Xocalı üçün nə etmisiniz?
Yəqin yeni rubrikamızın adını oxuyan kimi Səməd
Vurğunun məşhur “Komsomol” poeması əsasında
çəkilmiş “Yeddi oğul istərəm” filmi
yadınıza düşəcək. Hansı məqsəd
uğrunda vuruşmalarından asılı olmayaraq o filmdəki
7 oğul elə sovet dövründən bəri qəhrəmanlıq
rəmzi kimi tanınıb. Döyüşmək
üçün olduğu kimi haqqı demək
üçün də cəsarət lazımdı. Biz yazarların da borcu müxtəlif
düyünlü situasiya və proseslərdə həqiqəti
axtarıb dəyərli oxucularımıza
çatdırmaqdı. Bunun
üçün isə bizlərə həm də haqqı
deyə bilən cəsarətli müsahiblər gərəkdi.
Təzə rubrikamızda
günümüz üçün aktual olan elə suallar
qoymağa çalışacağıq ki, həqiqətən
ona cavab vermək üçün oğul gərək olsun. Ancaq hörmətli xanımlarımız
düşünməsin ki, biz yalnız kişilərə
meydan verəcəyik. Yeddi müsahibin eyni suala cavab verəcəyi
yazımızda şəksiz ki, lider qadınlarımız da
iştirak edəcək… Beləliklə, layihəmizə
nəinki bu gün, həmişə vacib və aktual olan
Xocalı faciəsi mövzusu ilə başlayırıq.
Və “ Xocalı faiciəsi ərəfəsində
siz hansı hadisələrin şahidi olmusuz və bir lider,
dövlət xadimi, yaxud hərbçi kimi faciənin
qarşısının alınması üçün nə
edə bilmisiz?” sualını ünvanladığımız
müsahiblərimizi “savaş meydanına” dəvət edirik…
Xocalı
faciəsindən cəmi iki gün sonra spiker seçilmiş,
o ərəfədə isə parlamentin ən fəal
deputatlarından olmuş Yaqub Məmmədov sualımıza
çox qısa cavab verdi:
- Mənim o zaman deputatlıqdan və ATİ-nin
rektorluğundan başqa elə bir səlahiyyətim yox idi. Bütün deputatlar kimi Xocalının blokada da
olduğunu bilirdik. Amma heç kəs belə
bir faciə olacağını gözləmirdi. Faciə
baş verənin ertəsi günü rəsmi radio və
televiziya orada cəmi iki nəfərin həlak olması barədə
məlumat verdi. Əsl həqiəqəti
isə yalnız rəhmətlik Çingiz Mustafayevin çəkdiyi
kadrlardan öyrəndik. Və fevralın 28-də A.
Mütəlllibovun keçirdiyi müşavirədə mən
kəskin çıxış etdim...
Faciə ərəfəsində
xarici siyasət üzrə dövlət müşaviri
olmuş, Vəfa Quluzadə də nədənsə provokativ
hesab etdiyi sualımızı yığcam cavablandırdı:
- Bilmək lazımdır ki, Azərbaycan Rusiyanın
müstəmləkəsi olub və SSRİ dağılanda Ermənistanı
silahlandırıb Azərbaycanı tərksilah edərək
başımıza bu faciəni gətirib. Bir
sözlə, ermənilərin əli ilə Azərbaycanı
dağıtmaq istəyən Rusiya olub. Xocalı
faciəsi baş verəndə mən adi bir müşavir
idim. Heç prezidentin, güc nazirlərinin
gücü çatmırdı bu faciələrinin
qarşısını almağa. Azərbaycan
özünü yalnız atəşkəsdən sonra
toparlamağa başladı. Atəşkəs
isə yenicə yaranan silahlı qüvvələrimizdəki
Azərbaycan oğullarının qanı hesabına baş
tutdu. Ümumiyyətlə, o dövrkü
faciələrdə kimisə, nə Vəzirovu, nə Mütəllibovu
ittiham etmək düzgün deyil. Çünki
onlar Moskva tərəfindən təyin edilmiş adamlar idi.
Nə edə bilərdilər?
Günahkarlar hamısı oturub Moskvada... Onu da unutmaq olmaz ki,
Rusiya Xocalıdan bir neçə ay əvvəl Azərbaycan
hakimiyətində olan cəsur, vətənpərvər
oğulların hamısını bir vertolyota
yığdırıb məhv etdi...
