“Bilirsiniz indiki uşaqlar niyə kitab oxumur?”

Zahid Xəlil: “Cəsarətlə deyə bilərəm ki, son 5-6 ildə nəşr olunan ibtidai sinif dərslikləri səviyyəsində dərsliklərimiz olmayıb”

Yaradıcılığından söz açdığımız bu qələm sahibi öz poetik dünyası ilə bədii təfəkkür sferasında gündən-günə püxtələşən, zaman keçdikcə üslubunu sabitləşdirən, tərkolunmaz obrazlar yaradan bir sənətkardır. Zahid Xəlili Azərbaycanda tanımayan yoxdur. Kimisi onu uşaq şairi və yazıçısı, kimisi dərslik müəllifi, kimisi Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin müəllimi, kimisi də alim kimi tanıyır.

TANITIM

Zahid Xəlil 1942-ci ildə Yevlax şəhərində anadan olub. 1948-1958-ci illərdə Sabir adına 2 saylı şəhər orta məktəbində təhsil alıb. Orta məktəbi bitirdikdən sonra indiki Bakı Dövlət Universitetinin fililogiya fakültəsinin jurnalistika şöbəsində qiyabi təhsil alıb. Əmək fəaliyyətinə Yevlax Tütün Fermentləmə zavodunda texnik kimi başlayıb. 30 kitabın müəllifi olan Zahid Xəlilin indiyədək 6 cildlik seçilmiş əsərləri işıq üzü görüb. Onun “Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı” elmi kitabı 1982-ci ildə Moskvada rus dilində nəşr edilib və indi Moskva Dövlət Universitetində dərslik vəsaiti kimi tədris olunur. Zahid Xəlil həm də II-III-IV sinif “Azərbaycan dili” dərsliyinin müəllifidir. 1983-cü ildə “Literaturnaya” qəzetinin “Zolotoy telyonok” mükafatına layiq görülüb.

“Tərəqqi” medalı və “Əməkdar müəllim” fəxri adının daşıyıcısı olan Zahid Xəlil Azərbaycanın ədəbi mühitində də özünəməxsusluğu ilə seçilir. Böyük əksəriyyətinin uşaq ədəbiyyatının ən tanınmış simalarından biri kimi sevdiyi şairin “Salam, Cırtdan” kitabı 1982-ci ildə SSRİ-də “İlin ən yaxşı kitabı” kimi dəyərləndirilib. Bu kitab Moskva şəhərində keçirilən Dünya Ədəbiyyatı Yarmarkasında nümayiş etdirilib. Zahid Xəlilin “Cırtdanla Azmanın macəraları” kitabı isə Azərbaycanda keçirilən “İlin ən yaxşı kitabı” müsabiqəsinin qalibi olub.

Tanınmış rus tənqidçisi İqor Motyasov Zahid Xəlil yaradıcılığına böyük qiymət vermişdir. Çünki onun dünya uşaq ədəbiyyatının inkişafında özünəməxsus yeri olan alman alim-filoloqları, folklorçu yazıçıları Yakob, Vilhelm Qrımm qardaşları və dünyanın ən tanınmış “nağıllar kralı” adı ilə məşhur olan danimarkalı yazıçı Kristan Andersenlə müqayisə olunur.

Bütün bunlara necə nail olduğunu filologiya elmləri doktoru, professor Zahid Xəlil “Həftə içi”nə müsahibəsində açıqlayır:

- Uşaqlıq illərim Böyük Vətən Müharibəsi dövrünə düşüb, o ağır illərin aclıq dövrünü yaşamışıq. Qışda pencəyim olmadığından nimdaş köynəklə məktəbə gedirdim. Bərk üşüdüyümdən xalam oğlunun qoluyamaqlı pencəyini alıb çox sevinclə geyinirdim. Bəlkə də o çətinlikləri görüb həyata dərin kök salmışıq, valideynlərimizi, qohum-əqrəbalarımızı böyük məhəbbətlə sevmişik. VI sinifdə ikinci növbədə dərsə gedirdim. Bir inəyimiz vardı, gündə 3 litr süd verirdi. Hər gün südü aparıb bazarda satıb birbaşa məktəbə gedirdim. Bu cür şəraitlə məktəbi “əla” qiymətlərlə bitirib Bakı Dövlət Universitetinə qəbul oldum.

- Bəs iş fəaliyyətinə haradan başlamısınız?

