Beynəlxalq siyasi proseslərdə qlobal maraqlar

Bu gün enerji təhlükəsizliyindən söhbət düşəndə ilk növbədə dövlətlərin yanacaq idxalından asılılığını azaltmaq başa düşülür. Qərbin ortaya atdığı bu termin fikrimizcə, birbaşa Rusiyanın ünvanına işlədilib. Çünki hazırda Avropa böyük miqyasda «Qazprom»un diqtələri ilə oturub-durur. Xüsusilə də qitənin ən böyük gücü sayılan Almaniya iqtisadiyyatı Rusiya qazından asılıdr və bunun nəticəsidir ki, Moskva istənilən vaxt şəxsi maraqları naminə həm almanlara, həm də Avropanın digər xalqlarına öz qərarını qəbul etdirir.

Yaxud da götürək Belarusu, hazırda müharibə vəziyyətində qalan Ukraynanı. Kreml istədiyi kimi asanlıqla Minsk hökumətini boyunduruğa sala bilir. İstehlakının yarısını Rusiya qazı hesabına ödəyən Ukraynadan isə danışmağa dəyməz, çünki ruslar bu ölkəni ikiyə bölüblər, indi isə üçüncü və sair parçalara ayırmağa çalışırlar. Bu günlərdə «Qazprom» Ukraynanı Kremlin siyasi məqsədləri naminə çökdürmək üçün qiymətləri iki dəfəyədək qaldırdı. Yaxud da eyni vəziyyəti Türkiyə yaşaya bilməzmi? Türkiyənin Enerji və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin 6-7 il əvvəl elan etdiyi məlumata görə, bu ölkə ehtiyacının təxminən 64 faizini Rusiyadan aldığı təbii qaz hesabına ödəyir. Bir mərkəzdən bu dərəcədə təhlükəli asılılığı azaltmaq məqsədilə rəsmi Ankara, Azərbaycan da daxil olmaqla, yeni mənbələrə üz tutdu. Bunun nəticəsində hazırda qardaş ölkə 6 dövlətdən 8 fərqli üsulla təbii qaz idxal etməkdədir.

Enerji təhlükəsizliyinin təminatı məsələsində Azərbaycan da özünəməxsus siyasət yürütməkdədir. Təsəvvür edin ki, Azərbaycan müstəqilliyini qazandığı günədək neft ixrac etmək üçün sərəncamında Bakı-Novorossiysk kəməri vardı (Eyni zamanda, nəqletmə gücü az olsa da, Bakı-Poti kəməri – V.T.). Ancaq müstəqil Azərbaycan «Bakı-Novorossiysk»inin timsalında Rusiyadan asılı qala bilməzdi və bu səbəbdən də 1996-cı il martın 8-də mərhum prezident Heydər Əliyev bütün siyasi risklərə rəğmən Tiflisdə gürcüstanlı həmkarı Eduard Şevardnadze ilə Bakı-Supsa neft kəmərinin tikintisinə dair saziş bağladı. Yeri gəlmişkən, 1999-cu ildə fəaliyyətə başlayan bu xətlə dünya bazarına «Azeri light" markalı neft çıxarılıb. Hətta demək olar ki, Bakı-Supsa xəttinin inşası cənub enerji dəhlizinin təməlini atmış oldu. Bu yerdə bir müqayisəli faktı da nəzərə çatdıraq ki, dövlətin dünya bazarına çıxması üçün alternativ enerjidaşıyıcılarına sahib olması onun sadəcə uğurudur və bunu hətta əlində hər cür geniş imkanları olan digər ölkələr də edir. Məsələn, Rusiya əsas qazanc yeri və siyasi təzyiq rıçağı olan enerji ixracatını yönləndirmək üçün zaman-zaman fərqli marşrutlar yaradır. Səbəbi isə budur ki, həmin marşrutlardan birində problem yarananda digərlərinin vasitəsilə həm pulunu qazansın, həm də təzyiq etməyə əlinin altında ölkə olsun. Hələ sovet dövründən «Dostluq» kəməri vasitəsilə Rusiya qazı Avropaya satılır. Amma Moskva nə etdi, alternativ olaraq Almaniya ilə Baltik dənizinin altı ilə yeni boru xəttin tikilməsinə dair saziş bağladı və reallaşdırdı. Sonra isə Yunanıstan və Bolqarıstan ərazisindən Avropaya qaz nəql edən başqa marşrutu seçdi. Daha sonra da Türkiyəyə qaz nəqlinə başlanıldı və sair. Ümumiyyətlə, 12 trilyon dollarlıq qaz ehtiyatına malik Rusiya düşünülmüş və ehtiyatlı addımlar ataraq öz qlobal maraqlarını güdməkdədir. Bu halda yenicə müstəqilliyinə qovuşan ölkəmiz niyə geniş boru xətləri şəbəkəsinə malik olmasın? Bu mənada 2006-cı ildə istifadəyə verilən “Bakı-Tiflis-Ceyhan” neft kəməri (BTC) ölkəmizin milli maraqları üzərində qurulan, müstəqilliyini möhkəmləndirən neft ixracı strategiyası çərçivəsində ən vacib hadisədir. Elə bunun göstəricisidir ki, BTC-nin rəsmi açılış mərasimində dünyanın 98 ölkəsinin yüksək səviyyəli dövlət və hökumət rəsmiləri qatılmışdı.

