“Nərimanov öz evində Rəsulzadə

ilə Şaumyanı görüşdürmüşdü...“

"...Həqiqətən görəsən, hal-hazırda Azərbaycanda Azərbaycanı təmsil edən partiya vardırmı? Mən təsdiq edirəm ki, belə bir partiya yoxdur. Və mirzoyanlar öz iyrənc siyasətlərindən, Azərbaycanı simasızlaşdırmaq siyasətindən əl çəkməyincə olmayacaqdır..." Bu sətirlər 1920-ci il aprelin 28-də Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Respublika Xalq Komissarları Sovetinin ilk sədri olmuş görkəmli dövlət xadimi, həkim və yazıçı Nəriman Nərimanovun 1923-cü ildə bolşevik Rusiyasının rəhbərlərindən biri İ. Stalinə yazdığı məktubdandır.

Hazırda Rusiyanın işğalçılıq iştahasının yenidən baş qaldırdığı bir zamanda bu mövzu aktualdır. Uzun illər bizlərə ziddiyyətli bir şəxsiyyət kimi təqdim edilən N. Nərimanovun Azərbaycani işğal etmiş Rusiya bolşevikləri və onların erməni və azərbaycanlı əlaltıları ilə münasibətləri barədə müəyyən məqamlara aydınlıq gətirmək üçün "Dəyirman"ımızı Nəriman Nərimanovun ev muzeyində "işə salası" olduq. Bu dəfəki "dəyirman"çılarımız isə həmin muzeyin direktoru, tanınmış ictimai-siyasi liderin qardaşı nəvəsi Kamilə Hüseynova və muzeyin baş elmi işçisi Rəna Qəhrəmanova oldu...

- Kamilə xanım, sovet dövründə "Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin alovlu müdafiəçisi" kimi tanıtdırılan Nəriman Nərimanovun qohumu və onun ev muzeyinin direktoru kimi 28 aprel tarixini necə qarşılayırsız?

- Bütün Azərabaycan necə qarşılayırsa, mən də elə... Hamıı bilir ki, Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulandan Nərimanova "millətçi" damğası vurub gözümçıxdıya salıblar. Və onun ömrü daim Azərbaycana və özünə qarşı bu haqsızlıqlarla mübarizədə keçib. Nərimanov həmişə düşmən əhatəsində olub: bir yandan ruslar, bir yandan ermənilər, o biri yandan da Azərbaycanın öz içindəki iküzlü və riyakarlar... Rəhmətə getdiyi 1925-ci ildən 1956-cı ilədək bu insanın adı yasaq olunubdu. Bütün ailə üzvləri, bütün nəsli "xalq düşməninin qohumları" damğası altında yaşayıb. 1956-cı ildə bəraət almasına baxmayaraq 1970-ci ildə Nərimanovun 100 illik yubileyi keçirilməsinə də təzyiqlər olub. Rəhmətlik Heydər Əliyev o zaman bu yubileyin keçirilməsi üçün çox əziyyətlər çəkib. Eləcə də onun heykəlinin qoyulması, muzeyinin açılması da Heydər Əliyevin zəhmətinin nəticəsidir. Ona Rusiyada heykəl qoyulub. Heydər Əliyevin təklifi ilə Özbəkistanda bir şəhərə Nərimanov adı verilib. Bütün bunlara rəğmən Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdiyi 1991-ci ilədək bütövlükdə sovet təbliğatı N.Nərimanovu millətçi bir insan kimi tanıtmağa çalışıb. Müstəqillik illərində isə nədənsə Nərimanovu ruslara xidmət edən "xalq düşməni" kimi qələmə verməyə çalışıblar. Tanınmış türk diplomatı Rza Novruz öz xatirələrində yazır ki, Qars müqaviləsinin imzalanması ərəfəsində Nərimanovla görüşəndə o dedi ki, bolşevikliyin bizim münasibətlərə dəxli yoxdur, biz türkük...

- Yəqin ki, Nərimanov o illərdən daşnak ermənilərin Azərbaycana münasubətini də duyurdu?

- Bəli. Nərimanov 1922-ci ldə "Zarya Vostoka" jurnalındakı məqaləsində yazırdı:"1917-ci ildə Birləşmiş Zaqafqaziya hokuməti tərəfindən türk dilində bir sıra mühazirələr oxumaq üçün Tiflisə dəvət almışdım. Ramişvilinin kabinetində gürcülərlə ermənilərin Peterburqakı son çıxışlarına necə reaksiya vermək məsələsini müzakirə etdik. Həmin çıxışda ermənilər "Böyük Ermənistan" ideyası barədə danışırdılar. Başqa sözlə, Azərbaycanın, Gürcüstanın və Rusiyanın az qala Rostovadək bir sıra ərazilərini tutmaq istəyirdilər. Mənim rəyimi soruşanda dedim ki, bu məsələ bizimkiləri "Böyük Azərbaycan", sizləri isə "Böyük Gürcüstan" haqqında düşünməyə vadar edəcək...

