Ədəbiyyat ictimai çağırışlara cavab vermir

Əli Rza Xələfli: “Əvvəllər “postmodern” adı ilə özünü göstərən ədəbi tüğyançılıq sönüb”

Hikmət Məlikzadə: “İndiki ədəbi güc 30 il əvvəlki çatışmazlığı doldurmaq gücündədir”

Ağacəfər Həsənli: “Boğazdan yuxarı təriflə cəmiyyəti ədəbi çevrədə hər şeyin yaxşı olduğuna inandırmaq mümkün deyil”

“Həftə içi” qəzeti “Ədəbi düşüncə” rubrikasında ölkənin tanınmış ədəbiyyat nümayəndələrinin iştirakı ilə çağdaş ədəbi mühitdəki vəziyyətlə bağlı müsahibələrini davam etdirir. Budəfəki söhbətimizi “Ədəbi reallıq – yeni baxış prizması” mövzusuna həsr etmişik. Həmsöhbətlərimiz Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvləri – tanınmış şair, prezident təqaüdçüsü Ağacəfər Həsənli, şair-publisist, prezident təqaüdçüsü Hikmət Məlikzadə və yazıçı-publisist Əli Rza Xələflidir.

- Keçən əsrin 80-ci illərindən bəri çağdaş ədəbiyyatımız bir sıra problemlərlə, çatışmazlıqlarla üzləşib. Ədəbiyyat sanki Azərbaycanın ümumi inkişaf tempindən geridə qalır, ictimai çağırışlara münasibətdə ləngiyir. Bunu nə ilə izah edirsiniz?

Əli Rza Xələfli:

- Söhbət düşüncə axtarışından gedirsə, düşüncənin fikir təlatümlərinin dalğalanmasından danışmalıyıq. Azərbaycanın indiki mənzərəsi qələm adamları tərəfindən kifayət qədər ya dərk olunmur, ya da çətin anlaşılır. Çünki müstəqilliyin 20 illik mərhələsini keçməyimizə baxmayaraq, nə köhnə meyarlar tam aradan qalxmayıb, nə də yeni meyarlar kifayət qədər açılmış deyil. Və yaxud yeni meyarların yeni ədəbi yanaşma düşüncəsi prosesi çox ləng gedir. Beş-on il əvvəl “postmodern” adı ilə özünü göstərən ədəbi tüğyançılıq da sanki sönüb. Çünki həmin ədəbi tüğyan və tüğyançılar özləri də eksperiment hüququndaydılar. Adını nə qoyursan-qoy, hər bir yeni zaman axtarış üçün meyar açır. Əxlaqda, mənəviyyatda, siyasətdə, hətta dinə münasibətdə yeni meyarların yaranması həyat hadisələrinə münasibətdə dəyişməyi tələb edir.

Hikmət Məlikzadə:

- Ötən əsrin 80-ci ilin ədəbi çək-çevirləri məndə belə bir təəssürat yaradır ki, çağdaş ədəbi tənqid 30 il əvvəlki ədəbi düşüncəni sağlam tənqidin hədəf mərkəzi etməlidir. Ədəbiyyatın çatvermə prosesi isə ya qəbul olunandır, ya da inkara sövqediləndir. Əsas odur ki, bənzətmələrə müvafiq olaraq biz ədəbiyyatda çatverməyə diqqət çəkirik. Buna da güclü və mənasız axınlar zəmin yaradıb. Diqqət yetirək: son 20 ildir ədəbi mühitdə nə qədər zəif düşüncə və yöndəmsiz ədəbi xarakterlər cəmdir. Bu cəmlik üst-üstə qalaqlanıb və ədəbiyyatın yüklənməsinə, qismən də çat verməsinə yol açıb. Bu bəlanı ədəbi üfüqlərdən götürmək üçün 30-40 il əvvəlin sağlam tənqidi meydana çıxmalıdır. Necə olur ki, 60-cılar nəslindən olan İsa Hüseynov, yaxud Anar ədəbi mülahizələrini ədəbiyyat meyarlarına uyğunlaşdıra bilirdilər, lakin indiki ədəbi nəsil bu məqama qapı aça bilmir? Bu, təbii ki, sağlam tənqidin olmamasından irəli gəlir.