Dağlıq Qarabağ uğrunda müharibə, torpaqlarımızın Ermənistan ordusu tərəfindən parça-parça işğal olunması Azərbaycanın özünə mütləq mənada siyasi kömək axtarması zərurətini yaratmışdı. Bu mənada BTC sırf siyasi məqsədin nəticəsi sayıla bilər. Çünki bu kəmərlə bağlı 26 aprel 1998-ci il tarixində Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə prezidentlərinin Trabzonda bir araya gəlməsi, 1999-cu il noyabrın 18-də ATƏT-in zirvə toplantısında onların yenidən görüşərək saziş bağlanması, elə həmin gün əlavə olaraq Qazaxıstan və Türkmənistan neftini də BTC ilə daşımaq üçün ABŞ-ın da iştirakı ilə Azərbaycan, Türkiyə, Gürcüstan, Qazaxıstan və Türkmənistan rəsmiləri arasında İstanbul bəyannaməsinin imzalanması dediklərimizə sübutdur. Üstəlik, BTC layihəsinin ortaqları, başda «bp» olmaqla, dünya iqtisadiyyatına və maliyyə sektoruna nəzarət edəcək qüvvəyə malik 10 ən iri şirkətinin də Azərbaycana investisiya qoyması, de-fakto dövlətimizin gələcəyinə təminat demək idi.

Azərbaycan eyni zamanda, neftlə birlikdə təbii qaz istehsalı və ixracını hədəf götürən siyasət yürüdür. Məlumat üçün deyək ki, Bakı-Supsa neft kəmərinin tikintisindən sonra Azərbaycan qazını Türkiyəyə daşımaq üçün rəsmi adı Cənubi Qafqaz Boru Xətti olan, amma daha çox “Bakı-Tiflis-Ərzurum” qaz xətti kimi tanınan layihənin icrasına start verilib. Xəttin tikintisinə 2004-cü ildə başlanılıb və 2006-cı ilin sonunda başa çatdırılıb. İllik gücü 30 milyard kubmetr olan kəmərlə ilkin etapda 7,7 milyard kubmetr qaz ixrac olunmaqdadır. Türkiyə 15 il ərzində həmin kəmərlə Azərbaycandan 91 milyard kubmetr qaz almalıdır. Təbii ki, gələcəkdə Azərbaycandan qaz ixracının həcminin artırılması qardaş ölkənin Rusiyadan asılılığını xeyli azaldacaq.

Bir ara «Nabucco» layihəsi ortaya atılmışdı, amma uzun illər gündəmdə qalmasına baxmayaraq, reallaşmadı. Buna baxmayaraq, həmin layihəni dəstəkləməklə Azərbaycan mənbə, eləcə də tranzit ölkə olaraq daha böyük güzəştlər əldə etmək məqsədilə mövqeyini xeyli gücləndirə bilmişdi.