- "Azadlıq" radiosuna mühasibənizdə deyirsiz ki, Nərimanov Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin(AXC) güclənməsinə çalışır, eyni zamanda Azərbaycanın ingilislərin müstəmləkəsi olmasını istəmirdi. O dövrdə baş nazir olan N.Yusifbəyliyə məktubunda isə ölkədə ingilis kəşfiyyatının apardığı işlərdən yazırdı. Belə çıxır ki, Nərimanov AXC-nin ingilislərin təsiri altında olmasından ehtiyat edirmiş?

- Yox, belə də düşünmək olmaz. O dövr çox mürəkəb idi. Birincisi, biz AXC-ni yaradanların qarşısında baş əyməliyik ki, heçdən bir dövlət yaratdılar. Nərimanov da bunu başa düşürdü. Onun sosial-demokrat ideyalarını daşımasının Azərbaycanı müstəqil görmək arzusuna dəxli yox idi. 1904-cü ildən yaradılmış "Hümmət" təşkilatında Məhəmmədəminlə bərabər olanda hər ikisinin məqsədi Azərbaycanı çarizm əsarətindən qurtarmaq olmuşdu... Nərimanov 1918-1920-ci illərdəki prosesləri izləyirdi və görürdü ki, çox çətin vəziyyətdir, ingilislər də Qafqazdan əl çəkmirlər. Bəli, Rusiya Azərbaycanın müstəqilliyini tanımırdı. Amma Nərimanov deyirdi ki, görürsüz, ermənilər həm Rusiya ilə münasibət saxlayır, həm də öz işlərini görürlər. Bu baxımdan o, Rusiyaya kəskin şəkildə arxa çevirməyin əleyhinə idi. Çünki yaxşı bilirdi ki, Rusiya siyasəti çox güclüdür...

- Bəs rus bolşevikləri ilə çarizmə qarşı eyni cəbhədə olan dövrdən Nərimanov onların Azərbaycana, türk-islam dünyasına qarşı hansı münasibətdə olduğunu hiss etmirdi?

- Nərimanov sovet Rusiyasının bu dərəcədə azğınlıq edəcəyinə inanmırdı. Düzdü o, bolşevikləin arasında olan bir siyasətçi kimi bilirdi ki, Azərbaycanı işğal etmək planı quran qüvvələr var. 1918-1919-cu illərdə bolşeviklər bəzi məsələləri Nərimanovdan gizlədiblər. Bu sənədlərdə də var. Amma o, meydandan çəkilməyərək bu prosesin qarşısını almağın yollarını düşünürdü... Qızıl Ordu Bakıda bir həftə soyğunçuluqla, quldurluqla məşğul olanda Nərimanov xüsusi tapşırıqla Şimali Qafqaza yollanmışdı. Xəbər tutan kimi Bakıya gəldi. Və gördü ki, vəziyyət o düşündüyü kimi deyil...

- Belə çıxır ki, sovet imperiyasını qurucuları Nərimanovun səmimiliyindən istifadə edərək onu aldadıb güc və nüfuzundan yararlanıblar ?

- Yox, elə də demək olmaz. Çünki artıq Nərimanov bir çox proseslərdən, çətinliklərdən keçmiş təcrübəli siyasətçi idi. Aldadılmış, sadəlöhv adam bir günə Qarabağı qaytara bilməzdi. 1923-cü ildə artıq Qarabağı protokollaşdırıb ermənilərə vermişdilər. Nərimanov bir gecədə o sənədləri dəyişdirtdirib buna imkan vermədi. O, bu mürəkkəb vəziyyətdə yalnız düşünürdü ki, necə etsin, Azərbaycan üçün nəsə qazana bilsin. Naxçıvan kimin hesabına qalıb Azərbaycanın tərkibində? Nərimanovun səyi nəticəsində imzalanmış Qars müqaviləsinin bağlanması nəticəsində. O dövrdə bütün Avropa Rusiyadan qorxurdu. Atatürk kimi bir lider Leninlə danışıqlara getməyə məcbur olmuşdu. Tanınmış tədqiqatçı Firdovsiyə Əhmədova 1990-cı illərdə arxiv sənədləri əsasında Nərimanovun fəaliyyəti haqqında geniş araşdırma aparıb və Nərimanovu olduğu kimi göstərməyə çalışıb. O yazır:"Nərimanov fəaliyyətə başlayarkən Azərbaycan artıq İrəvan və Dərbənd ərazilərini itirmişdi. Zaqatala, Qarabağ, Zəngəzur və Bakının taleyi isə mürəkkəb olaraq qalırdı. Onun qətiyyəti sayəsində Zaqatala və Qarabağ Azərbaycanın tərkibində qalmışdı. Bakı Azərbaycanın paytaxtı kimi tanınmışdı. O, Naxçıvanın Azərbaycandan təcrid olunmaması üçün Mehridən yol almaqdan ötrü ardıcıl mübarizə aparmışdı. Bu barədə arxivdə sənədlər var. Zəngəzurun isə Azərbayacandan ayrılmasının qarşısını ala bilməmişdi. Çünki artıq Zəngəzuru de-fakto ermənilər idarə edirdi..."

