«Dilmanc
onlayn» lüğətlər sistemi yaradılıb
Əbülfət Fətullayev: «Bu il insan nitqinin başa düşülməsi üzrə yeni layihəmizi təqdim edəcəyik»
Azərbaycanda rabitə və informasiya-kommunikasiya texnologiyaları sahəsi sürətli inkişafında yeni avadanlıqların vətexnologiyanın tətbiqi də əhəmiyyətlidir. Həyata keçirilən texnoloji proseslər isə bir sıra problemlərin həllində mühüm rol oynayır. Xüsusilə də «kompüter-insan modeli»nin bir nümunəsini özündə əks etdirən «Dilmanc» maşın tərcümə sisteminin (MTS) yaradılması istər bəzi materialların tərcümə edilməsində və nitqin səsləndirilməsində böyük rola malikdir.
«Dilmanc» layihəsinin rəhbəri Əbülfət Fətullayev “Həftə içi”nə müsahibəsində bu sistemin sisteminin ölkəmizdə və xarici dövlətlərdə təbliğatı və gələcək perspektivlərdən danışıb:
- Azərbaycan dilində
tətbiqi linqvistik texnologiyaların tətbiqinə
2003-cü ildən başlanılıb. Onda
biz ilk dəfə olaraq Azərbaycan dilindən ingilis
dilinə ilk maşın tərcüməsi
düzəltdik. Bu, türk
dilləri arasında ilk və yeganə
maşın tərcümə vasitəsi idi.
Maşın tərcümə sistemini yaratmaq üçün ilk texnologiya yaratdıq ki, ondan istənilən
sistemdə tətbiq oluna bilər. Amma «Dilmanc» MTS-in
yaradılmasına rəsmi olaraq 2005-ci ildən
başlanıldı. Rabitə və İnformasiya
Texnologiyaları Nazirliyi (RİTN) ilə BMT-nin İnkişaf
Proqramının (UNDP) Azərbaycandakı nümayəndəliyinin
birgə həyata keçirdiyi layihə
çərçivəsində «Dilmanc»
yaradıldı. Həmin vaxt bu sistemin 3 istiqamət, yəni
Azərbaycan-İngilis, İngilis-Azərbaycan,
Türk-Azərbaycan istiqamətləri üzrə tərcümə
edən versiyası hazırlanmışdı. Sistemin
söz bazalarında 250 mindən çox söz və söz birləşməsi vardı. Bu söz bazalarından əlavə
maliyyə-iqtisadi və İKT terminləri lüğətlərinin
maşın tərcüməsi sistemində istifadə
edilə bilən variantlarının ilk
versiyaları da yaradılmışdı.
6 Dekabr 2007-ci ildə «Dilmanc»
tərcümə sisteminin İngilis-Azərbaycan
və Türk-Azərbaycan istiqamətləri üzrə tərcümə
həyata keçirən versiyasının təqdimatını
keçirdik. Həmin ilin
dekabrın 27-də «Dilmanc»ın təkmilləşdirilmiş
2.0 versiyası istifadəyə verildi. O, İngilis - Azərbaycan, Azərbaycan - İngilis, Türk - Azərbaycan
istiqamətləri üzrə idi. Həmin dövrdə bir ay ərzində «Dilmanc» sisteminin 2.0 vesiyasının 25 mindən
yuxarı kompüter istifadəçisi tərəfindən
köçürülməsi qeydə alındı. Biz 11 mart 2008-ci ildə isə
«Dilmanc»ın təkmilləşdirilmiş 2.2
versiyasını, 15 noyabr 2008-ci ildə
«Dilmanc»ın təkmilləşdirilmiş 2.5
versiyasını istifadəyə verdik.
Hər yeni versiyada əvvəlki
versiya ilə müqayisədə yeni imkanlar əlavə edilir və mövcud olanlar təkmilləşdirilir. Çünki məqsədimiz Azərbaycan dili üçün daha keyfiyyətli linqvistik texnologiyalar yaratmaqdır. Bundan
əlavə, yeni versiyalar
www.dilmanc.az saytında yerləşdirilir.
Saytdan «Dilmanc» tərcümə
sisteminin beta-versiyasını kompüterə
ödənişsiz yükləmək mümkündür.