ASDP sədri,
sabiq deputat Araz Əlizadə:
- Mən o vaxt deputat idim və əlimdən
nə gələrdi? Amma yadımdadır ki, 1992-ci il fevralın 19-dakı müşavirədə
prezident A.Mütəllibov qarabağlı, ağdamlı kimi
vitse-spiker Tamerlan Qarayevi çox yüksək səlahiyyətlərlə
Ağdama göndərdi. Xeyli maliyyə vəsaiti
və mümkün olan qədər silah-sursat ayrılıb
oraya göndərildi ki, Xocalının müdafiəsi təşkil
edilsin. Mən isə xüsusi səlahiyyətlə
366-cı alayın Azərbaycandan çıxarılması məqsədilə
Rusiya rəhbərliyi ilə danışıqlar aparılması
üçün Moskvaya ezam olundum. Xocalının taleyi
bəlkə də onda həll olundu ki, RF prezidenti B.Yeltsin
günün ikinci yarısı kefli idi... Günün birinci
yarısı o, prezident kimi bu məsələnin müzakirəsinə
icazə verdi. Və biz o
vaxtkı MDB Silahlı Qüvvələrinin baş
komandanı general Y.Şapoşnikovla, onun müavini general
P.Qraçovla və general Qromovla görüşüb məsələni
ətraflı müzakirə etdik. Həmin
alayın Xankəndindən təhlükəsiz şəkildə
tərksilah edilib çıxarılması yollarını da
razılaşdırdıq. Günün
ikinci yarısı alayın çıxarılması
haqqında sənədin Ali Baş Komandanın imzalaması məqamı
gələndə Yeltsin bir o qədər də normal vəziyyətdə
deyildi, odur ki, məsələ sabaha qaldı. Həmin
gecə saat 2-3 radələrində general Şapoşnikov mənə
zəng etdi ki, bəs Xocalıda belə bir faciə baş
verib... Hər halda 366-cı alayın Azərbaycandan
çıxarılması barədə qərar qəbul
edilmişdi. Və biz güman etməzdik
ki, məhz o gecə həmin alaydan Azərbaycana qarşı
istifadə edilər. Burada iki fərziyyə
var, ya Yeltsinin ətrafındakı ermənipərəst
Starovoytova, Burbulis kimi köməkçi və
yaxınları ermənilərə bizim danışıqlar
barədə xəbər veriblər. İkincisi də,
vallah, heç bunu ağlıma gətirmək də istəmirəm:
Prezident Aparatından, ya da müxalifətdən kimlərsə
ermənilərə məlumat ötürüb...
Soyqırım
ərəfəsində Şuşanın hərbi
komendantı olmuş sabiq müdafiə naziri Rəhim
Qazıyev:
- Fevralın 4-də mən bir dəstə
ilə Şuşaya getdim. Ertəsi gün
fevralın 4-dən 5-ə keçən gecə elə dəstəmizin
içindən mənə qarşı məlum sui-qəsd cəhdi
oldu. 8 nəfər həlak oldu, mən də
daxil olmaqla 6 nəfər yaralandı. Fevralın
12-də Malıbəyli kəndi işğal edildi. Fevralın 13-də A.Mütəllibovun sərəncamı
ilə Şuşanın komendantı təyin olundum. Amma bu səlahiyyəti normal icra etməyim
üçün nə hüquqi, nə də texniki baza yox
idi. İkincisi də, sərəncamda
göstərilirdi ki, 777-ci hərbi hissə istisna olmaqla
Suşadakı qalan birləşmələr komendanta tabe
etdirilsin. Sanki ölkə rəhbərliyi
bilərəkdən ikitirəlik yaradırdı. Xankəndidə yerləşən Rusiyanın
366-cı alayında kifayət qədər peşəkar rus,
eləcə də erməni zabitləri vardı. Şuşada isə mənim gizli şəkildə
Azərbaycandakı rus hərbçilərindən pulla
alıb o vaxtkı hakimiyyətin təqiblərindən gizlənə-gizlənəə
gətirdiyim cəmi bir ədəd “qrad” qurğusu var idi.
Bir neçə də doludağıdan topumuz
var idi. Onlar isə döyüş vəziyyətinə
uyğunlaşdırılmamışdı.
Bütün bunlara rəğmən biz
fevralın 14-də Xankəndini atəşə tutmağa
başladıq. Oradakı əksər
obyektləri dağıtdıq. Təsəvvür
edin, müstəqil Azərbaycanın ərazisindən Gəncədən
rus generalı heç kəsdən çəkinmədən
2 Mİ-24 vertolyotu qaldırıb üstümüzə yönəltdi.
Onların atəşi nəticəsinsdə
“omon”çuların bir “BTR”-i vuruldu və içərisindəki
iki döyüşçü də yaralandı.
