“Şair Nəriman Həsənzadə ilə seçkilərdə alternativ idik...”

Hacı Əbdül,

“Tövbə” cəmiyyətinin sədri

22 il öncə aprel günlərində Bakıda parlament binasının qarşısı qaynayıb-qarışırdı. Çadırlar qurulmuşdu, mitinqlərin ardı-arası kəsilmirdi. Həmin aksiyaların əsas təşkilatçılarından biri olmuş “Labirint” yoldaşımız təbiətən çox qeyri-adi adamdır. 74-cü baharında 4 yaşında oğlu var. İki həyat yoldaşından olan 10 övladı hamısı: evli-subay bir məhlədə yaşayır... Bir texnikum, 3 ali məktəbdə oxuyub.

Paytaxtın 20 saylı məktəbində müəllim işləyib. İmam Xomeynini yuxuda görəndən sonra elə bir addım atıb ki, bunun nəticəsində bütün SSRİ-də məşhurlaşıb. Həm də siyasi lider kimi tanınan “Tövbə” cəmiyyətinin sədri Hacı Əbdüllə görüşən kimi onun hələ 1994-cü ildə Etibar Məmmədovun eks-spiker Rəsul Quliyevə qarşı müxalifliyi barədə dediyi bir söhbət yadıma düşdü...

- Hacı, necə oldu ki, keçmiş SSRİ-nin 3 ali məktəbində təhsil aldınız?

- Bismillahir-rəhmanir-rəhim! Uşaqlıqdan ədəbiyyata böyük həvəsim var idi. 1958-ci ildə orta məktəbi bitirdikdən sonra sənədlərimi o vaxtkı ADU-nun filologiya fakültəsinə versəm də, “kəsildim” və vaxtımı itirməmək üçün ticarət texnikumuna daxil oldum. Oranı oxuya-oxuya gizli şəkildə guya orta məktəbi qurtarmamış gənc kimi gecə məktəbinə daxil oldum. Bu minvalla mənim orta təhsil barədə iki attestatım oldu. Və ikinci attestatımla Odessa Dəniz Donanması Mühəndisləri İnstitutuna daxil oldum. Eyni zamanda, idmanla da məşğul olur, SSRİ üzrə tələbələr arasında güləş yarışlarında Odessa təmsilçisi kimi iştirak edirdim. Tez-tez də çempion olurdum. O vaxt Politexnik İnstitutunda idman kafedrasının müdiri rəhmətlik Əşrəf Səfərov mənə dedi ki, Əbdül, sən niyə rusların adından çıxış edirsən, mən sənə bizim instituta köçürmə aldırım, Azərbaycanın adından çıxış elə. Beləliklə, 4-cü kursda qayıtdım Bakıya- “Politexnik”də oxumağa. Sonra isə o biri attestatımı verdim ADU-nun filologiya fakültəsinə, üç “5”, bir “4” aldım, ancaq necə oldusa, guya müsabiqədən “kəsildim”. Daha ruhdan düşdüm. Ancaq I semestrin sonuna bir ay qalmış gözlənilmədən rəsmi məlumat gəldi ki, universitetin filologiya fakültəsinə daxil olmusuz. Sən demə, neçə adam qəbuldakı haqsızlıqlardan şikayət edib və məlum olub ki, məni də qeyri-qanuni “kəsiblər”. Bu minvalla mən iki il həm “Politexnik”də, həm də universitetdə oxudum, ikisini də bitirdim, amma yalnız anamın xəbəri oldu bundan...

- Hacı, “Tövbə” cəmiyyəti ideyası haradan gəldi ağlınıza?