- Müasir ədəbi tənqidçilər də həmin mühitdən qidalanmayıbmı? Bəs onlara mane olan nədir?

Hikmət Məlikzadə:

- İndiki tənqidçilərin bir qismi o dövrün ədəbi düşüncəsi ilə fikir formalaşdırıb. Ancaq bu gün onlar da əməlli-başlı sosial ədəbi çək-çevirin içində çabalayırlar. Məsələn, mənə konkret bir məqam göstərin ki, tənqidçi kimi tanıdığım Məti Osmanoğlu, Vaqif Yusifli və digərləri son 30 ilin romançılıq, poeziyaçılıq və yaxud bu sferalarda var-gəl edən sadə yığınçılıq prosesləri barədə hansısa dəqiq ədəbi mülahizə yürüdüb. Mən çox istərdim ki, onların tutalım yazıçı Əli Əmirlinin, yazıçı Aslan Quliyevin, yazıçı Natiq Məmmədlinin, şairlərdən Tahir Talıblının, Əlizadə Nurinin, Sabir Sarvanın yaradıcılıqları barədə sağlam tənqidi yanaşmalarını oxuyum. Təəssüf ki, bu, baş vermir. Oxuduqlarım da sadəcə, xoşhal tərifdir.

Əli Rza Xələfli:

- Bugünün yazıçısı istər janrına, istərsə də ədəbi meyillərinə görə 80-ci illərin yazıçısı deyil. Demək, tənqidçi də, şair və nasir də o deyil. İnsafən daha ədalətli yanaşsaq, publisistika haqqında bunu demək olmaz. İstər siyasi, istər ədəbi publisistika dövrlə, zamanla nəfəs ala bilir. Həyatın qaranlıq tərəfinə publisistika öz obyektivini yönəldə bilir. Burada janrın çevikliyini də etiraf etmək lazımdır. Sevinirəm ki, Azərbaycan nağıllarının dəst-xəttindən imtina edən nəsr formalaşır. Sovet dövründən qalma bir xəstəlik var: filankəs böyük yazıçıdır. Əslində, böyüklük ədəbi dəyəri, yüksəkliyi ilə ifadə olunur. Hər hansı bir əsərin səviyyəsi, düşüncəyə nüfuz gücü yaddaş mexanizminə təsir dairəsi ilə ölçülür. Ümumi axın bəzən mənzərəni aydın görməyə mane olur. Amma iddialı tənqidçi mənzərəni kifayət qədər görməyə borcludur, ya da iddiasından əl çəkməlidir.

Ağacəfər Həsənli:

- Bu gün kimlərin yetişdiyini təkcə zaman bilir. Bəlkə də 100 il sonra üçün yüksək ədəbi səviyyəsi olacaq kimsə yoxdur. Yəni ola bilər ki, zaman ədəbiyyatımız üçün yetişdirəcək adamı hələ tapmayıb. Bu, o deməkdir ki, ədəbiyyat adlı sarayın damının və digər təchizatlarının qurulması gələcək illərin fəhmi ilə əlaqəlidir və hələlik bu sarayın üstü, qapı-pəncərələri açıqdır. Təəssüf ki, hazırkı ədəbi miqyaslar bu açıqlıq anlamına sirayət etməkdən çox fərdi-iddialı çürük təfəkkürə uyğunlaşır. Hətta üzdə olan qələm sahibləri də aldadıcı manevrli fikri-hissiyyata uymaqla, xalq yazı fəlsəfəsinin üstündə yalançı-əks uyğun çevrə cızıblar. Bu çevrənin içində görünən miqdar bir az yaradıcılıq, bir ovuc təkrarçı ənənə, bir çuval da təməlsiz iddiadır. Zənnimizcə, bununla ədəbi əhatədə genişlik yaratmaq qeyri-mümkündür. İki əsrdir ədəbiyyatımızın dam hissəsində heç bir səs-küy yoxdursa, bu, fərdi yanaşmaların aldadıcı təsir olması faktını isbatlayır. Yalançı, boğazdan yuxarı təriflə cəmiyyəti ədəbi çevrədə hər şeyin yaxşı olduğuna inandırmaq mümkün deyil. Onsuz da «elin gözü tərəzidir».

