Tarixi xalq yaradır

Şəhidlər xiyabanının yerini seçənlər əməkdaşımıza maraqlı faktlar dedilər

"20 Yanvar" faciəsindən 21 il ötür. Hər il bu gün minlərcə insan şəhidləri yad etmək üçün Şəhidlər xiyabanına yollanır. Artıq ziyarətgaha çevrilmiş xiyabanın məhz dağüstü parkda seçilməsi dəfələrlə ulu öndər Heydər Əliyev, ziyalılar, xarici qonaqlar tərəfindən uğurlu seçim kimi qiymətləndirilib.

Faciənin ildönümü ərəfəsində hadisə baş verən dövrdə Şəhidlər xiyabanının salınmasında iştirak edən dəfn komissiyasının üzvləri ilə yerin seçilməsi ilə bağlı kim tərəfindən qərar verildiyi, dəfn prosesinin necə aparıldığı barədə söhbət etdik. Həmçinin o ağrılı-acılı günləri bir daha xatırladıq.

Qeyd edək ki, həmin dövrdə Şəhidlər xiyabanının yerinin seçilməsi ilə bağlı fikir ayrılıqları, hətta mane olanlar olub. Həmsöhbətlərimiz dəfn komissiyasının üzvləri, o zaman BDU-nun müəllimi işləyən Azər Nəbiyev, Arxitektura İttifaqının vitse-prezidenti Nəriman Əliyev və Arxitektura İttifaqının üzvü İslam Göyüşovdur.

İlham və Fərizə 7-ci sıradan 1-ci sıraya gətirilib

Texniki elmlər namizədi İslam Göyüşov hadisə zamanı "Bərpaçı" baş idarəsində baş mühəndis işlədiyini dedi: "İşlədiyim idarəyə 30-dan çox idarə tabe idi. 1989-cu ilin noyabr ayından Milli Oyanış Hərəkatı ilə əlaqədar şəhərdə mitinqlər başladığından iş dayanmışdı. Ancaq gecələr idarədə növbətçilik çəkirdik ki, hansısa bir hadisə baş verdikdə xəbərdar olaq. 1990-cı il yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə mənim növbəm olsa da, hadisələr gərgin olduğundan növbətçilik təxirə salındı və məlum yanvar hadisəsi baş verdi. Səhər işə gedəndə dəhşətli bir mənzərəylə üzləşdim - yüzlərcə əzilmiş, parçalanmış insan meyidləri. Hamı təlaş, kədər, həyacanla küçələrə axışır, nə baş verdiyini anlamağa çalışırdı. Mərkəzi Komitənin qarşısında mitinq gözlənildiyi üçün mən də oraya getdim və "Dəfn komissiyası" yaradılması üçün 23 nəfərin lazım olması ilə bağlı məlumat aldım. Məqsəd meyidləri ümumu bir məkanda basdırmaq idi. Təbii ki, qəbirlərin qazılması üçün canlı işçi qüvvəsi, texnika, avadanlıq, tikinti materialları lazım idi. Həmin dövrdə tarix, memarlıq, arxeoloji və mədəniyyət abidələrinin bərpası ilə məşğul olan "Bərpaçı" baş idarəsinin rəisi Malik Mehdiyev və idarənin baş mühəndisi kimi mən bu işi öhdəmə götürdüm. Ən başlıca məsələ şəhidlərin basdırılması üçün yerin seçilməsi idi. Ancaq bu məsələ böyük mübahisəyə səbəb olmuşdu. Komissiya üzvlərindən biri dəmiryolu vağzalının qarşısını, digəri S.Vurğun bağını və ya o zamankı "26-lar" bağını təklif edirdilər. Ancaq Memarlıq və İncəsənət İnstitutunda şöbə müdiri işləyən Nəriman Əliyevin şəhidləri dəfn etmək üçün 1918-ci il mart şəhidlərinin də dəfn edildiyi Çəmbərəkənd qəbiristanlığını, daha sonra dağüstü park kimi tanınan Bakının ən yüksək nöqtəsini təklif etdi. Bura həm rəmzi mənada yaxşı qarşılandı, həm də sel, yağış sularının yuya bilmədiyi ərazi olduğu üçün komissiya üzvləri tərəfindən təklif qəbul edildi. Gecə-gündüz işləyirdik. Çox ağır olsa da, bir-bir şəhidlərimizi dəfn etməyə başladıq. Heç yadımdan çıxmaz, siyahıda İlham və Fərizənin adı 7-ci idi. Ancaq ölümləri ilə əsl məhəbbət dastanı yaradan bu cütlüyü xiyabanın ən birinci sırasında dəfn etməyi qərara aldıq. O zaman bu cütlüyün qəbrinin yeni qurulan ailələrin müqəddəs ziyarətgahına çevriləcəyini ağlıma belə gətirməzdim. Qəbirlərin ortasında qalan boş yerlərdə isə küçələrdən yığdığımız insan əzalarını kisələrə doldurub basdırdıq. Düz 40 gün aparılan fasiləsiz işlərə 2 milyona yaxın vəsait sərf olundu. Həmin dövr üçün bu böyük bir risk idi. Çünki 50 mindən artıq pulu xərcləmək cinayət hesab edilirdi. Buna görə də məsələylə bağlı Respublika Prokurorluğu yoxlamalara başladı. Ancaq o zamankı baş prokuror İsmət Qayıbov bizi müdafiə edərək həbsdən qurtardı. Bununla belə, yenə də gizlənməyə məcbur idik. Nəhayət, 10 ildən sonra 2000-ci ildə ulu öndər Heydər Əliyev əməyimizi qiymətləndirdi və biz sərbəst şəkildə ortaya çıxa bildik".

