Azərbaycanlı
kosmonavtlar kimlərdir?
12 aprel - Ümumdünya Kosmonavtika Günü yetişən kimi öncə rus xalqının nümayəndəsi Yuri Qaqarin və onun vətəndaşı olduğu SSRİ yada düşür. İlk qadın kosmonavt da rusdur – Valentina Tereşkova. 1961-ci ildən bəri kosmik fəzadan yerə baxmış insanların əksəriyyəti, yəqin ki, rus və ingilis xalqlarının nümayəndələridir.
Ancaq bilmək
lazımdır ki, ilk canlının da, ilk insanın da kosmosa səyahətinin
hazırlanmasında bir böyük Azərbaycan oğlunun
xeyli xidməti olmuşdur. SSRİ miqyasında kosmik gəmilərin
qurulmasında və tədqiqatların aparılmasında bir
neçə azərbaycanlı alim və mütəxəssisin
də rolunu qeyd etmək gərəkdir. Onlar barədə bir
az sonra...
Bu
gün çox az adam bilir ki, Yerin cazibəsindən
çıxa bilmiş qəhrəman insanlardan 4 nəfərinin
həyatı Azərbaycanla bağlı olub. İndiyə qədər
əksəriyyət yalnız bir sovet kosmonavtının –Musa
Manarovun Bakıda anadan olmasını bilirdi. Dünyada ilk müsəlman kosmik
xanım turist olan Anuşe Ənsarinin də Güney Azərbaycan
yetirməsi olmasını da yəqin ki, çoxları bilmir.
Bəli, bu iki insanı – Musa Manarov və Anuşe Ənsarini
bilavasitə Azərbaycanla bağlı kosmonavt adlandırmaq
olar. Və milliyyətcə lak olsa da, Musa Manarova ilk azərbaycanlı
və ilk müsəlman kosmonavt demək mümkündür.
Ancaq araşdırmalarımız nəticəsində bəlli
oldu ki, daha iki kosmonavtın həyatı Azərbaycanla
bağlı olub. Onlar – keçmiş SSRİ kosmonavtları
Vitali Mixayloviç Jolobov və Valeri Viktoroviç Ryumindir.
70-80-ci illəri
yaxşı xatırlayanların yadında olar ki, ilk
bakılı kosmonavt kimi məhz Sovet İttifaqı Qəhrəmanı
V.M.Jolobov tanınıb. Amma o, Azərbaycanda deyil, 1937-ci ildə
Ukraynada doğulub. Sonradan valideynləri
Bakıya köçüb və 1954-cü ildə paytaxtımızın
164 saylı orta məktəbini bitirərək Azərbaycan
Neft və Kimya İnstitutuna (indiki Neft Akademiyası) daxil olub.
1959-cu ildə mühəndis ixtisası ilə həmin ali məktəbi
bitirdikdən sonra 1959-1961-ci illərdə hərbi xidmətdə
olub. 1962-ci ildə Moskva Aviasiya
Hospitalında tibb komissiyasından keçərək SSRİ
Mərkəzi Həkim-Uçuş Komissiyasına
buraxılış almış və 1963-cü ildə
kosmonavtlar dəstəsinə daxil edilmişdir. 13 il yüksək
səviyyəli hazırlıq keçdikdən sonra V.M.Jolobov
1976-ci ilin avqustunda kosmosa uçmuş və 49 sutkadan
çox kosmik fəzada qalmışdır.
İki dəfə
Sovet İttifaqı Qəhrəmanı, təyyarəçi-kosmonavt
Valeri Viktoroviç Ryumin 1939-cu ildə Rusiyada anadan olub. Onu Azərbaycanla bağlayan əsgəri xidmətidir.
1959-1961-ci illərdə V.Ryumin Gəncə (o dövrdə
Kirovabad) və Lənkəran şəhərlərində
tank qoşunları tərkibində tank komandiri kimi xidmət
keçmişdir. 1977, 1979, 1980 və 1998-ci illərdə 4 dəfə
kosmosa uçmuş, üst-üstə 371 sutkadan çox Yer
orbitindən kənarda olmuşdur.
İlk azərbaycanlı
və müsəlman kosmonavtı hesab edilən Musa Manarov həm
də kosmonavtika tarixində ikinci ən uzunmüddətli
kosmik uçuşu həyata keçirib. Eyni zamanda, o,
dünyada ilk dəfə açıq kosmosdan Yerlə radio əlaqəsinə
girib.