Xocalıya hücum etdikləri gecə isə
duman olduğu və bayaq dediyim kimi, peşəkar
artilleriyaçı olmadığı üçün biz
koordinatları müəyyən edib Xankəndini vura bilmədik. Eyni zamanda ayağım yaralı olduğu
üçün yeriyə bilmirdim. Belə
bir vəziyyətdə mən Şuşada qərargahda oturub
camaatı ölümə göndərə bilməzdim.
O dövrdə də nizami ordu yox idi, hər dəstə bir
siyasi dairəyə xidmət edirdi. İnanın, səmimiliyimə,
əgər bizin əlimizdə heç olmasa, bir neçə
qumbaratan olsaydı, ən azı, həm Kərkicahan tərəfdən,
həm də Ağa körpüsünün yanından
Xocalıya tərəf çıxan tankları,
maşınları vurdurardım. Bizdə ancaq
yüngül atıcı silahlar var idi. Həmin
dövrün arxivlərinə, mənim cinayət işlərimə
baxın, görün MN Şuşaya bircə dənə
silah, ya mərmi göndəribmi? Amma həmin dövrdə
Ağdamdakı 3 mindən artıq canlı qüvvə 3 min
atıcı silah, 12 tank, 12 PDM-2, 44 “BRDM”, 4 “Qrad”, 49 ədəd
“Kristal” və “Alazan” tipli artilleriya qurğusu və s. ilə hərəkətə
keçmədi. Bu faktları hazırda
yaşayan o vaxt Ağdamın komendantı olmuş Camal Əhmədov
da gözəl bilir. Həmin “qrad”ları
Abdal-Gülablıya çıxarıb birbaşa Xankəndini
vurmaq olardı...
O günlərdə
AXC fəalı və parlament üzvü olmuş Ali Məhkəmənin
sabiq sədri Tahir Kərimli:
- O dövrdə Qarabağ, xüsusilə, blokada vəziyyətində
olan Xocalıdan hamı narahat idi. Bir az əvvəl
Naxçıvanikdə gərgin döyüşlər
olmuşdu. Bacım oğlu Şahin Seyidli də
orada həlak olmuşdu. Hiss olunurdu ki, nəsə olacaq.
Faciədən bir az əvvəl Ağdamda - Uzundərədəki
keçmiş sovet hərbi bazasında silahların
bölüşdürülməsi zamanı orada olub Tamerlan
Qarayevlə də görüşmüşdüm.Təxminən
10 gün əvvəl isə cəbhəyə
gücümüz çatan yardımlar çatdırmaq məqsədilə
Ağdamda olmuşdum, Allahverdi Bağırovla
görüşmüşdüm.
Xocalı qırğınını
eşidən kimi dərhal Ağdama yollandım. Qərargah kimlərsə tərəfindən
gülləbaran edilmişdi, qərargahın rəisi də
qaçmışdı. O boyda Qarabağ müharibəsini
idarə etməli olan idarə bomboş idi. Artıq
meyitlər, yaralılar, qaçqınlar şəhərə
gətirilmişdi. Oradakı, məsciddəki,
küçələrdəki o dəhşətli mənzərəni
gördüyüm üçün çox əsəbi idim.
Bakıda isə dövlət televiziyası və
radiosu DİN-ə istinadən cəmi iki nəfərin həlak
olduğunu xəbər vermişdi. Mən
“VÇ” telefonla prezidentə zəng etmək istədim, ancaq
cavab olmadı. Daxili işlər naziri Tofiq
Kərimova zəng edib onu biabır etdim ki, bu boyda
qırğına rəğmən nəyə görə iki
nəfərin həlak olması barədə rəsmi məlumat
vermisiz, bu faciə sizin səhlənkarlığınız
ucbatından baş verib. Nazir telefonu üstə qoydu, mən
yenidən zəng edib, ona daha ağır sözlər dedim.
Sonra mən orada rastlaşdığım “Qarabağın həcəri”
ləqəbli məşhur kişi qeyrətli
xanımla birgə Şelliyə yollandıq. Orada
gördük ki, rəhmətlik batalyon komandiri “Qatır Məmməd”
ləqəbli Yaqub Rzayev oturub oğlu Canpoladın meyidinin
qarşısında; elə bir vəziyyətdə idi ki,
bıçaq vursan, qanı çıxmazdı. Sonra Şellinin yaxınlığında bir rus zabit
də bizi əsəbiləşdirdi. O, sərxoş vəziyyətdə
“qrad”dan atəş açırdı, amma mərmilər, hara
gəldi, düşür, düşmən hədəflərinə
dəymirdi. Bu cür emosional səhnələr gördükdən
sonra səngərdən erməni mövqelərinə tərəf
qalxıb Allaha yalvardım ki, ya Rəbbi, varsansa, mənə
bir güllə dəysin... Yanımdakılar
plaşımın ətəyindən dartıb məni
aşağı saldılar. Və elə o andan sonra ilk dəfə
məhz Xocalı faciəsi baş verən gündən siqaret
çəkməyə başladım... O dövrün dərdlərini,
xüsusən Xocalı qətliamını unutmaq
mümkün deyil...