2010-cu ildə Bükreşdə qəbul edilən AGRİ layihəsi də böyük uğurlardandır. Bu layihə əsasında Azərbaycan qazının Gürcüstandan keçməklə, sıxılmış formada tankerlərlə Qara dəniz vasitəsilə Rumıniyaya çatdırılması nəzərdə tutulur. Yeri gəlmişkən, həmin kəmərlə mövcud imkanlar daxilində 2 milyard kubmetr, gələcəkdə tranzit hesabına 8 milyard kubmetr qaz ixracı nəzərdə tutulur.

2012-ci il iyunun 27-də prezident İlham Əliyevlə Türkiyənin baş naziri Rəcəb Tayyib Ərdoğan arasında “Trans Anadolu” Təbii Qaz Boru Xəttinin – TANAP-ın tikintisinə dair saziş imzalanıb. Müqaviləyə əsasən, "Şahdəniz"dən çıxarılan qazın ildə 16 milyard kubmetri məhz həmin kəmərlə Türkiyəyə axıdılacaq. Həmin rəqəmin 6 milyard kubmetri Türkiyəyə, qalan 10 milyard kubmetri isə Avropa ölkələrinə ixrac olunacaq. Göründüyü kimi, ilkin tikinti işləri 2018-ci ildə tamamlanaraq ildə 16 milyard kubmetr qaz ötürəcək və 2026-cı ildə tam gücü ilə çalışaraq illik nəqletmə qüvvəsi 31 milyard kubmetrə çatacaq, gələcəkdə TAP layihəsinin icrası nəticəsində (bu layihənin icrasına dair saziş 2013-cü il iyunun 28-də Bakıda – Four Seasons otelində ARDNŞ-lə «bp» arasında imzalanıb – V.T.) Balkanlardan keçərək İtaliya ərazisinədək uzanacaq kəmər Azərbaycanın, eləcə də bölgəmizin siyasi sabitliyinə töhfə vermiş olacaq. Yeri gəlmişkən, bu kəmərin istifadəyə verilməsi qardaş Türkiyənin də Rusiya qazından asılılığını təxminən 12-15 faiz azaltmalıdır. Üstəlik, TAP layihəsi təkcə Azərbaycanla qardaş Türkiyəni deyil, eləcə də araları xeyli sərin olan Türkiyə ilə Yunanıstanı da rəmzi olaraq birləşdirəcək.

Xatırladaq ki, TAP-ın start nöqtəsi Yunanıstanın Soloniki şəhəridir və bu kəmər vasitəsilə gələcəkdə Yunanıstan, Albaniya və İtaliyadan başqa Bolqarıstan, Sloveniya, Bosniya və Hersoqovina, Xorvatiya, Monteneqro, hətta Makedoniyanın da qaz almaq imkanları olacaq. Bu yerdə bir faktı da xatırladaq ki, TAP-ın qaz daşıma gücü maksimum ildə 60 milyard kubmetrdir. Hansı ki, ilk etapda ildə 10 milyard, daha sonra isə 21 milyard kubmetr qaz nəqli planlaşdırılır.

Bu layihənin siyasi önəmini qeyd edən beynəlxalq müşahidəçilərin qənaətincə, TAP başda Azərbaycan olmaqla, bütün tranzit ölkələrin milli maraqlarına xidmət etsə də, Rusiyanın «Cənubi axın» layihəsinə alternativ olmasına baxmayaraq, qətiyyən Moskvanı ziyana salmır. Bu yerdə xatırladaq ki, Rusiya ilk başdan «Nabucco»ya qarşı çıxır, bu layihənin məhz siyasi məqsədə xidmət etdiyini bildirirdi. Amma TAP-ın ortaya çıxdığı ilk gündən Moskva bir dəfə də olsun etiraz bildirməyib. Əksinə, Rusiya bu layihəyə qarşı bitərəf mövqe sərgiləməkdədir. Hansı ki, TAP Bolqarıstanı «Qazprom»dan asılılığına son verəcək. Ona görə də Avropa Birliyi sevincini gizlətmir və Rusiyadan enerji asılılığı azaltmaq üçün yeni layihələrin axtarışındadır.