Musa Xiraman oğlu Manarov 22 mart
1951-ci ildə Bakıda anadan olub. Dağıstan xalqlarından olan lak millətinə mənsubdur.
Atası, II Cahan müharibəsi
iştirakçısı polkovnik Xiraman Manarovdur. Musanın uşaqlığı hərbi şəhərlərdə
keçib. 1974-cü ildə Moskva Aviasiya İnstitutunun
uçan aparatların radioelektronikası fakültəsində
ali təhsilini başa vurduqdan sonra M.Manarov
“Enerji” Elmi İstehsalat Birliyində mühəndis kimi
çalışır. Kosmik aparatların
sınaqlarında iştirak etmişdir. 1978-ci ildə
kosmonavtlar dəstəsinə daxil edilmiş, 1979-1982-ci illərdə
isə məşhur ”Buran” kosmik
proqramının hazırlanmasında iştirak etmişdir. İlk uçuşunu
1987-ci il dekabrın 21-də kosmonavt V.Titovun komandirliyi ilə
“Mir” orbitlərarası stansiyasının “Soyuz TM-4” gəmisində
bort mühəndisi kimi həyata keçirən həmyerlimiz
Yerə düz 1 il - 365 sutka 23 saatdan sonra qayıdaraq kosmosda o
dövr üçün ən uzun müddət qalan iki planet sakinindən biri olmuşdur. Bu qəhrəmanlığına görə ona Sovet
İttifaqı Qəhrəmanı adı verilmişdir.
İkinci dəfə kosmosda M.Manarov 1990-cı ilin 21
dekabrından 1991-ci ilin 26 mayınadək olmuşdur. 175 sutka 2
saat ərzində o, “Mir” orbital kompleksinin “Soyuz-11” gəmisində
bort mühəndisi kimi Yer ətrafında
fırlanmışdır. İki uçuşu ərzində
Musa 7 dəfə açıq kosmosa çıxmış və
birlikdə 34 saat 23 dəqiqə gəmidən kənar fəzada
uçmuşdur.
Musa Manarov 1990-1995-ci illərdə və 2007-2011-ci illərdə
Rusiya Federasiyası Dumasının
deputatı olmuşdur. Hakim “Vahid Rusiya”
partiyasının üzvüdür.
İlk müsəlman kosmonavt 2009-cu ildə
İTAR-TASS-ın müxbiri Səadət Qədirovaya verdiyi
müsahibəsində bildirib ki, həyat yoldaşı da Bakıda
onunla eyni doğum evində anadan olmuş, Azərbaycan Tibb
İnstitutunu bitirmişdir. Bu səbəbdən
azərbaycanlı kosmonavtın qızı da Bakıda anadan
olmuşdur. Ona görə də Musa
Bakını çox sevir.
2013-cü ildə məşhur Meksika
kinorejssoru Alfonso Kuaronun açıq kosmosda olmuş kosmonavtlar
haqqında çəkdiyi və bütün dünyada maraqla
izlənmiş “Qravitasiya” (“Cazibə”) filmində Musa Manarov həm
də ekspert rolunda çıxış etmişdir.
2006-cı il sentyabrın 18-də
kosmosa ilk müsəlman qadın və ilk kosmonavt turist
uçdu. Bu, milliyyətcə Azərbaycan
türkü olan Anuşe Ənsari idi. Anuşe 1966-cı
il sentyabrın 12-də İranın Məşhəd
şəhərində anadan olub, sonradan ata-anası ilə
birgə Tehranda yaşayıb. 1984-cü ildə
isə valideynləri istedadlı övladlarına daha mükəmməl
təhsil verə bilmək üçün ABŞ-a
köçüblər. Burada informatika və elektronika
üzrə təhsil alan Anuşe Corc
Vaşinqton Universitetində Magistr dərəcəsi almağa
nail olur. Sonra ABŞ-in məşhur rabitə və
informasiya kompaniyası olan MCİ-də işləyir.
Burada tanış olduğu Həmid
Ənsari ilə ailə qurur. 1993-cü ildə
Anuşe, Həmid və onun qardaşı Əmir Telecom
Technologies kompaniyasını qururlar. Artıq
2006-cı ildə Anuşenin başında durduğu investisiya
firması Rusiyanın federal kosmik agentliyi ilə kommersiya
işləri üçün istifadə etmək məqsədilə
suborbital kosmik gəmilər donanması yaratmaq barədə
saziş bağlayır. Bundan sonra Anuşe
artıq kosmosa uçuş barədə
düşünür. O, 4-cü turist kosmonavt olacaq yapon
biznesmeni Daysuke Enomoto ilə altenativ olur. Və sonda tibbi
göstəricilərinə əsasən yapon iş adamına
uçmaq qadağan edlir və Azərbaycan mənşəli
qadın kosmik heyətin siyahısına salınır. Beləliklə, 18 sentyabr 2006-cı ildə Anuşe
Ənsari bir rus və bir ingilislə birgə Baykonur
kosmodromundan kosmosa qalxan ilk turist qadın kimi tarixə
düşür. O, 11 günlük kosmik gəzintidən
və elmi araşdırmalardan sonra uğurla Yerə
dönür.