"Dağüstü parkı mən təklif etdim"

Şəhidlər xiyabanının yerini təklif edən, Dəfn Komissiyasının digər bir üzvü, AMEA-nın Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun şöbə müdiri, əməkdar memar Nəriman Əliyev isə həmin günləri belə xatırladı: "Dəfn komissiyasının təşkil olunduğunu görüb adımın siyahıya yazılmasını xahiş etdim. Birinci işimiz məzarlığın yerinin müəyyənləşdirilməsi idi. Peşəkar bir memar kimi dağüstü parkı məsləhət gördüm və fikrim bəyənildi. Ancaq əlaqəli qurumlar buna mane olmaq istəyirdilər. Belə ki, Bakı şəhər Partiya Komitəsinin katibi Qaraqaşlının yanına getdik. O bizim təklifi qəbul etmək istəmədi. Məcbur olub o vaxt birinci katib işləyən Vəli Məmmədova müraciət etdik. O isə möhür və ştampı ruslar aldığı üçün heç nə edə bilməyəcəyini dedi. Ancaq nə fikirləşdisə, sonradan möhür-ştampın hələ ruslara təhvil verilmədiyini deyib iclas çağırdı. 25 nəfərin imzası ilə, nəhayət, sənədlər hazırlandı və bizə icazə sənədi verildi. Sonra tabutların üzərinə salmaq üçün qırmızı rəngli parçalardan örtüklər alındı, Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin rəhbəri Hacı Allahşükür Paşazadə və məscid işçiləri isə meyidlərin müsəlman qaydasında yuyulub kəfənlənməsini öz üzərlərinə götürdülər. Şəhidlər xiyabanına şəhidlərin qanını əks etdirən minlərcə qələnfil gətirildi".

"Deputatlar bizi dinləmək istəmirdilər"

Dəfn Komissiyasının başqa bir üzvü, o dövrdə Təhsil Nazirliyinin əməkdaşı işləyən Azər Nəbiyev: "Həmin dövrdə Milli Məclisdə deputatlarla mən görüşdüm. Bəxtiyar Vahabzadə və İsmayıl Şıxlı ilə Milli Məclisə getdik və "Dəfn komissiyası"nın gördüyü işlər barədə məlumat verdik. Milli Məclisə qəbirləri qazarkən üzə çıxardığımız 1918-ci il şəhidlərinin sümüklərini də aparmışdıq ki, vəziyyət haqda tam təsəvvür yarada bilək. Ancaq məclisdə mənzərə tam fərqli idi. Deputatlar, rayon partiya komitələrinin katibləri özlərini faciə ilə üzləşən bir xalqın nümayəndələri kimi aparmırdılar. Çoxu soyuqqanlı və qorxaq mövqedə idi. Hətta bəziləri bizə qulaq asmaq belə istəmirdi. Çox əsəbi və emosional çıxışımdan sonra "Müəllimsən, get müəllimliyini et, bu işlərlə məşğul olmaq nəyinə lazımdır?", - deyə mənə irad tutanlar da tapıldı. Həmin iclasda Bəxtiyar müəllim bərk sarsıntı keçirdi və onlara cavab olaraq söylədi ki, o müəllim olduğu halda bu işləri görür, bəs sizin əlinizdə səlahiyyət ola-ola nə etmisiniz? Sabir Rüstəmxanlının çıxışı zamanı isə bəziləri getmək istəyirdi. Ancaq iclas səhərə qədər davam etdi. Vətənpərvər deputatların təkidi ilə işimizi davam etdirməklə bağlı icazə aldıq. Bəxtiyar Vahabzadə ilə İsmayıl Şıxlının təkidi ilə isə "Komendant saatı"nda rahat hərəkət etmək üçün bizə buraxılış vərəqəsi verildi. Bir hadisəni də xatırlatmaq istəyirəm. Həmin dövrdə Zeynəb Xanlarova dəfn mərasimlərinin çəkilişini aparmaq üçün öz videokamerasını bizə verdi ki, bu görüntüləri tarixə köçürə bilək. Çünki o dövrdə Azərbaycan televiziyasına hücum olduğu üçün bütün kameralar ya sındırılmışdı, ya da rus əsgərlərinin əlinə keçmişdi".

Bu acı xatirələrin sonunda hadisələrin canlı şahidləri bir diləklərini də dilə gətirdilər: "Biz istəyirik ki, Şəhidlər xiyabanında bütün azərbaycanlı şəhidlərin həyatını, faciəsini və hadisələri əks etdirən bir muzey yaradılsın. Şəhidlər xiyabanına gələnlər bu muzeydə qanlı faciə ilə bağlı ətraflı məlumat ala bilsinlər".

Mirvari

Həftə içi.- 2011.- 21 yanvar.- S. 5.