Xocalı
faciəsi ərəfəsində Milli Qəhrəman Şirin
Mirzəyevin komandiri olduğu taborda kəşfiyyat dəstəsinin
üzvü olmuş Qarabağ qazis Rey Kərimoğlu:
- Artıq bir neçə ay idi ki, Xocalının Azərbaycanın
qalan hissəsi ilə əlaqəsi kəsilmişdi. Biz oradan məlumatları əsasən rabitə və
gecələr gizli yolla oraya gedib-gələnlər vasitəsilə
ilə alırdıq. Komandirimiz Şirin
Mirzəyev çox narahat idi. Çünki
Əkbər Məmmədovun başçılıq etdiyi kəşfiyyatçı
dəstənin gətirdiyi xəbərlər düşmənin
hücuma hazırlaşmasından xəbər verirdi.
Şirin bəy dərhal MN-ə yazılı məlumat verdi. Fevralın əvvəllərində
müdafiə nazirinin müavini Dadaş Rzayevin
başçılığı ilə Ağdama bir batalyon
göndərlidi. Onların 6-7 PDM-ləri
var idi. Ayın ortalarında
Xocalının mühasirəsini yarmaq üçün
Əsgəran istiqamətində bir əməliiyat keçirməyə
cəhd edildi. Ancaq Şirin Mirzəyevin
yerli coğrafi şəraiti və düşmən qüvvələrinin
dislokasiyasını bilən bir hərbçi kimi təkliflərinnin
nəzərə alınmaması səbəbindən həmin
əməliiyat uğursuzluqda sonuclandı. Bundan savayı, o vaxt MN tərəfindən Xocalı
ilə bağlı heç bir rəsmi əməliyyat
planlaşdırılmamışdı. Artıq
fevralın 20-də vəziyyyətin kritik həddə
çatdığını görən Şirin Mirzəyev
Xocalıdan əhalini çıxarmaq üçün plan
hazırladı. Batalyonun kəşfiyyat dəstəsi(o
cümlədən mən) də daxil olmaqla təcrübəli
döyüşçülərdən 25-30 nəfərlik dəstə
fevralın 22-si, yaxud 23-ü gizli yollarla Xocalıya girməli
idi. Bizə bələdçilik etmək
üçün 15 nəfər xocalılı
döyüşçü də hazırlanmışdı.
Lakin fevralın 24-dək biz onları gözləsək
də, nədənsə gəlib çıxmadılar. Biz isə bələdçisiz Xocalıya gedib
çıxa bilməzdik. Artıq 25-dən
başlayaraq Xocalıdan danışan ratsiyadakı qızlar
kömək istəyirdilər. Axşama yaxın isə
artıq ağlayır, fəryad edirdilər...Arada bir haradansa
araya girən naməlum səs deyirdi:”Panika yaratmayın!..” Əsəblərim dözmədiyindən
bayıra çıxıb əlacsız vəziyyyətdə
siqaret çəkirdim. Birdən içəridən
bizim ratsiyaçı qızların səsi eşidildi:”Rey, ay
Rey, Xocalıdakı qızların səsi kəsildi... 22 il keçsə də, o qızların imdad diləyən
fəryad səsləri qulağımdan getmir...
Faciə ərəfəsində
yeni yaradılan tabor komandiri olmuş Xudu Xuduyev:
-1991-ci ilin sonunda mən MN-in sərəncamı
ilə Ağdamda hərbi hissə yaratmalı idim. Lakin 1992-ci ilin fevralında hələ də bizim
tabor tam təchiz edilməmişdi. Ağdam
hərbi komissarlığı hissəni
çağırışçı ilə təmin etməli
olsa da, cəlb etdikləri gənclərin əksəriyyəti
xəstə, döyüşə yararsız vəziyyətdə
idi. Döyüşə yararlı gənclərin
çoxu Rusiyaya qaçırdılırdı. 300 nəfərlik
heyyətin cəmi 90 avtomatı, 2 “BRDM” , 1
“BTR”-i var idi. Həmin hərbi maşınlar isə
sınıq-salxaq bir vəziyətdə idi. Biz müdafiə nazirinin müavini general Dadaş
Rzayevin əmri ilə Xocavənd ərazisinə təhkim
edilmişdik. Lakin bizim bir bölük
Xocalının müdafiəsi və sakinlərin xilas
olunması üçün ayrılmışdı.