- Yevlax şəhərində çıxan “Təbəssüm” və Goranboy rayonun “Qələbə” qəzetlərində çalışmışam. 1966-cı il olardı, yaxın dostum olan Yevlax şəhər 1 saylı məktəbin ədəbiyyat müəllimi Dursun Məmmədov yanıma gəlib dedi ki, Bakıya aspiranturaya təhsil almağa gedir. Mən də onunla Bakıya gəldim. O zaman Azərbaycan Pedaqoji Universitetində nəşr olunan “Gənc müəllim” qəzetinin redaktoru Kamal Məmmədov idi. O biləndə ki, jurnalistəm, məndən qəzetin növbəti nömrəsinin hazırlanmasına köməklik etməyimi xahiş etdi. Biz həmin nömrəni yüksək səviyyədə hazırladıq. Universitetin rektoru Şövqi Ağayev qəzetin gözəl tərtibatla çıxdığını görüb burada qalıb işləməyimi xahiş etdi. O vaxtdan “Gənc müəllim” qəzetində redaktor işlədim. 1975-ci ildə filologiya elmləri namizədi, 1990-cı ildə isə doktor oldum. 1975-2005-ci illərdə isə Azərbaycan Dövlət Televiziyasında işləmişəm. İlk verilişim “Sizin sevimli yazıçılarınız” olub. Sonra “Məktəblinin kitabxanası”, “Çıraq” və “Sərbəst düşüncə studiyası” kimi verilişlərin aparıcısı olmuşam.

- İlk şeiri nə vaxt yazmısınız, bir sözlə, ədəbi mühitə nə vaxt gəlmisiniz?

- Məktəbli ikən riyaziyyat və ədəbiyyat fənlərinə böyük maraq göstərərdim. İlk şeiri də elə VI sinifdə yazmışam. “Vətənim” adlı həmin şeir “Yeni Yevlax” qəzetində işıq üzü görəndə 10-cu sinifdə oxuyurdum. O illərdə keçirdiyim sevinc indi də canımdadır.

- Necə oldu ki, birdən-birə uşaq aləminə qapıldınız?

- 1967-ci ildə gənc şairlərin ilk kitabı hazırlanmışdı. Amma mənim kitabımı çap etmədilər. Onda Xalq şairi İlyas Tapdıq “Gənclik” nəşriyyatında şöbə müdiri işləyirdi. Mənə dedi ki, uşaq şeirlərini yaza bilsən, onu çap elətdirərəm. Başladım o vaxtdan uşaq şeirləri yazmağa...

- Uşaqlıq xatirələriniz varmı?

- Qüllən adlı bir itim vardı. Adam kimi dil bilirdi. Bir gün itimə dedim ki, meşəyə gedirəm, səni aparmayacağam. İt ayaqlarıma düşüb sanki yalvarırdı. Deyəndə ki, səni də aparacam, onda yaman sevindi, atılıb-düşməyə başladı. Bunu ona görə deyirəm ki, itlər vəfalı olurmuş. Atam mənə mavi rəngli bir buzov almışdı. Onu çox sevərdim. Artıq buzov böyümüşdü və qapıya çox gec gəlirdi. Bir dəfə gördüm ki, Qüllən ucadan ulayır və gözlərindən yaş sel kimi axırdı. Gördüm ki, buzovu kəsiblər. Sanki Qüllən deyirdi ki, bu işdə mənim təqsirim yoxdur.

- Keçmiş televiziya işçisi kimi sovet dövrünün televiziyasını müasir dövrlə necə müqayisə edərdiniz?

- Hər ikisinin üstün və nöqsan cəhətləri var. Müasir televiziyanın üstünlüyü ondadır ki, sərbəstlik var, öz vətənimizin problemlərindən danışır. Amma sovet televiziyası sırf ideologiyaya xidmət edirdi. Ona görə də qoyulan çərçivədən kənara çıxa bilmirdilər. Müasir televiziya isə daha çox “ulduzlar”ın, müğənnilərin, bir sözlə, manısların tribunasına çevrilib. Artıq televiziya mühitində ziyalı söhbətinə yer qalmayıb. Amma sovet televiziyasının üstün cəhəti o idi ki, ədəb-ərkan qaydaları qorunurdu. Xüsusilə uşaqların tərbiyəsi ilə bağlı maraqlı verilişlər verilirdi.

- Bir az da uşaq ədəbiyyatımızdan və cizgi filmlərimizdən danışaq...