- Bu ideya çox maraqlı şəkildə məndə oyandı. 1980-ci illərin əvvəlləri idi. Bir gecə yuxumda gördüm ki, İranın o vaxtkı lideri İmam Xomeyni çıxış edir xalqın qarşısında, özü də dağ boydadı. O qədər təsirli sözlərlə danışır ki, mən düşünürdüm ki, sabah bu sözləri xalqa desəm, əksəriyyət düz yola gələr. Amma saat 4-ün yarısı olardı, oyandım ki, heç nə yadımda qalmayıb. Zorla sonuncu bir fikri xatırlaya bildim: “Xalq cəsarətli bir fikrə möhtacdır...”. Səhərə kimi yata bilmədim ki, görəsən bu, nə fikirdir. O vaxtlar mən hərdən toylarda-filanda içərdim. Həmin gündən qərara aldım ki, belə bir adamı yuxuda görmüşəmsə, gərək tövbə edəm. “Politexnik”də bir müəllim yoldaşımla məsləhət elədim ki, bu “cəsarətli fikir” nə deməkdir. Dedi ki, Əbdül, sən tövbə eləmisən, elə tövbə etməyin özü cəsarətli fikirdir... Onda C.Cabbarlı kinoteatrının (indiki “Space” telekanalı binasının yerində) qarşısında kafe işlədirdim. Dərhal bütün içkini-filanı yığışdırtdım. İşçilərdən hansı tövbə etdisə, qaldı, etməyənlər çıxdı. Bu minvalla 1985-ci ildə “Tövbə” cəmiyyətinin təməli qoyuldu, ətrafıma minlərlə gənc yığışdı...

- Bəs Kommunist Partiyası, “KQB”, nə əcəb imkan verdi belə bir cəmiyyəti yaratmağınıza?

- İlk vaxtlar milislər məni təqib edirdilər. Amma nə məqsədlə? Axı mən minlərlə cavanı narkomanlıqdan çəkindirirdim, cinayətkarlarla əlbir olan orqan işçilərinin alveri, işi pozulurdu. Lakin onu da nəzərinizə çatdırım ki, “Tövbə” cəmiyyəti dini qurum deyil. Onun nizamnaməsində yazılıb ki, dinindən, irqindən, milli kimliyindən asılı olmayaraq, hər bir kəs tövbə edə bilər. Yəni alkoqolizmdən, narkomaniyadan və s. bəd əməllərdən çəkinib, düz yola gələ bilər. Sovet dövründə bizim Orta Asiyada, Tatarıstanda, Başqırdıstanda və s. şöbələrimiz fəaliyyət göstərirdi. Bir dəfə Tatarıstanın paytaxtı Qazanda Elmlər Akademiyasında “Tövbə” cəmiyyətinin yaranması ilə bağlı yığıncaqda çıxış edəndən sonra mənə bir cavan rus oğlan yaxınlaşıb soruşdu ki, nə vaxt qayıdacaqsız Bakıya. Dedim ki, filan gün. Bir saatdan sonra məndən başqa iki nəfər üzvümüzə də Bakıya bilet alıb gətirdi ki, bunlar sizə hədiyyəmizdir. Təyyarəyə əyləşəndə baxdım ki, həmin oğlan da salondadır. Dedi ki, mən Bakıya gedib sizin təcrübəni ətraflı öyrənərək, Moskvada da belə bir cəmiyyət yaradacağam. Doğrudan da o, bir həftə bizdə qonaq oldu, hər şeyi öyrəndi. Sonra Moskvaya qayıdıb “Pokayaniye” (rusca “tövbə”) cəmiyyətini yaratdı...

- İlk üzvləriniz yəqin ki, yaxınlarınız, dostlarınız olub. Bəs tanınmışlardan, siyasi liderlərdən kimlər üzv olmuşdu “Tövbə”yə?

- Bəli, ilk üzvlər dostlarım, məhəllə uşaqları idi. Amma tanınmışların adlarını çəkə bilməyəcəyəm...

- Deyəsən, sizə bu işdə o vaxtlar mərhum prezident Heydər Əliyevin köməkçisi olmuş, sonralar da Bakı meri işləmiş Rəfael Allahverdiyev də kömək etmişdi?

