Bəşəriyyətin kabusu - zəlzələ

Günəş və Ay Yer kürəsində zəlzələlərin yaranmasına birbaşa təsir göstərir

Bu günlərdə Hacıqabul yaxınlığında baş verən təxminən 6 bal gücündə zəlzələ hər bir Azərbaycan vətəndaşı kimi bizi də qorxutdu. Əslində dünyanın hər yerində tez-tez baş verən bu cür yer titrəmələri adiləşsə də, Azərbaycanda insanların açıq-aşkar duya biləcəkləri gücdə - Rixter şkalası üzrə 5 baldan güclü zəlzələlər, belə demək mümkündürsə, adi sayıla bilməz. Çünki ən azından Azərbaycan Alp geosinklinalı qurşağında yerləşsə də, belə yer titrəyişlərinə çox öyrəncəli deyil…

Səbəb günəşdəki aktivliyin artmasıdır

Maraqlıdır ki, ölkəmizdə zəlzələ baş verən günlərdə Günəş səthində də nəhəng partlayış olub. Ona görə də elmdən başı çıxan və çıxmayan hər kəs Hacıqabulda yaşanan yer titrəmələrini məhz günəşdəki hadisə ilə əlaqələndiriblər. Əslində bu nə qədər inandırıcıdır? Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Nəsrəddin Tusi adına Şamaxı Astrofizika Rəsədxanası bu suala belə aydınlıq gətirib: «Günəş aktivliyi ilə proqnozlar arasında statistik asılılıq müşahidə olunur. Amma bu asılılıq hansı formadadır, fizikası nədir, bunu bilən yoxdur. Hazırda Günəşdə aktivlik maksimum həddədir, Yer kürəsində də zəlzələlərin sayı artıb. Deməli, Günəşdə aktivlik çoxdursa, zəlzələlərin də sayı artır, azalanda o da azalacaq. Bütün zəlzələlərin statistikasını ümumiləşdirib günəşin aktivliyi ilə müqayisə edəndə, birbaşa asılılıq olduğu təsdiqlənir. Amma bunun səbəbləri bilinmir. Günəşin yerə birbaşa təsiri olmasa da, dolayısı yolla var. Görünür, Günəş aktivliyi maqnit sahəsini silkələyir, Yerin daxilində baş verən proseslərin dinamikasına təsir edir, sonra bu, artaraq güclənir, yığılan enerji çoxalır, nəticədə təkanlara səbəb olur”.

Maraqlıdır ki, Yer kürəsindən cəmi 392 min kilometr aralıdan yerləşən Ay da planetimizə mütəmadi təsir göstərir. El dili ilə desək, adicə Ayın bədirlənməsi Yerdə insanlara mənfi emosiyalar gətirir. Planetə birbaşa təsirinə gəlincə, Astrofizika Rəsədxanası bildirir ki, Ayın yerə təsiri qabarma və çəkilmə nəticəsində olur. Bəs qabarma-çəkilmə hadisəsi ilə zəlzələlər arasında asılılıq varmı? Bu suala da alimlər cavab axtarmaqdadırlar: “Ayın yerə təsiri istisna olunmur. Qabarma və çəkilmə qüvvələri birbaşa yerin nüvəsində gedən proseslərə, onların sürətinə təsir edə bilər. O da son nəticə etibarilə enerjinin yığılması və sonra da səthə çıxması nəticəsində zəlzələ ilə nəticələnə bilər”.

Zəlzələ nədir?

Alimlər qeyd edir ki, əslində zəlzələ yerüstü təbii zərbələr və yerin üst qatının titrəməsi nəticəsində ortaya çıxır. Bu həm tektonik proseslərlə müşayiət edilən, həm də partlayış, su bəndlərinin doldurulması, dağlarda yeraltı sürüşmələrlə müşayiət olunan süni şəkildə baş verir. Vulkanların püskürməsi zamanı da kiçik yeraltı təkanlar baş verə bilər.

Ümumilikdə isə zəlzələ Yerdə baş verən dinamik proseslər nəticəsində baş verir. Bunun nəticəsi kimi lay tektonikasını göstərmək olar. Yerin özəyi və qabığı arasındakı litosfer laylar zəlzələlərin yaranmasında böyük rol oynayırlar. Zəlzələlər əsasən bu layların sərhəd zonalarında əmələ gəlirlər. Müxtəlif layların bir-birinə nəzərən sürüşməsi və toqquşması yeraltı təkanlara səbəb olur. Yeraltı daşların kəsicilik möhkəmliyi həddi keçdikdə onlar burada yaranan gərginliyi sıçrayışla boşlayır və nəticədə yeraltı tektonik təkanlar baş verir. Bu zaman yaranan enerjinin gücü isə hidrogen bombasının gücündən 100 dəfə çox olur. Bu gərginlik boşalması layların sərhəd zonalarında baş verdiyi kimi, onların orta hissələrində, möhkəmliyi zəif zonalarda da yarana bilər.