Yeri gəlmişkən, Azərbaycan da TAP layihəsindən məmnundur. Ona görə ki, tikiləcək bu kəmər nəzərdə tutulan «Nabucco»dan 450 kilometr qısa olacaq və təbii ki, xərcləri də azdır. Əsas odur ki, Azərbaycan bu kəmər vasitəsilə öz təbii qazını birbaşa Avropaya nəql edə biləcək və bununla da Rusiyaya bazar bağlılığından qurtulacaq. Beləliklə, həm Avropanın enerji təhlükəsizliyi müəyyən mənada təmin olunacaq, həm də Azərbaycan Rusiya ilə münasibətləri korlamamaq şərti ilə öz milli maraqlarını qoruyacaq. Yəni TAP layihəsi rəsmi Bakı üçün iqtisadi mənfəətlə yanaşı, həm də diplomatik uğurdur.

Əslində, bu cür milli maraqlarını qoruyan ölkələr çoxdur. Bir neçə misal göstərək: bir müddət əvvəl Birləşmiş Ştatlar istədi ki, qonşu Meksikadan ucuz qiymətə neft alsın və boru kəməri vasitəsilə idxal etsin. Amma Meksika qəti razılaşmadı və öz milli maraqlarından irəli gələn şərtlərini ortaya qoydu. Sonda udan da elə Meksika hökuməti oldu. Yaxud da Braziliyanı götürək. Bu ölkədə fəaliyyət göstərən və dünyanın ən nəhəng əlvan metal istehsalçısı sayılan, ABŞ-a məxsus «Anakonda» şirkəti Braziliyanın təbii sərvətlərini istədiyi qiymətə alıb, daşıyırdı. Nəticədə Braziliya hökuməti həmin şirkəti milliləşdirməklə sərvətlərinin talan olunmasının qarşısını aldı və bu gün Braziliya dünyanın 10 ən iri dövlətindən biri sayılır. Yaxud da Çindən sitat gətirək: Nəhəng istehsal qüvvəsi ilə dünya iqtisadiyyatını istiqamətləndirmək gücünə malik Çinin ən zəif yeri enerji təhlükəsizliyini hələ də təmin edə bilməməsidir. Bunun üçün Pekin qısa müddətdə neft və qaz nəqli ilə bağlı müxtəlif layihələr icra etməyə başladı. Rusiyadan, Qazaxıstandan, Türkmənistandan yanacaq nəql edən layihələri varkən, Çin hazırda İran qazını da boru kəməri vasitəsilə idxal etməkdə israrlıdır. Əlbəttə, bu Çinin qlobal marağından irəli gəlir, amma Qərbin də öz mənafeyi var axı. Onlar Çin-İran sövdələşməsinə əngəl olmaq üçün İranla Pakistanın sərhədində yerləşən və adıçəkilən iki dövlət tərəfindən bölünən Bəlucistanda milli zəmində toqquşmalar səhnələşdirdilər. Bununla da ismarış verildi ki, bu ərazidən qaz kəmərinin tikilməsi risklidir və ümumiyyətlə, mümkünsüzdür. Əlavə edək ki, Əfqanıstanda da qeyri-sabitlik hökm sürdüyündən, bu ölkənin ərazisi də belə bir tranzit daşımaya uyğun deyil. Yeri gəlmişkən, xatırladaq ki, Çin İrandan alacağı qazı Pakistan ərazisindən boru xətti vasitəsilə tranzit etmək istəyirdi…

Vüsal Tağıbəyli

Yazı Azərbaycan Mətbuat Şurasının «Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində” mövzusundakı müsabiqəsinə təqdim edilir

Həftə içi.- 2014.- 22 aprel.- S.4.