- Belə çıxır ki, bu gün ədəbiyyat tamamilə təhlükə qarşısındadır...

Ağacəfər Həsənli:

- Şübhəsiz, 80-ci illər sovet dönəminin “qızıl illəri” idi. Bizim ədəbi nəsil də əsasən o dövrdən formalaşmağa başlayıb. Bu gün ədəbiyyatda imzaları kifayət qədər tanınan ünlü ismlər çoxdur - Zəlimxan Yaqub, Aqil Abbas, Vaqif Cəbrayılzadə, Vaqif Bəhmənli, Adil Cəmil, Yunis Novruzov, Afaq Məsud, Sultan Mərzili və başqaları. Bu simalar məhz sovet hakimiyyətinin meydan suladığı illərdə ədəbi mühitdə formalaşmağa başlamış şəxslərdir. Yaxşı ki, ədəbiyyata ötəri nəzərlə baxanlar, təsadüfən bu sahəyə meyillənənlər qısa zaman kəsiyində sıradan çıxdılar. Adlarını çəkdiklərim isə yazıb-yaratmaqda davam edir, ədəbiyyatımızı gözəl əsərləri ilə zənginləşdirirlər. 70-ci illərin sonu, 80-ci illərin əvvəllərində Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı artıq köhnə bürokratik təşkilat deyildi. İmran Qasımov kimi işıqlı yazıçı bu təşkilata rəhbərlik etdiyi illərdə yeni ədəbiyyata gələnləri ətrafında birləşdirirdi. Elə o vaxtlardan ədəbi orqanlara talantlı yazıçı və şairlər dəvət olunur və ədəbi mühitdəki inkişafın istiqamətini də onlar müəyyənləşdirirdilər . İmzalara diqqət edin: Yusif Səmədoğlu, İsi Məlikzadə, Mövlud Süleymanlı, Əkrəm Əylisli, Məmməd Oruc, Fikrət Qoca, Ələkbər Salahzadə, Dilsuz, Seyran Səxavət və başqaları.

Hikmət Məlikzadə: - İndiki ədəbi güc 30 il əvvəlki çatışmazlığı doldurmaq gücündədir. Lakin görünən miqyas o qədər də əhatəli deyil…

Ağacəfər Həsənli:

- Ədəbiyyat heç vaxt problem həll etmək gücündə deyil. Sadəcə, böyük mənada o qlobal məsələlərin kökündən yanlış olduğu gördükdə, özünəməxsus şəkildə onlara obrazlı şəkildə münasibətini bildirir. Hətta alternativ variant üzündən müəyyən mənada işıq ucu qoyur. O sosial problemlər, o böyük məsələlər və onların həlli yüksək çinli məmurların işidir. İndi internet, elektron kitablar var və müxtəlif saytlar yaranıb. Onların sırasında ədəbi saytlar da mövcuddur. Elə düşüncə sahibləri var ki, yalnız bu variantdan istifadə edir. Kağıza və qələmə qarşı elə bil onda ikrah hissi, allergiya yaranıb. Ancaq mənim fikrimcə, yaradıcı adamın göz yaddaşı var. Həmin o yaddaş ən primitiv kağızla çap olunan kitabı daha tez ram edib götürür, nəinki kompüterdəkini. Mən də müxtəlif saytlara baxıram, ancaq qələmlə yazmağı heç nəyə dəyişmirəm.

Qələndər Xaçınçaylı

Həftə içi.- 2014.- 19 fevral.- S.7.