdır. Azərbaycanın cənub bölgəsində isə çayçılığın inkişafına hələ uzun illər bundan əvvəl başlanılıb. Adıçəkilən bölgələr sırasında Lənkəran rayonunu misal göstərmək olar ki, bu bölgəyə çay bitkisi ilk dəfə 1912-ci ildə gətirilib. İlk çay fabriki isə Lənkəranda 1937-ci ildə qurulub ki, bundan sonra da çayın kütləvi istehsalına başlanıb. Çox keçmədən 6 rayonun 63 təsərrüfatında 3413 hektardan çox çay plantasiyaları salınıb. 14 çay emal edən, 2 çay çəkən və qablaşdıran fabrik fəaliyyətə başlayıb. Sovet dönəmində 34 min ton çay yarpağı hazırlanırdı. Lənkəran çayı 1981-ci ildə Leypsiqdə keçirilən müsabiqədə "Azərbaycan buketi" mükafatına və qızıl medala layiq görülüb.

Azərbaycanda çayın qiyməti niyə bahadır?

Hazırda çayçılıq özünün çətin günlərini yaşayır. Bu barədə çox yazılar yazılıb, çox müsahibələr götürülsə də, bu gün Azərbaycanda çayçılığın inkişafından danışmaq bir qədər real görünmür. Cənub bölgəsində çayçılığın hazırkı vəziyyəti ilə tanış olmaq üçün bu dəfə Lənkərana səfərimizdə bu sahədə olan bir sıra məqamları nəzərdən keçirərək, uğurlar və qarşıdakı problemlərlə maraqlanmalı olduq. Bu işdə isə bizə dəstək verən Beynəlxalq Qafqaz və Azərbaycan çay Assossasiyalarının prezidenti, respublikanın əməkdar aqranomu, Lənkəran Dövlət Universitetinin İqtisadiyyat və Aqrotexnologiya kafedrasının müdiri, Kənd Təsərrüfatı elmləri doktoru, professor Fərman Quliyev oldu. O bildirdi ki, çayçılıq diqqət tələb edən sahədir: "Belə ki, ən yaxşı çay yarpağını belə ən əlverişli şərtlər daxilində bir ildən artıq saxlamaq olmur. Çay keyfiyyətini sürətlə itirir. Tropik ölkələrdə çayı hər üç həftədən bir yığırlar. Əgər hansısa bir səbəbdən çayı vaxtında yığa bilməsələr, məhsul növbəti yığıma qədər sürətlə ucuzlaşır. Bir neçə aydan sonra belə keyfiyyətsiz çay artıq Avropada və Asiyada heç kimə gərək olmur. Çayın baha olmağının bir neçə səbəbi var. Çay kolu çox ləng böyüyür. Birinci məhsulu dərənə qədər gərək çay sahəsinə uzun müddət qayğı göstərəsən. Yalnız 7-9 ildən sonra çay kolu birinci məhsulunu verir".

Həmsöhbətimiz Azərbaycanda çayın baha olmasını başqa səbəblərlərlə də izah etdi: "Məhsul yığımı da asan prosedur deyil. Çay yığımı zamanı yalnız təzə yarpaqları yığmaq lazımdır. Bu prosesi avtomatlaşdırmaq cəhdi səmərə verməyib. Maşınla yığılanda köhnə çay yarpaqları da dərilir və məhsulun keyfiyyətini aşağı salır. Çayı əllə ən yaxşı yığan işçi gün ərzində və çox gərgin əməkdən sonra 10 kiloqram məhsul yığa bilər".

Fərman müəllim onu da qeyd etdi ki, çayçılıq get-gedə zəifləməkdədir: "Lənkəranın sosial-iqtisadi inkişafına həsr olunan 2009-cu ilin 9 ayının hesabatında göstərilir ki, məhsul yığımı dövründə 65 ton yaşıl çay yarpağı istehsal edilib. 2008-ci ildə isə Lənkəranın çay plantasiyalarından cəmi 74 ton məhsul yığılıb. Bu isə 2007-ci illə müqayisədə 53 faiz azdır. Statistik göstəricilərə əsasən, 2006-cı ildə rayonda 311 ton çay yarpağı tədarük olunduğu halda, 2007-ci ildə istehsalın həcmi iki dəfə aşağı düşərək 157 ton olub. Çayçılıq təsərrüfatlarımız bax bu cür bədbin rəqəmlər üzərində var-gəl etməkdədir".

Müsahibimiz hazırda Azərbaycanın çaya olan tələbatının çox hissəsini xarici məhsullar hesabına ödədiyini də vurğuladı: "Vaxtıilə Azərbaycanda çay plantasiyalarının sahəsi 13 min hektara çatırdısa, indi bu rəqəm 1000 hektara düşüb.