- Bəli, onda rəhmətlik Rəfael Allahverdiyev SSRİ-nin hər yerində olduğu kimi, Azərbaycanda da yaranmış alkoqolizmə qarşı “Ayıqlar” cəmiyyətinin sədri idi. Artıq “Tövbə” cəmiyyətinin xeyli qol-qanad açdığı vaxtlarda bir gün gəldi yanıma ki, gəl, bu iki cəmiyyəti birləşdirək. İndiki Sahil bağının yanında ikimərtəbəli ofisləri var idi. Birinci mərtəbəsini verdi bizim ixtiyarımıza, maşın da verdi. “Ayıqlar” cəmiyyətinin Bakıda, bölgələrdə formalaşmış strukturları əsasında “Tövbə” daha da gücləndi. Amma o vaxtkı ədliyyə naziri Əlisaab Orucov bizi qeydiyyatdan keçirmədi. Rəfael müəllim dedi ki, narahat olma, mən “Tövbə”ni birbaşa Moskvada qeydiyyatdan keçirəcəyəm. Doğrudan da o, razılaşmadı, demişdilər ki, 1988-ci il aprelin 12-də gəl qeydiyyatdan keç. Bunu biləndə təəssübkeşlik məni boğdu ki, Azərbaycanda yaranmış, adət-ənənəmizə uyğun bir təşkilatı burda qeydə almırlar, ruslar çağırır ki, gəlin bura. Bir də gəldim nazirliyə, Ə.Orucova dedim ki, mən ürək ağrısıyla gedirəm Moskvaya. Bu sözüm ona təsir etdi və aprelin 12-də cəmiyyəti özü qeydiyyata aldı.

- 1988-ci ilin məşhur Meydan hərəkatında necə iştirak etmişdiniz?

- Meydanı qoruyan bizim cəmiyyət idi. Minlərlə tövbəkar gəncimiz əl-ələ tutub meydanı qoruyurdular ki, təxribat-filan olmasın. O vaxt respublikada yumruq kimi təşkil olunmuş yeganə cəmiyyət “Tövbə” idi. Bir dəfə Zərdüşt Əlizadə gəldi ki, sizin uşaqlardan bizə 5-10 nəfər kömək ver, Xalq Cəbhəsi yaradaq. Doğrusu, vermədim. Sonra da AXC üzvləri Rəhim Qazıyev və Nemət Pənahlı dedilər ki, bizə kömək ver. Əvvəlcə razılaşdım. Amma bizim uşaqlardan biri eşidib ki, onlar bayırda öz aralarında söhbət edirlər ki, “Tövbə”nin uşaqlarından istifadə edək, yeri gəlsə, onları fələyin güdazına verərik... Bunu eşidəndən sonra mən onlara kömək verməkdən imtina etdim. Sonra Rəhimlə Nemət Masallıda bizim adımızdan istifadə etmişdilər.

- Araz Əlizadə müsahibələrindən birində demişdi ki, Hacı Əbdülü Azərbaycanın keçmiş “KQB” şefi Vaqif Hüseynovla sabiq Bakı meri Rüfət Ağayev deputat seçdirib...

- Araz çox böyük qələt edir, mən heç Vaqif Hüseynovu tanımamışam. O vaxt dostlarım, uşaqlar dedilər ki, namizədliyini versən, yaxşı olar, mən də verdim. Məntəqələrdə qanunla nümayəndələrimizi qoymuşduq. İndiki xalq şairi Nəriman Həsənzadə mənimlə alternativ idi. Bizim nümayəndələr 150 saylı orta məktəbdəki məntəqədə bir nəfər Nəriman müəllimin xeyrinə saxta bülletenlər atmaq istəyəndə tutmuşdular. Onda mən məsələni qaldırdım, seçkilər pozuldu. Ancaq öz namizədliyimi yenidən vermədim. Nəriman Həsənzadə gəldi ki, barışaq. Dedim ki, yox, mən bu haqsızlığa görə intiqam alacağam. Sonra sabiq Bakı meri Rüfət Ağayev dedi ki, Əbdül müəllim, ver sənədlərini mən sənin namizədliyini keçirərəm. Əvvəlcə razı olmadım, amma o sonra məni yola gətirdi. Buna baxmayaraq, heç bir təbliğat-filan aparmadım, artıq həvəsdən düşmüşdüm. Bəli, məni təzədən Rüfət müəllim deputat “keçirdi”...

- Amma bildiyimə görə, o vaxt Nəriman Həsənzadənin bir adamı gəlib ki, icazə ver, bir topa bülleteni sənin adından atım qutuya, siz də inanmısız.

