Əli bəy Hüseynzadə və türk dünyası

Bəşər mədəniyyəti zaman-zaman böyük mütəfəkkirlərin irsi ilə zənginləşib və inkişaf edib. O şəxslər ki, onlar öz dərin zəkası, təfəkkürü və mütərəqqi fikirləri ilə cəmiyyətin formalaşmasında əvəzsiz rol oynayıb. Görkəmli ictimai xadim, publisist və filosof kimi tanınmış Əli bəy Hüseynzadə isəxalqımızın maariflənməsində və onun xoşbəxt gələcəyi naminəözünəməxsus bir yol keçib.

Bəlkə də bu amala görə türk xalqlarının böyük sevgisini qazanmış vəədəbi mühitdə mübarizliyi ilə seçilən Əli bəy Azərbaycan Bayrağına bələnmişdir. Türk xalqlarının milli birliyi və istiqlaliyyətlərinin yaradıcısı, tərənnümçüsü kimi bəşəri hislərləçarpışan Əli bəy Hüseynzadə tarixi yaradanlar və yaşadanlar mərhələsini keçirmişdir. Əli bəy Hüseynzadə 1864-cü ildəSalyanda ruhani-müəllim ailəsində doğulmuş, ilk təhsilini valideynlərindən və gimnaziyada almışdır. Erkən yaşlarında dünyəvi biliklərə, fəlsəfi düşüncələrə daha çox fikir verirdi. Avropanın bir çox ölkələrində ali təhsil alan həmyerlilərimiz kimi, o da öz təhsilini Peterburqda, İstanbulda davam etdirib. O dövrün bir çox ziyalılarıkimi, Əli bəy özündən sonra gələnnəsillərin mənəvi inkişafına təkan verməkləyeni ruhda yetişib, formalaşmasında xidmətləri əvəzsizdir.

XIX əsr türk dünyası, eləcə dəAzərbaycan böyük güclərin təcavüzünə vəərazi iddialarına, bölgüçülük siyasətinəməruz qalmışlar. Ancaq əsrin sonralarına yaxın bu qədim diyarın istiqlaliyyəti uğrunda mübarizəƏli bəy Hüseynzadəni də bir ziyalı kimi cəlb edirdi. Mənəvi-əxlaqi dəyərləri, milli ruhu və yüksək elmi dünyagörüşü iləAzərbaycanın, eləcə də türk xalqlarının taleyinə biganə qala bilməyən Əli bəy mübarizənin ön planında fəaliyyət göstərirdi. Müstəmləkəçilik siyasətinin geniş miqyas alması, mövhumatın və xurafatın cəmiyyətdə meydan oxuması, ədalətsizliklə, varlı siniflərin yoxsullar üzərində hakim mövqeyi ilə barışmayan Əli bəy 1889-cu ildə Türkiyədə “Gənc türklər” hərəkatına meyil edir və bu təşkilata qoşulur. Türkiyədə yaşadığı dövrdə hərbi xidmətdə geniş anlayışa malik olan Əli bəy Abdulla Cövqət, İsak Sukuti, İbrahim Telmo və başqaları ilə birlikdə Sultan Əbdülhəmid zülmünə, istibdadına qarşı mübarizə aparır. Qısa zaman kəsiyində siyasi və ictimai həyatda çoxlu silahdaşlarının birgə qərarı ilə “Tərəqqi” partiyasının yaradılmasına nail olur və onun əsas rəhbərlərindən birinəçevrilir. Əli bəy zülmə qarşı mövqeyini siyasi və publisist yazılarında aydın şərh edirdi. O yazırdı:“Biz insanız. Məlum olan sinifləri, zalım sinifləri təcavüz atından azad etməyəçalışacağıq!”.