- Xarici ölkələrin cizgi filmləri yaratmaq texnologiyaları bizdən qat-qat üstün inkişaf edib. Hələ də bu cür texnologiyalar olmadığından filmlərimiz bəsitdir. Bu gün nadir adamlar uşaq ədəbiyyatına gəlir. Onların da yazdığı əsərlər o dərəcədə diqqəti cəlb etmir. Çünki uşaq ədəbiyyatının yazıçısı öz sənətinə çevrilməlidir və “bu, mənim sənətimdir” deməlidir. Ona ötəri həvəs kimi baxmaq olmaz. 1969-cu ildən uşaq dünyamı yaşayıram. Uşaq yazıçısı olmaq üçün uşağın səviyyəsinə qalxmaq lazımdır. Çünki uşaq fantaziyası o qədər zəngindir ki, belə zənginlik böyüklərdə olmur.

- İbtidai siniflərin dərsliklərinin “Azərbaycan dili” kitabının həmmüəllifisiniz? Amma müəllim və valideynlər sizin dərsliklərə irad tuturlar...

- Çox vacib bir məqama toxundunuz. Hər hansı bir şeyə qiymət vermək üçün onun mütəxəssisi olmaq lazımdır. Bu yaxınlarda bir qadın gileyləndi ki, II sinifdə “Azərbaycan dili” kitabında dərc olunan “Dəvələr” şeirinin dili çox ağırdır. Şeirdə “uzunayaq”, “yekədodaq” kimi mürəkkəb sözlər var. Başa düşmək lazımdır ki, dərslikdə şeir müəyyən məqsədlə verilir. Həmin şeirin məqsədi uşağa mürəkkəb sözün tələffüsünü öyrətməkdir. Əlbəttə bu çətindir. Ancaq valideyn səbirlə həmin şeiri uşaqlara öyrətməlidir. Bu uşaq nitqinin inkişafı üçün ən mühüm amillərindən biridir. Cəsarətlə deyə bilərəm ki, Azərbaycan təhsili tarixində son 5-6 ildə nəşr olunan ibtidai sinif dərslikləri səviyyəsində dərsliklərimiz olmayıb. “Azərbaycan dili” dərsliklərində məntiqlərin seçilməsindən tutmuş sual və tapşırıqların qoyulmasına qədər hər şey müasir təlim texnologiyasının tələblərinə əsaslanır.

- Orta məktəblərdə təlimin keyfiyyəti çox aşağıdır. Bu nədən irəli gəlir?

- Bunun bir səbəbi çevik informasiya olan kompüter və televiziyadır. Onlar istədiklərini həmin texnologiyadan alır. Bilirsiniz indiki uşaqlar niyə kitab oxumur? Çünki çevik informasiya olan kompüter onları daha çox cəlb edir. Yeni təhsil sisteminə keçirik, amma bu sistemin mahiyyətini Azərbaycanda çox az adam dərk edir. Dünyanın ağıllı adamları müasir təlimi təbliğ etsə də, biz o səviyyədə bunu qəbul edə bilmirik. Müasir təlimin əsas mahiyyətindən biri odur ki, uşaq sinifdə nə öyrənəcəksə, onu müəllim yox, uşağın özü öyrənməlidir. Bunu tətbiq etmək üçün hələlik hazırladığımız müəllimlərin sayı çox azdır. Əsas məqsəd onların sayını artırmaqdan ibarətdir. Ali məktəblərdə də tələbələrin bilik səviyyəsi qənaətbəxş deyil. Ona görə ki, imtahanlar test üsulu ilə götürülür. Biz hələlik mükəmməl testlər hazırlaya bilmirik. Bizim testlərin cavabları asan tapılan testlərdir. Ona cavab tapmaq üçün mütaliəyə ehtiyac qalmır. Ali məktəb metodikası da təhkilləşməlidir. Köhnə metodika ilə tələbələri cəlb etmək artıq mümkün deyil.

- Bir şair kimi tərəf müqabiliniz varmı?

- Müsahibələrimdə dəfələrlə demişəm ki, dünya uşaq ədəbiyyatında Andersen, Canni Rodari, Kiplinq kimi müəllimlərim var. Mən hekayələrimi yazanda yalnız onları qarşımda görürəm və yalnız onlarla yarışıram. Təəssüf ki, hər dəfə məğlub oluram. Çağdaş ədəbiyyatımız çox zəif olduğundan dünya ədəbiyyatında çox cüzi görünür. Baxmayaraq ki, 71 yaşım var, mən alimdən daha çox yazıçıyam. Çünki alimliyim də uşaq ədəbiyyatından bəhs edir, onlar da bir-birini tamamlayır.

- Həyatda çox yumşaqsınız, amma poeziyanızda şıltaqlığınız görünür...

- Ümumiyyətlə, poeziyanın özü bir şıltaqlıqdır. Bu da onun təbiətindən irəli gəlir. Sərtliyim həmişə özümə qarşı olub.

Qələndər Xaçınçaylı

Həftə içi.- 2013.- 8 noyabr.- S.7.