"Hind çayı ilə bizim çay arasında fərq çox deyil"

Ömrünün çoxunu çayçılıq elminə həsr edən Fərman Quliyevlə söhbətimizdə o, çayçılığı dirçəltmək üçün bu sahəyə uzunmüddətli kreditlər verilməli olduğunun vacibliyini də vurğuladı: "Bu kreditlər uzunmüddətli olmalıdır. Çünki bir hektar sahədə çay plantasiyası salmaq 6-7 min dollara başa gəlir". Çayın starteji əhəmiyyətli, gündəlik istifadə olunan bitki olduğunu söləyən mütəxəssis insanların tələbatı üçün vacib olan bitki kimi onun inkişafının zəruriliyini də bildirdi. Onun sözlərinə görə, hind çayının yarpağında 28-30 faizə qədər tanin (tanin çayda əsas keyfiyyət göstəricisidir) maddəsi var: "Bundan əlavə, hind çayında 4-5 faiz kofein və 45-50 faiz ekstrativ maddələr var. Bizim Lənkəran çayının tərkibində də 28-30 faiz tanin, 5-6 faizə yaxın kofein, 46-50 faiz ekstratlı maddələr var. Deməli, dünyaya meydan oxuyan hind çayı ilə bizim çay arasında keyfiyyətdə o qədər də fərq yoxdur". Çayçılığın geniş vüsət alması isə ulu öndər Heydər Əliyev dönəmində başlanıldığını söyləyən professor 1970-82-ci illərdə ölkədə çayın həm maddi, həm də texniki bazasının yaradıldığını da vurğuladı: "O zaman yerli çay mütəxəssisləri hazırlanırdı və hər il 10-12 nəfər xaricə təhsil almağa göndərilirdi. Həmin illərdə Azərbaycanda çayçılıq üçün yararlı torpaqların xəritələnməsi prosesi həyata keçirilib. Nəticədə müəyyən edilib ki, Lənkəran-Astara bölgəsində 23 min hektar çay əkini üçün istifadəyə yararlı torpaq var. O illərdə hökumətin "Çayçılığın inkişafına dair" məlum qərarı çıxıb. Siyasi sistemin kökündən dəyişməsi çayçılığa da zərbə vurdu", - deyə Fərman müəllim söylədi. O əlavə edir ki, indi çayçılığın inkişafı üçün böyük potensial imkanlar var. Dövlət tərəfindən kreditləşmə imkanları yaranıb. Bu yolla çayçılığın inkişlafını bir qədər də sürətləndirmək olar. Çayçılıqla dövlət büdcəsinə xeyli vəsait də daxil etmək. Belə ki, hər dəfə çayçılıq sahəsinə qoyulan vəsaitdən əlavə 70% gəlir əldə etmək olar ki, bu da kənd təsərrüfatı sahələri içində heç birisindən əldə oluna bilməz".

"Çayçılığın inkişafında Dövlət Proqramının qəbulu vacibdir"

Çayçılıqla məşğul olmaq istəyən fermerlərlər üçün ən əsas problem vəsait çatışmazlığıdır. Mütəxəssisin bildirdiyinə görə, banklar təəssüf ki, kənd təsərrüfatına uzunmüddətli kredit verməkdə maraqlı deyil. Çay bitkisi isə, bəlli olduğu kimi, 7-8 ildən sonra məhsul verir. 8-9 ildən sonra əldə edəcəyi çayı satıb krediti ödəyəcəyi vədi banklar tərəfindən ciddi qarşılanmır. Kreditlərin böyük əksəriyyəti qısamüddətli olur. Məsələn, taxılçılıqla, kartof əkini ilə bağlı kredit götürmək imkanları çayçılığa nisbətən xeyli çoxdur. Bu işə görə dövlətin sərəncamı və hazırlanmış xüsusi konsepsiya olmalıdır ki, ölkədə çayçılığın inkişafı üçün uzunmüddətli kreditlər ayrılsın: " Ümumiyyətlə, çayçılığın inkişaf etdirilməsi üçün Dövlət Proqramının qəbulu vacibdir! ".

"Azərbaycanın 70%-ni çayla təmin edirdik"

"Sovet dönəmində biz Azərbaycanı 70 faiz çayla təmin edirdik. İndi heç 1 faizə də gücümüz çatmır", - deyə Fərman müəllim gileyləndi. Çayçı alim bu sahənin dirçəldilməsi üçün böyük işlər görülməsinin də vacib olduğunu söylədi. Professor çayçılığın həm də yeni iş yerlərinin açılması demək olduğunu bildirdi: "Yaxın keçmişdə çay istehsalı və emalında 65-70 min adam işləyib. İndisə bu sahədə işləyənlərin də sayı həddən artrıq azdır. Azərbaycana 20-25 min ton quru çay lazımdır. Bu sahə də dövlətin nəzarəti altında olmalıdır. Taxılçılığa dövlət tərəfindən göstərilən qayğı kimi bu sahəyə də qayğı göstərilsə, məni sizi inandırım ki, Azərbaycanda bu sahədə çox yüksək gəlirlər əldə olunar".

Pərvin İsmayılova,

Bakı-Lənkəran-Bakı

Həftə içi.- 2011.-18 oktyabr.- S. 5.