Bəli, Əli bəyin fəaliyyətinin qayəsində türk dünyasının birliyi, mübarizliyi dayanırdı. Milli birlik müstəqil dövlətçilik ənənələrini nəzəri baxımından yaradıcısı kimi ideoloji mübarizənin həyata keçirilməsində böyük simaya çevrilmişdi. Görünür, elə buna görədir ki, müsəlman türk dünyasının ən parlaq mütəfəkkiri, dünyəvi elmlərin bilicisi və ensiklopedik şəxsiyyət kimi tanınan Əli bəy daim istibdad tərəfindən təqiblərə məruz qalmışdı. O, silahdaşlarının qayğısı ilə 1903-cü ildə Bakıya köçməli olur. Bu dövrdə rus çarizminin sərəncamına əsasən xaricdə təhsil almış mütəxəssislərin öz vətənində işləməsinə icazə verilmirdi. Nəticədə o, bir müddət mətbuatda–“Kaspi” və “Bakı” qəzetlərindəəməkdaşlıq edir. “Əkinçi” qəzetində mütərəqqi ideyalarının ortaya qoyulması, inqilabi düşüncələrə yer verildiyi üçün Azərbaycanda mətbuatın müstəqil inkişafıçarizm tərəfindən əngəllənirdi.Belə ki, bolşevizmingizli fəaliyyəti nəticəsindəçap edilən “İskra” kimi inqilabi düşüncəli qəzetlərin yaradılması mətbuatımızda açıq fikirli, söz azadlığının geniş miqyas alması daim təqiblərləüzləşirdi. Lakin Əli bəy və milli burjuaziyanın ziyalı təbəqələri öz əqidələrindən geriyəçəkilmir və fikirlərini həyatı bahasına mətbuatda çap etdirirdilər. Bu dövrdə böyük nüfuz sahibi olan milyonçu H.Z.Tağıyevin qayğısı ilə “Həyat” qəzeti işıq üzü görür. Əli bəy Hüseynzadə qəzetin redaktoru kimi(1905-1907) fəaliyyət göstərir. O, müntəzəm olaraq, qəzetdə fəlsəfi və publisist fikirlərini ictimaiyyətəçatdırırdı. Onun fəlsəfəsinin əsasını milli cəmiyyət quruculuğunda müasir insan amilinəəsas yer verilirdi. Əli bəy yazırdı ki, müasir insan amilində “türk qanlı, müsəlman etiqadlı, Avropa qiyafəli fədai” tərbiyə edib, yetişdirmək ideyasıvacibdir. O, həmçinin “Füyuzat” jurnalında da nəzəri-elmi düşüncələrini yazılarında izah edirdi. Böyük mütəfəkkir “türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir?”, türk dilinin vəzifeyi-mədəniyyəsi” kimi elmi məqalələrindəöz məramını genişşərh edirdi.

Ötən əsrin ilk illəri xalqların azadlıq ideyaları uğrunda apardığı mübarizələr səciyəvi bir dövrüəks etdirirdi. Xüsusən XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan milli burjuaziyasının mütərəqqifikirli ziyalıları istiqlaliyyət uğrunda mübarizəsi ilə fərqlənirdi. Bu dövrdə Rusiyada, eləcə də ucqarlarda (Zaqafqaziyada) ideyanın böyük vüsət almasıçarizmin devrilməsi(1917-ci il fevral) ilə nəticələndi. Azərbaycanda da istiqlaliyyət uğrunda mübarizə geniş yer almışdı. Ümummilli lider Heydər Əliyevin dediyi kimi, XIX əsrdən başlayan ictimai-siyasi proseslərin gedişi Azərbaycan cəmiyyətindəəsaslı dəyişikliklərə gətirib çıxartdı. Bu amalın həyata keçməsindəƏli bəyin nəzəri fikri:“Türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək” yenilməz bir şüara çevrildi. Bolşevizmin nüfuz dairəsi yerlərdə milli oyanışı məhv etmək, kökündən çıxarıb atmaq ideyası qanlı aksiyalara səbəb olurdu. Onların vəəlaltılarının böhtan kampaniyaları uydurma fikirləri ilə təbliğ etdikləri “panislamizm”,“pantürküzm”dən fərqli olaraq Əli bəy Hüseynzadə bütün türklərin qan birliyi, din birliyi ideyasının vacibliyini vurğulayırdı. O, dönə-dönəəsərlərindəxalqımızın türk əsilli olduğunu qeyd edirdi və bu yolda mane olanlara qarşı kəskin tənqidi fikirlər söyləyirdi.