2010-cu ilin iyulunda Anuşe Ənsari Azərbaycana
gələrək rabitə naziri Əli Abbasovla
görüşmüş, jurnalistlərə müsahibə
vermişdir. Hazırda o, kosmos adamı kimi
elmi tədqiqatlarını davam etdirir.
Azərbaycanı kosmonavtika aləmində
tanıdan ən böyük şəxsiyyət isə
1966-1991-ci illər ərzində kosmosa uçan bütün
sovet kosmonavtlarının uçuşa hazır olmaları barədə
məruzə etdiyi, lakin 1987-ci ilədək yalnız Kreml rəhbərliyinin
tanıdığı məşhur bir generaldır. Həmin illər
ərzində o, SSRİ Kosmik Uçuşlar üzrə
Dövlət Komissiyasının sədri olmuş, 25 il bütün kosmik uçuşlara cavabdehlik
daşımış və nəzarət etmişdir. Baykonur kosmodromundan kosmik raket havaya qalxmamış
kosmik gəminin komandiri ona rəsmi məruzə edərkən
bütün SSRİ məkanının televiziya
tamaşaçıları bu general soydaşımızın
yalnız kürəyini görürdü. Nəhayət,
1987-ci ilin yayında Moskvanın “Pravda”, “Rossiyskaya qazeta” qəzetlərinin
yazdığı məqalələrdən bəlli oldu ki,
kosmonavtların bir ata kimi sevdiyi bu yüksək vəzifəli
şəxsiyyət general-leytenant Kərim Kərimovdur...
Kərim
Abbasəli oğlu Kərimov 1917-ci il noyabrın 14-də Bakıda
doğulmuşdur. 1942-ci ildə Azərbaycan Sənaye
İnstitutunu (indiki ADNA) bitirən həmyerlimiz Moskvada
Artilleriya Akademiyasına daxil olur. 1943-cü
ildə Akademiyanı uğurla bitirən K.Kərimov II Cahan
Müharibəsi illərində məşhur “Katyuşa”
qurğusunun mərmilərini buraxan zavodda
çalışıb. Buradakı xidmətlərinə
görə, sovet rəhbərliyi onu “Qırmızı Ulduz”
ordeni ilə təltif etmişdir. 1946-cı ildə sovet
hökuməti digər raket mütəxəssisləri il birgə K.Kərimovu da “Fau-2” ballistik raketlərinin
öyrənilməsi məqsədilə Almaniyanın Nordxauzen
şəhərinə ezam edir. 1950-ci ildə
“Don” - raketlərdə radioölçmə cihazının tətbiqinə
görə o, Stalin mükafatına layiq görülür.
1960-cı ildə Raket Silahları Baş
İdarəsində idarə rəisi təyin edilir. 1961-ci ildə isə kosmosa ilk insan uçuşunun təşkilində
fəal iştirakına görə Kərim Kərimova Lenin
mükafatı verilir. 1964-cü ildə yeni
yaradılmış Kosmik Vasitələrin Mərkəzi
İdarəsinin rəisi, bir il sonra isə
Ümumi Maşınqayırma Sənayesi Nazirliyinin Baş
Kosmik İdarəsinin rəisi təyin edilir. 1966-cı
ildə isə həmin vəzifədə ikən, eyni zamanda,
SSRİ Kosmik Uçuşlar Komissiyasına rəhbərlik etməyə
başlayır. Bir sıra başqa vəzifələrdə
də çalışmaqla, çoxsaylı uğurlara imza
atan Bakılı kosmos adamı 1975-ci ildən “Soyuz”-“Apollon”
birgə sovet-Amerika kosmik uçuşunun
hazırlığına əsas nəzarətçi təyin
edilmiş və 1979-cu ildə həmin uçuşun
uğurla həyata keçməsinə görə SSRİ
Dövlət Mükafatı ilə təltif edilmişdir.