- Hə, hə... Düz deyirsən (gülür)... Seçki vaxtı bir nəfər əlində bir topa bülleten gəldi mənim yanıma ki, Əbdül müəllim, bəs mən sənin xətrini çox istəyirəm, sizin məntəqədəki uşaqlara tapşır, imkan versinlər, mən bu bülletenləri sənin adına atım qutuya. Mən də inanıb razılaşdım. Sonra qutu boşalanda məlum oldu ki, səslərin çoxu Nəriman Həsənzadəyə verilib. Sən demə, həmin adam Nərimanın adamıymış, mənə kələk gəlib bir topa bülleteni onun adına atıb.

- 1992-ci ilin martında Yaqub Məmmədov sizi Xızı rayonunun icra başçısı təyin etmişdi, siz isə getməmişdiniz. Amma cəbhəçilər deyir ki, sonra siz zor gücünə o vaxtkı başçı Maksim Musayevi qovmaq istəmisiz?

- Yox, elə olmayıb. Yaqub müəllim məni Xızıya başçı təyin etmişdi, mən getməmişdim. Bunun səbəbi də cəmiyyətdəki vəziyyətlə bağlı idi. 1992-ci il sentyabrın 6-sı idi, məsciddə oturmuşdum, bir neçə nurani ağsaqqal yanıma gəldi ki, Əbdül bəy, bəs biz Xızıdanıq, Maksim Musayev bizi incidir, xahiş edirik, şikayətimizi Ali Sovetin sədri İsa Qəmbərə çatdırasan. Mən də onları apardım İsa Qəmbərin yanına ki, xahiş edirəm mənim bu yerlilərimin şikayətini dinlə. İsa Qəmbər isə cavab verdi ki, Əbdül bəy, sən bizim adam deyilsən, bizim adam olsaydın, dinləyərdim. Ona Seyid Əzim Şirvaninin bir satirik şeiri ilə bir az kobud cavab verməyə məcbur oldum. İsa Qəmbər hiddətləndi ki, sən nə cürətlə belə cavab verirsən, biz dövlətik. Mən də cavab verdim ki, buna bax, dövlətə bax... O gördü ki, vəziyyət gərgindi. Dedi ki, yaxşı bu işlərə mən baxmıram, Arif Hacıyev baxır, gedin onun yanına. Arif Hacıyevlə danışdı, o da dedi ki, cümə axşamı Xızıda olub, onları dinləyərəm. Ağsaqqallar xahiş etdilər ki, sən də get bizimlə, vəziyyətlə özün tanış ol. Mən də getdim. Gördük ki, biz gəldiyimizə görə, Xızıdakı Ermənistandan gəlmə camaat təşvişə düşüb ki, Hacı Əbdül dəstəsiylə gəlir bizim üstümüzə. Mən onları başa saldım ki, sizinlə heç bir problemimiz yoxdur. İcra hakimiyyətindən camaatın şikayəti var. Yazıq Maksim Musayev də bu hay-küyü eşidib qaçmışdı. Arif Hacıyev isə gəlmədi. Əvəzində bir də xəbər çıxdı ki, o vaxtkı daxili işlər naziri İsgəndər Həmidov silahlı polislərlə güllə ata-ata gəlir. Əlimdəki videokamera ilə onların bütün hərəkətlərini çəkirdim. Camaat mənə dedi ki, qaç. Dedim ki, nəyə görə qaçmalıyam... Bunlar gəlib kameranı əlimdən alanadək hər şeyi çəkdim. Axırda da məni həbs edib apardılar polisə, oradan da Bayıla.

- O vaxt söhbət yayılmışdı ki, guya İsgəndər bəylə bir-birinizi təkbətək güləşə-filana çağırmısız...

- Hə, belə şayiələr olmuşdu. İsgəndər Həmidovla biz cavanlıqdan dost olmuşuq. Onunla heç bir problemim olmayıb. O, Xızıya gələn vaxt soruşdum ki, qardaş, nə üçün gəlmisən, mənim üstümə. Dedi ki, bəs sən mənim ünvanıma söyüş söymüsən. Amma belə şey olmayıb, bunu ona kimsə yalandan çatdırıb. Birincisi, Allah haqqı, mən söyüş söyən insan deyiləm. İkincisi də, mən İsgəndər Həmidovun əhli-əyalını onda da, indi də öz ana-bacım hesab etmişəm...