Tarixən məlumdur ki, böyük güclər öz separatçı ideyaları ilə bəşəri hislərlə yaşayan türk xalqlarının birliyinə zərbə vurub və onlarıhər zaman parçalamağa çalışıblar. Bəzən bu amansız ideoloji mübarizədə türk xalqlarının söy-kökünün saxtalaşdırılmasına da səy göstəriblər. Əli bəy Hüseynzadə “Həyat” qəzetində yazırdı:“Türklər tarix səhnəsinə miladi-İsadan 2000 il əqdəm çıxmışlar”. O,özünün “Siyasi-fürsət” əsərini böyük çətinliklərlə hissə-hissəçap etdirmişdi. Ədib əsərində göstərir ki, türklər ya ölərlər, ya hicrət edərlər, fəqət, qul olmazlar.Əli bəy siyasi baxışlarını bütün kəskinliyi ilə bu əsərdəşərh edir.O, milli-azadlıq hərəkatının böyük bir mərhələsini əks etdirən əsərdə XX əsrin əvvəllərində Cənubi Azərbaycanda baş verən azadlıq hərəkatının məğlub edilməsinin səbəblərini milli birliyin olmamasında görürdü.Əli bəyin mətbuatda alovlu çıxışları, fəlsəfi-publisist fikirlərini görən Sultan Əbdul Həmidi“Füyzuat”jurnalının bağlanmasına qərar verir. XX əsrin əvvəllərində ictimai-siyasi fikrin təşkili və tənzimlənməsində, informasiya mühitinin formalaşmasında milli mətbuat nümunələri əhəmiyyətli rol oynayıb. Jurnalistikanın ictimai fikir tribunasına çevrilməsi də həmin tarixi mərhələnin məhsuludur."Füyuzat" jurnalıvəonunredaksiyaheyətininxidmətləribumənadadiqqətəlayiqdir. Çünkionlaryalnızbirjurnalnümunəsinəşretməkləməhdudlaşmadılar, füyuzatçılıqxətti-hərəkatını, "Füyuzat" jurnalistikasıməktəbiniyaratmaqlatarixsəhifələrinəözimzalarınıhəkketdilər.

"Füyuzat"da ƏlibəyHüseynzadəməqalələrininbirindəyazırdı: "Bizəfədailazımdır! Türkhissiyyatlı, islametiqadlı, Avropa (müasir) qiyafəlifədai!" Bufikirfüyuzatçımətbuatorqanlarıtərəfindəntəkmilləşdirildivə "Tazəhəyat", "İrşad", "Yenifüyuzat", "Həqiqət", "Tərəqqi", "İqbal", "Sədayi-həqq", "Şəlalə", "Açıqsöz", "Bəsirət", "Qurtuluş", "Dirilik", "Azərbaycan", "Övraqi-nəfisə" mətbuatorqanlarıtərəfindən "Türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək" – azərbaycançılıqşəklindəformuləedilərəktəbliğolundu.

AzərbaycanXalqCümhuriyyəti dövründədövlətbayrağındaüçrənglə (mavi, qırmızı, yaşıl) simvollaşanAzərbaycanvətəndaşınınideya-mənəvidəyərləriƏlibəyHüseynzadəninhəmintezisivəfüyuzatçılarıntarixixidmətləriiləbağlıdır.Ə.HüseynzadəhəmçininSanktPeterburqİmperatorRəssamlıqAkademiyasındatəhsilalmışdırvəbirsıraportretvəmənzərələrinmüəllifidir. OnunrəsmləriBakımuzeylərində, İstanbulvəParisdəşəxsikolleksiyalardasaxlanılır.

Ondan sonra Əli bəy müəllim kimi Bakıda “Səadət” məktəbinin müdiri kimi fəaliyyət göstərir, eyni zamanda, “Tərəqqi” və “Həqiqət” qəzetlərindəəməkdaşlıq edir. Daim təqiblərə məruz qalan Əli bəy yenidən silahdaşlarının qayğısı və təkidi iləİstanbula qayıdır. İstanbul Universitetində professor kimiçalışır, Türkiyənin ictimai-siyasi həyatında geniş fəaliyyət göstərir. Əli bəy Hüseynzadə türkçülük ideologiyasının yaradıcısı və türk xalqlarının böyük müdafiəçisidir. Onun geniş yaradıcılıq diapazona malik olması dövrünün və sonrakı dövrlərdə nüfuzlu siyasətçi, ictimai xadim kimi böyük şöhrət göstərmişdir. Əli bəy Hüseynzadə türk müsəlman dünyasının yetirdiyi böyük şəxsiyyət və ictimai xadimdir. Ancaq öz vətənində təqiblərə dözməyən bu böyük şəxsiyyət öz fəlsəfi nəzəriyyəsinin məhsulu kimi ölmür, təslim olmur vəhicrət edir.

Qələndər Xaçınçaylı

Yazı Azərbaycan Mətbuat Şurasının və Azərbaycanlıların və digər Türkdilli Xalqların Əməkdaşlıq

Mərkəzinin “Əlibəy Hüseynzadə və Türk Dünyası” mövzusunda keçirdiyi müsabiqəyə təqdim olunur

Həftə içi.- 2014.- 29 aprel.- S.7.