1987-ci ildə isə general-leytenant Kərim Kərimov “Mir”
çoxmodullu orbitlərarası stansiyasının
yaradılması və həmin stansiyaya uçuşların
təşkilinə görə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı
adına layiq görülmüşdür.
1991-ci ilədək Kosmik Uçuşlar Komissiyasına rəhbərlik
etmiş K.Kərimov həmin il təqaüdə
çıxmasına baxmayaraq, hələ uzun illər Rusiya
Uçuşları İdarəetmə Mərkəzinin məsləhətçisi
olmuşdur. 2001-ci ildə Rusiya prezidenti tərəfindən
“Vətən qarşısında xidmətlərinə görə”
ordeni ilə təltif edilmişdir.
Bütün həyat və fəaliyyətinin Moskva ilə
bağlı olmasına baxmayaraq, general Kərim Kərimov Azərbaycanla
həmişə maraqlanmış, Azərbaycan Milli Aerokosmik
Agentliyinin kollektivinə öz dəyərli məsləhət
və tövsiyələri ilə daim yardımçı
olmuşdur. Azərbaycan Prezidentinin fərmanı
ilə ölkəmizdə kosmosla bağlı elmlərin
inkişafına görə Kərim Kərimov “Şərəf”
ordeni ilə təltif edilmişdir. O, AMEA-nın fəxri
üzvü seçilmişdir.
1995-ci ildə dünya şöhrətli
kosmos adamının “Kosmosa gedən yol” adlı kitabı
işıq üzü görmüşdür. Kosmosa yol
açan Yer nəhənglərindən olan həmyerlimiz
2003-cü il martın 29-da vəfat
etmiş və Moskvada dəfn edilmişdir.
Keçmiş SSRİ və Azərbaycanda kosmik elmlərin
inkişafında 1991-ci il noyabrın 20-də
Qarabağ səmasında terror qurbanı olmuş şəhid
dövlət xadimi, müstəqil Azərbaycanın ilk
dövlət katibi Tofiq İsmayılovun da böyük xidmətləri
vardır.
Tofiq
Kazım oğlu İsmayılov
1933-cü il mayın 21-də Bakıda
doğulmuşdur. 1951-ci ildə orta məktəbi
bitirdikdən sonra Moska Elektrotexniki Rabitə İnstitutuna daxil
omuşdur. 1956-cı ildə ali məktəbi
bitirən T.İsmayılov SSRİ paytaxtının müxtəlif
qabaqcıl müəssisələrində
çalışmışdır. 1964-cü ildə
aspiranturanı bitirdikdən sonra Bakıya qayıtmış və
aparıcı mühəndis işləmişdir. Artıq 1966-cı ildən Politexnik İnstitutunda
pedaqoji fəaliyyətə başlayan T.İsmayılov
elektrotexnika kafedrasının müdiri təyin edilmişdir.
1967-1985-ci ilərdə Elmlər Akademiyası
sistemində çalışmışdır. 1970-ci illərin
sonundan o, “Xəzər” Elm Mərkəzinin və SSRİ-də
yeganə olan Təbii Ehtiyatların Kosmik Tədqiqi İnstitutunun
baş direktoru, 1982-ci ildən ömrünün sonunadək isə
Kosmik Tədqiqatlar Elm İstehsalat Birliyinin baş konstruktoru və
baş direktoru vəzifələrində işləmişdir.
SSRİ Baş Kosmos İdarəsi Elmi
Şurasının və Beynəlxalq Mühəndislik
Akademiyasının akademiki olmuşdur. Onun
hazırladığı kosmik rentgen teleskopları sovet kosmik gəmilərində
uğurla tətbiq olunmuşdur. 1989-cu ildən
SSRİ xalq deputatı seçilmişdir.
Tofiq İsmayılov elmi fəaliyyətlə
yanaşı, həm də Azərbaycanın dövlət və
siyasi xadimi kimi Vətənimizin ərazi
bütövlüyü uğrunda mübarizə aparmış
və bu yolda canını qurban vermişdir...
Bu gün də Azərbaycanda kosmik elmin və
sənayenin inkişafı davam etdirilir. Dövlətimizin bu sahəyə göstərdiyi
yüksək dəstək nəticəsində 2013-cü ildə
Azərbaycan artıq ilk süni peykini də buraxmağa nail
olmuşdur. Amma hələ ki, müstəqil
Azərbaycan vətəndaşı kosmosu fəth edə bilməmişdir.
İnşallah, o günü də görəcəyik...
Sultan
Laçın
Həftə
içi.- 2014.- 12-14 aprel.- S.4.