- 1918-ci il mart soyqırımı zamanı N.Nərimanov Bakıda proseslərin içində olmuşdu və Bakı kommunasının rəhbəri S.Şaumyanın, eləcə də digər bolşeviklərin müsəlmanların qətlində daşnaklarla əlbir olduğunu bilməmiş deyildi. Bəs nədən sovet Rusiyası ilə əməkdaşlığı birdəfəlik kəsmirdi?

- Həmin hadiəsələrdən sonra artıq Nərimanov Şaumyan və ətrafındakılarla əməkdaşlıq etmədi, çıxdı getdi Həştərxana...

Muzeyin baş elmi işçisi Rəna Qəhrəmanova:

- Mart soyqırımı haqqında yalnız Nərimanov səsini qaldırmışdı. Bu barədə o, Stalinə məktubunda da yazırdı. Bolşeviklərin məqsədi bütün Şərqi və Avropanı sosialistləşdirmək didi. Amma Nərimanov deyirdi ki, Şərqlə ehtiyatlı davranmaq lazımdı. Nərimanovun bir idealı vardı: insanın insan tərəfindən istismarına son qoymaq. Həmin idealı da bolşeviklərin proqramında tapdığı üşün onlara qoşulmuşdu. Və Leninə də məsləhət görürdü ki, inqilaba Şərqdən başlayaq. Ancaq Şərq insanının xarakterini bilərək ona uyğun davranmaq lazımdı. Ona təzyiq etmək, milli heysiyyatına, adət-ənənəsinə toxunmaq olmaz. Ona görə də Lenin də bir dəyərli məsləhətçi kimi Nərimanovu dəvət etmişdi Moskvaya. Nərimanov Xalq Xarici İşlər Komissarlığının Şərq şöbəsində işləyirdi. Amma Çiçerin kimi xarici işlər naziri gələndən sonra hər şey alt-üst oldu.. Nərimanovun məqsədi Rusiyanın bütün Şərqi işğal etməsi deyildi. O, Şərq insanının azad olmasını istəyirdi...

K.Hüseynova:

- Məhz ona görə də Şərqin ingilis müstəmləkəsi olmasını da istəmirdi.

R.Qəhrəmanova:

- Mart qırğını zamanı da o, Leninə etiraz etdi ki, siz Bakıda idarəçiliyi Şaumyana və onun ətrafına verdiniz, o isə daşnaklara Bakıda milli qırğın törətməyə şərait yaratdı. Mart qırğınından sonra isə o, həm əsəbdən-filandan xəstələndiyi üçün, həm də bolşeviklərin hərəkətlərinə etiraz olaraq Həştərxana getmişdi. O demək istəyirdi ki, mən bu çirkin işlərdə sizinlə bir yerdə qalmaq istəmirəm. Siz inqilab pərdəsi altında milli qırğın salıb ermənilərin mənim millətimi qırmasına imkan verirsiz. Yalnız məntiqlə bunu düşünmək gərəkdi ki, əgər Nərimanov doğrudan da sidqi-ürəkdən Rusiya bolşevizminə xidmət edən bir insan idisə, onda nəyə görə onu tez bir zamanda çıxdaş etdilər...

-1920-ci il aprelin 28-də Nərimanov nəyə görə Bakıda deyildi?

R.Qəhrəmanova:

- Çünki Nərimanov Leninə öz şərtlərini diqtə edirdi ki, mənim respublikam müstəqil olmalı, öz sərvətlərindən özü bildiyi kimi istifadə etməlidir. Ordunun Bakıya gəlməsinin isə Nərimanovla qətiyyən əlaqəsi yoxdur...

K.Hüseynova:

- Tədqiqatçı Fərid Ələkbərli açıqlayır ki, Atatürklə Lenin arasında danışıqlar olub ki, Xİ Qızıl Ordunun Azərbaycana girməsinə Türkiyə mane olmayacaq. Atatürk də buna məcbur idi. Çünki neçə Avropa dövləti ilə müharibə vəziyyətində idi. Və Lenindən Nərimanovun vasitəçiliyi ilə nə qədər pul, silah alırdı...