Günəşin Yerə təsiri

Türkiyəli professor Övgün Əhməd Ərcan da bu qənaətdədir ki, Yerin nüvəsi qatılaşmış mayedən ibarətdir və istilik enerjisi həmin kütləni daima çalxalayır. Çalxalanan kütlə isə nisbətən qurumuş, qaysaq bağlamış yer səthini – Yerin qabığını təkanlar güclü olan hissələrdə yırtır. Bu da yer qabığının titrəməsi, qırılması, yəni zəlzələ ilə nəticələnir. Professor qeyd edir ki, 1 il ərzində Yer kürəsində hiss olunan və olunmayacaq gücdə 3,5-dən 4 milyonadək yer titrəyişləri baş verir. Bunun da təxminən 3-6 faizi Türkiyə, Azərbaycan və İranı əhatə edən bölgənin payına düşür. Türkiyəli alim də bu qənaətdədir ki, bəli, Günəşdə yaşanan partlayışlar, hətta Günəşin tutulması halları yerdə zəlzələ yarada bilər. O, dediklərini bir sıra misallar göstərməklə isbatlamağa çalışır. Professorun dediklərindən: «Türkiyədə 1894-cü ildə baş vermiş dəhşətli yer titrəyişlərindən bir neçə gün öncə, 1953-cü ilin fevralında yenə Türkiyədə, 1957-ci ilin aprelində Rodos adasında, eləcə də hamının xatırladığı 1999-cu il 17 avqust zəlzələsindən 4 gün əvvəl günəş səthində anomal hadisələr yaşanmışdı və sonra Günəş tutulması baş vermişdi. Bundan başqa, 2005-ci il oktyabrın 5-də Pakistanın Müzəffərabad şəhəri yaxınlığında baş verən 7,6 bal gücündə zəlzələdən 5 gün, 2004-cü ildə Sumatra adasında yaşanan 9 ballıq zəlzələ olayından isə 3 gün əvvəl də Günəş səthində anomal vəziyyət yaranmışdı». Ümumiyyətlə isə professor Ərcan deyir ki, Qəndilli Rəsədxanasında son 100 ildə baş verən zəlzələlərin statistikası araşdırılıb. Məlum olub ki, onların 45 faizi Günəş səthində olan partlayışlardan 6 gün əvvəl və ya sonra, 60 faizi isə 15 gün əvvəl və ya sonra baş verib.

Alim qeyd edir ki, məhz bu müqayisələri aparanda insanları Günəşdə baş verən hər hansı partlayış və ya tutulma halları qorxu yaradır. Amma Nyuton qanunlarına görə, Yerlə Ay arasındakı cazibə qüvvəsi Günəşlə yer arasındakına nisbətdə 3 qat artıqdır. Ona görə də Ayın cəzbetmə qüvvəsi Yerdə təbii fəlakətlərin yaranmasına daha çox səbəb ola bilər.

Zəlzələnin yaranma şəraiti

Professor zəlzələ ocağının yarandığı yerin mərkəzində nəyin baş verdiyini də elmi dillə izah etməyə çalışır. Onun faktlarından: «Yerin yaşadığımız səthindən nüvəsinədək olan məsafə 6372 kilometrdir. Yerin təxminən 2900 kilometr dərinliyində başlayan nüvənin sərhədində 2400 kilometr qalınlığında 3500-4000 dərəcə temperaturda, sıxlığı hər 1 kubsantimetrdə 10-12,3 qram, daxili təzyiqi 1350-3340 barometr olan maye şəklində dəmir və nikeldən ibarət qat yerləşir. Yerin orta hesabla sıxlığı isə hər bir kubsantimetrdə 5,52 qram, üzərində yaşadığımız qabıqda isə bu rəqəm 2,53 civarındadır. Nüvənin xarici qatında daşlaşmış maye yüksək elektrik keçirmə qabiliyyətinə malikdir. Yerin öz oxu ətrafında saniyədə 465, Günəş ətrafında isə saniyədə 30 kilometr (saatda 107 min kilometr) kilometr sürətlə fırlanması dərindəki çəyirdəyin xarici qatında illik 0,1 dərəcəlik sürətlə sovuraraq daxili axıcının çevrimini yaratdığı düşünülür. Bu çevrim isə səthdə yerin maqnitləşmə sahəsinin ildə 11,1 kilometr qərbə doğru əyilməsinə səbəb olub. Maqnitləşmə sahəsində fəaliyyətin 94 faizi isə Yerin mərkəzinin, qalan 6 faizi kosmik, o cümlədən, Günəşin təsiri altındadır».