- 1992-ci ilin martında eks-prezident Ayaz Mütəllibov Xocalı soyqırımına görə istefaya göndərildikdən sonra “Tövbə” cəmiyyəti Ali Sovetin qarşısında çadırlar qurub uzunmüddətli etiraz aksiyaları təşkil etmişdi...

- Allah şahiddir ki, o vaxtadək Ayaz Mütəllibovla heç bir tanışlığım olmayıb. Sadəcə, mənim ona bir prezident kimi simpatiyam olub. İkincisi də, hesab edirdim ki, Xocalı faciəsi ilə bağlı ona qarşı haqsızlıq edilib. Ali Sovetdə söhbət gedirdi ki, prezident xalqı qırğına verib, ona görə biz onu cəzalandırmalıyıq ki, digərlərinə də dərs olsun. Və həmin günlər xəbər çıxdı ki, Mütəllibov xəstələnib. Anladım ki, bu, qorxunun, həyəcanın nəticəsidir. Onun Əliağa adlı sürücüsü var idi, ona dedim ki, Ayaz müəllimə de, məni qəbul etsin, vacib söhbətim var. Mütəllibov məni qəbul etdi. Dedim ki, Ayaz müəllim, hamı bilir ki, burada sənin günahın yoxdur, sadəcə, hakimiyyət davası gedir. Sən razılıq ver, mən səni hakimiyyətə qaytaracağam. Cavab verdi ki, artıq çox gecdir. Dedim, yox, mən səni qaytaracağam, yalnız bir şərtlə, mən dediklərimi edəcəksən, Xülasə, razılaşdı. Mən kəndbəkənd gəzib camaatla görüşlər keçirirdim ki, siz prezident seçmisiz, onu qeyri-qanuni yıxıblar, tələb edin yerinə qaytarsınlar. Bu yolla mən, nəhayət, Xırdalanda Bakı kəndlərinin ağsaqqallarının başçılığı ilə böyük bir yığıncaq çağırmağa nail oldum. Sonra isə böyük bir kütlə ilə parlamentin qarşısına gəlib mitinqlərə başladıq. Şüarımız da belə idi; Xocalı hadisələri açılsın, əgər prezidentin günahı varsa, elə buradaca asılsın. Nəticədə Ramiz Fətəliyevin başçılığı ilə deputat-istintaq komissiyası yaradıldı və sübut olundu ki, Xocalı faciəsində Mütəllibovun cinayəti yoxdur. Deməli, qanuni prezidenti hakimiyyətə qaytarmaq lazım idi. Və mayın 14-də biz buna nail olduq...

- O zaman A.Mütəllibov istəsəydi, zor gücünə hakimiyyətdə qala bilərdi?

- Mütəllibov gözəl qala bilərdi hakimiyyətdə, özü də zorsuz-filansız. Sadəcə, o, hadisələrin son gedişi barədə bizi məlumatlandırmadı. Gözlənilmədən, heç kəsə demədən yoxa çıxdı...

- Bəs o günlər aranızda bir söhbət olmadı?

- Xeyr. Mütəllibovu mən bir dəfə mayın 14-də gecə parlamentdə görmüşəm. Bir də 15-də səhər kabinetində təbrik etmişəm. Vəssalam.

O, mənə hakimiyyətdən getməsi barədə heç nə deməyib. Həm də ayın 14-də onu təbrik edəndə bizi çox soyuq qarşıladı, çox soyuq... Onda mən Mütəllibovdan incidim... Amma buna baxmayaraq, uzun illər yenə də onun siyasətini müdafiə etmişəm. Boğazımdakı xəstəliyin müalicəsi ilə əlaqədar Moskvaya gedib-gələndə onunla görüşürdüm. Sonuncu dəfə isə 2011-ci ildə Bakıda oğlunun yasında görüşmüşəm. Ondan sonra nə o məni arayıb, nə də mən onu...

Sultan Laçın

Həftə içi.- 2014.- 5-7 aprel.- S.4.