Xocalı faciəsi ərəfəsində
bir neçə müəmmalı hadisənin şahidi oldum. Məsələn,
o zaman Bakıdan, deyəsən, 3 ədəd “qrad” qurğusu gətirilmişdi
və onlar səhv etmirəmsə, Şahbulağın ətəyində
Qiyaslı kəndinin yanında qurulub üzü
dağlara-daşlara tərəf boş-boşuna atəş
açırdı. Biz həmin “qradlar”ı gətirən
zabitlərdən soruşduq ki, siz bu sursatı
boş-boşuna koordinatsız-filansız düşmən hədəflərinə
yönəltmədən niyə atırsız. Bizə əhəmiyyət verən olmadı. Və
ən acınacaqlısı və təəccüblüsü
odur ki, Xocalı faciəsi ərəfəsində həmin
“qrad”lar yoxa çıxdı və faciədən
bir az sonra Ağcabədidən tapılıb gətirildi...
O günlər
Ağdama AXC-nin xətti ilə hərbi hissələrə
paylanmaq məqsədilə silah-sursat gətirilmişdi. Bizim
taborda da 200-dən çox döyüşçünün
silahı yox idi. Amma həmin silahlardan bizə vermək istəmirdilər.
Yalnız İcra Hakimiyyətinin müdaxiləsi ilə zorla
25-30 avtomat ala bldik.
Faciədən
bir az əvvəl naməlum qüvvələr tərəfindən
keçmiş sovet ordusunun Ağdamdakı istehkamçı
batalyonuna hücum edilmiş və Uzundərə deyilən ərazidəki
silah-sursat anbarı gözlənilmədən
yandırılmışdı. Həmin gecə başda mərhum
Rövşən Cavadov olmaqla Xocalıya əməliyyat
hazırlanmışdı. Sübh tezdən əməliyyat
başlanmalıydı. Səhər məlum oldu ki,
“omonçu”lar və bir qrup başqa silahlı qüvvələr
Uzundərə bazasını qorumağa cəlb edilib.
Fevralın 25-də bizim tabor Xocavənd istiqamətində
də hücuma keçməli idi. Amma bayaq
dediyim kimi, 30-40 nəfərlilk bölüyümüz
Xocalı istiqamətindəki Rövşən Cavadovun
başçılıq edəcəyi və əsasən
“OMON” qüvvələri və rəhmətlik Şirin Mirzəyevin
taborunun iştirak edəcəyi əməliyyatda iştirak etməli
idi. 24-ü gecə məlum oldu ki, “Zil-131” hərbi
maşınla Xramort kəndi istiqamətində kəşfiyyata
gedən qüvvələrimizə ermənilər hücum
edib, maşın minaya düşüb. Orada Baxşeyiş
kişi, Qarabağ əlili Azər də olub. Həmin hadisəni
bəhanə gətirərək bir qrup hərbçi
Xocalı əməliyyatında iştirakdan imtina etdilər.
Digər bir müəmmalı məsələ: o vaxt şayiə
yaymışdılar ki, guya Bərdədə zirehli qatar
hazırlanır, ondan da əməliyyatda istifadə ediləcək.
Sonradan məlum oldu ki, bu da yalan imiş... O vaxt belə nəticəyə
gəldim ki, Fəhmin Hacıyevi də destruktiv iş aparmaq
üçün Ağdama göndərib oradakı
bütün hərbi qüvvələri ona tabe etdirmişdilər...
Bildiyim bir fakt da diqqəti cəlb edəndir ki,
Xocalının inzibati rəhbərlərindən çoxu həmin
gecə orada olmamışdı. Onu da diqqətinizə
çatdırım ki, 1992-ci ildə müəyyən
qüvvələr Xocalı hadisələri barədə cinayət
işini ört-basdır etmək istəyirdilər. Mən
parlamentə, MTN-ə rəsmi raport yazıb tələb etdim
ki, cinayət işi davam etdirilsin... Düzdü, bu faciədə
əsas rolu Rusiya və onların erməni əlaltıları
oynayıb. Amma inşallah, gələcəkdə Xocalı barədə
çox faktların üstü açılacaq...
Sultan Laçın
Həftə
içi.- 2014.- 26 fevral.- S.4.