R.Qəhrəmanova:

- Nərimanov Bakıya gələndən bir ay sonra, yəni, təxminən 1920-ci il iyunun ortalarında istefa ərziəsi yazıb. Nərimanov Azərbaycanda kifayət qədər böyük nüfuz və sosial bazaya malik idi. Rəsulzadə ona əbəs yerə "böyük Nəriman" demirdi. Tanınmış tarixçi Solmaz Tohudi yazır ki, Nərimanov respublika içində respublika idi. Ona görə də Azərbaycanı işğal etmiş bolşeviklər onunla hesablaşmağa məcbur idilər. Nərimanovun istefa ərizəsi bolşeviklərə qarşı bir təzyiq vasitəsi idi. Yəni, onlar başa düşürdülər ki, Nərimanova o məqamda güzəştə getməsələr, xalq kütlələri ayağa qalxa bilər. Ona görə də Nərimanov da bu situasiyadan Azərbaycanın mili maraqları xeyrinə, tanınmış siyasi xadimləri qorumaq üçün nəsə etməyə çalışırdı. Mikoyan Moskvaya deyirdi ki, Nərimanovu göndərin, amma biz onu mühasirəyə alaq, ona öz bildiyi kimi hərəkət etməyə imkan verməyək... Bir anlığa fikirləşək ki, Nərimanov həmin dövrdə olmayaydı, yaxud çəkiləydi kənara. Onda Azərbaycan nə qazanacaqdı?..

K.Hüseynova:

- Nərimanov bilirdi ki, onu öldürəcəklər. Türk diplomatı Rza Nur xatırlayır ki, Nərimanov bir dəfə açıqca dedi ki, bolşevizm bir rəzalətdir. Amma Rusiyadan çox ehtiyat edirdi... Nərimanov, sadəcə, özünü oda atdı. Atmaya da bilərdi, gedib həkimiyini edərdi...

- Bəs Nərimanovun Leninin Şaumyana vurduğu Bakını nəyin bahasına olursa-olsun götürmək barədə teleqramlarından xəbəri yox idi?

R.Qəhrəmanova:

- Həmin yazışmaların çoxun məxfi olduğundan Nərimanovun onlardan xəbəri olmurdu. Bilsəydi də, çox şey edə bilməzdi. Ancaq bacardığını edib. Mart qırğınının qarşısını almaq üçün öz evində Rəsulzadə ilə Şaumyanı görüşdürüb. Bir həftə evə gəlməyib ki, bəlkə nəyəsə nail olsun...

K.Hüseynova:

- Ermənilər Nərimanovu elə 1918-ci ildən aradan götürmək istəyirdilər. Çünki bilirdilər ki, onlara həmişə mane olacaq. İltifat nənəm danışırdı ki, 1918-ci il martın 14-15-də artıq dəniz kənarında atışmalar başlayanda Nərimanov evdən çıxıb gedib. Bir neçə gün sonra ermənilər gəlib ki, evdə axtarış aparmalıyıq. Nərimanovun qardaşı çıxıb qoymayıb. Deyiblər ki, onda biz Nərimanı aparmalıyıq. O da deyib ki, Nəriman mənəm. Aparıblar, amma erməni dilini bildiyinə görə, qarışıqlıqda təsadüfən sağ qalıb...

Martın 31-də isə ermənilər üzbəüz binadan Nərimanovun evini də atəşə tutanda Nərimanovun xanımı Gülsüm xanım Bakı Sovetinə xəbər verib ki, bizi atəşə tuturlar. Şaumyanın oğlu Suren gəlib nənəmgili aparıb Şaumyanın evinə. İki gün qalıblar. Mikoyan da, Çaparidze də orada olub. Tədqiqatçı F.Əhmədova deyir ki, ermənilər Nərimanova öz şərtlərini diqtə etmək üçün ailəsini girov aparıblar. Bilirsiz, sovet dövründə nənəm də çox şeyi danışa bilmirdi...

- Bəs ölümündən on illər sonra N.Nərimanovun adını kimlər ləkələməyə çalışırdı?

- Mikoyan və Şaumyanın oğlu Suren Şaumyan Moskvada işlədiklərindən həmişə Nərimanova qarşı kampaniya təşkil ediblər. Hətta 1972-ci ildə Bakıda Nərimanovun heykəli qoyulanda buradan öz alimlərimizin əli ilə teleqramlar vurulub ku, Azərbaycanda millətçiyə heykəl qoyurlar... Buna baxmayaraq Heydər Əliyev N.Nərimanov üçün çox işlər gördü. Bu gün demək olar ki, Azərbaycanın bütün rayonlarında Nərimanovun adına prospektlər, küçələr, məktəblər, parklar var...

Sultan Laçın

Həftə içi.- 2014.- 29 aprel.-S.4.