Günəşdə qara ləkələr

Günəşdə baş verən hər bir partlayış bu böyük ulduzun səthində yaranan qara ləkələr formasında görünməkdədir. Partlayışların izi olan qara ləkələr isə hər 10-11 ildə bir dəfə artım rekordu vurur. Məsələn, son 100 ildə ən Günəş səthində ən çox partlayışlar 1907, 1918, 1928, 1948, 1954, 1970, 1981, 1992, 2003 və 2014-cü illərdə baş verib. Rəqəmlər arasında fərqə fikir verin, təxminən 10-11 il. Yerdə zəlzələlərin sayı isə təxminən 30 ildən bir artım göstərməkdədir. Elmi araşdırmanın nəticələrinə baxaq: 1912, 1945, 1975 və 2005-ci illər. Növbəti artım rekordu isə 2035-ci ildə olacaq.

Ümumilikdə isə bizim erada baş verən tarixi yaddaşlara qeyd edilən zəlzələ və Günəşdə baş verən anomal hadisələrin tarixini diqqətə çatdıraq. 29-cu il noyabrın 24-də Günəş tutulub, həmin gün də 7,2 bal gücündə zəlzələ baş verib. 447-ci il dekabrın 23-də Günəşdə anomal olaylar, 28 dekabrda zəlzələ, 1344-cü il oktyabrın 7-də Günəşdə partlayış, 2 həftə sonra 7,2 bal gücündə zəlzələ, 1719-cu il fevralın 19-da günəş hadisəsi, 10 gün sonra dəhşətli yer titrəmələri, 1803-cü il avqustun 17-də Günəş hadisəsi, cəmi 8 gün sonra dəhşətli zəlzələ, 1870-ci il dekabrın 10-da Günəş hadisəsi, 10 gün sonra zəlzələ, 1894-cü il iyulun 31-də Günəşdə partlayış, 10 gün sonra zəlzələ, 1999-cu il avqustun 11-də Günəşdə hadisə, 6 gün sonra 8 bal gücünə yaxın zəlzələ və sair.

Bir çoxları Günəşdəki qara ləkələrin artımı ilə yerdə zəlzələlərin baş verməsi arasında elə böyük əlaqə görmədiklərini deyirlər. Elə isə niyə məhz 30 illik periodla zəlzələlərin sayı artır? Buna cavab hələ tapılmasa da, fakt odur ki, zəlzələlərin artım səbəbini maqma kütləsində baş verən dəyişiklikdə axtarmaq lazımdır.

Ay və Yerdə zəlzələ

Bayaq qeyd etdik ki, Yer kürəsindən həcmcə çox kiçik olmasına baxmayaraq, Ay da planetimizə təsir göstərir. Yerin peyki sayılan Ayla planetimiz arasında məsafə dəyişkən olub 365-407 min kilometr arasında dəyişir. Ona görə də açıq demək mümkündür ki, Yer günəşlə müqayisədə daha çox Ayın təsiri altındadır. Elə planetimizlə Ay arasında məsafənin dəyişkən olması da buna sübutdur. Əlbəttə, Günəş Aydan həcminə görə 400, kütləsinə görə isə 27 milyon dəfə böyükdür. Amma Günəşin Ayla müqayisədə yerdən təxminən 380 dəfə uzaqda yerləşməsi onun təsiretmə imkanlarını azaldır.

Yerə ən çox Ay və Günəş eyni istiqamətdə olduqda (mərkəzdənqaçma qüvvələrinin toqquşması) təsirə məruz qalır və o vaxt planetimizdə dəhşətli zəlzələlərin olması qaçılmazdır. Hətta ayın bütövləşməsi ilə el dili ilə desək, yeni doğmasının da yerə təsiri fərqlidir. Məsələn, ay yeni görünən zamanlar yerdə təxminən gündə 8-10 zəlzələ baş verdiyi halda, o bütövləşən zamanlar Yer titrəmələrinin sayı gündə 25-lə 40 arasında dəyişir.

Türkiyədəki Astrofizika Araşdırmalar Mərkəzinin müdiri, professor Osman Dəmircan da iki üç öncə – noyabrda baş verən Günəş partlayışlarının təsirinin yerə indi çatdığını qeyd edir: «Günəş səthində baş verən partlayışlarda sürətlə artım nəzərə çarpır. Önümüzdəki 6 il içində Günəşdə elə güclü partlayış olacaq ki, onun təsiri planetimizdə çox ciddi iz buraxacaq. Həmin partlayışdan sonra isə partlayışlar tədricən səngiməyə başlayacaq».

Vüsal Tağıbəyli

Həftə içi.- 2014.- 14 fevral.- S.4.