Proqram təkmilləşdirilmə
mərhələsində olduğundan
vaxtaşırı istifadəçilərin təklifləri
nəzərə alınmaqla yenilənir. İnternetdən
istifadə etmək imkanı olmayan istifadəçilərin
də bu tərcümə sistemindən
istifadə etdiyini nəzərə alsaq istifadəçilərin sayı hər il on minlərlə
artır. Üstəlik, layihənin elektron
poçtuna daxil olan məktublar göstərir ki,
«Dilmanc» tərcümə sistemi
təkcə Azərbaycanda deyil eyni zamanda Türkdilli
ölkələrdə, Avropa və Amerikada da tanınır və
istifadə edilir. Bu
hadisə «Dilmanc»ın istifadəçilər tərəfindən
böyük maraqla
qarşılandığını göstərir. Ona görə də, MTS Azərbaycanda istifadəçi
sayına görə analoqu olmayan proqram təminatına
çevrilib. Onu da bildirim ki,
«Dilmanc» layihəsi akademik
Əli Abbasovun rəhbərliyi altında
həyata keçirilir.
- Rəhbərlik etdiyiniz layihə çərçivəsində yaradılmış tezlik lüğəti barədə nə deyə bilərsiniz?
- Bu lüğətin tərtibi üçün Azərbaycan dilinin bütün üslubları təmsil olunmaqla təxminən 50 milyona yaxın söz-formadan ibarət mətnlər linqvostatistik təhlilə cəlb olunub. Elmi, bədii, publisist, rəsmi, məişət və sair üslublara dair materialların elektron variantlarının mövcudluğu tədqiqatın hərtərəfli olmasına və statistik seçmə baxımından etibarlılığına imkan yaradıb. Lüğət 12 minə yaxın söz kökünü əhatə edib. Leksikanın statistik modeli kimi tezlik lüğətləri nəzəri və tətbiqi dilçiliyin, ümumi leksikologiyanın, dil tədrisinin bir çox problemlərinin həlli üçün əvəzsiz mənbədir. Danışıq kitabçalarının hazırlanması, tədris materiallarının seçimi prosesində tezlik lüğətlərindən faydalanmaq olar. Tezlik lüğətləri dilin sözəmələgətirmə tiplərinin, sözdəyişdirmə imkanlarının araşdırılması, orfoqrafiya və qrafikanın təkmilləşdirilməsi baxımından da böyük səmərə verə bilər. Lüğətdən dil mütəxəssisləri, orta və ali məktəb müəllimləri, mətbuat işçiləri istifadə edə bilərlər.
- Bəs, «Dilmanc onlayn» lüğətlər sistemi ilə bağlı hansı yeniliklər var?
-
İstifadəçilərin lüğətdən istifadəsini
asanlaşdırmaq və tezləşdirmək məqsədilə
«Dilmanc onlayn»
lüğətlər sistemi
yaradılıb. İlk versiyada
yaratdığımız bu lüğətdə
də Rus-Azərbaycan lüğətinə analoji
olaraq, yalnız sözlərin kökləri
üzrə deyil, bütün
söz-formalar üzrə axtarış aparmaq mümkündür. Lüğətə həmçinin
sözün işləndiyi cümlələr
və onların tərcümələrinə də baxmaq imkanı əlavə olunub.
Yeni
yaradılmış alqoritmlər vasitəsilə gerçəkləşdirilmiş
bu funksiyalar
söz-formanı lüğətə daxil
etdikdə tərcümə istiqamətini avtomatik
müəyyən etməyə və istənilən söz birləşməsini, hhətta bütöv cümləni də sözbəsöz
tərcümə etməyə imkan verir. Bundan əlavə,
lüğətin söz bazaları da yenilənib. Başqa elektron lüğətlərdən fərqli olaraq «Dilmanc onlayn» lüğətinin Rus-Azərbaycan və
İngilis-Azərbaycan tərcümə modulları vasitəsilə
yalnız sözlərin köklərini deyil,
həm də söz-formaları tərcümə etmək mümkündür. Biz zaman keçdikcə lüğətlərin təkmilləşdirilməsi
və yeni tərcümə istiqamətlərinin
yaradılması üzrə işlər davam
etdirdik. Son mərhələdə
sözügedən lüğətlər sisteminə Azərbaycan-ingilis
və Azərbaycan-rus istiqamətləri də əlavə edildi. Yeni lüğətlərdə
də əvvəlki lüğətlərdə olduğu kimi, yalnız
sözlərin kökləri deyil, bütün söz formalar üzrə axtarış aparmaq olar. Həmçinin,
yeni lüğətlərdə də istənilən
söz birləşməsini və ya bütöv cümləni
sözbəsöz tərcümə etmək imkanı verilib. Eyni zamanda
lüğətlərin söz bazaları
da yenilənib.
- «Dilmanc»ın mobil versiyasının yaradılması mobil telefon istifadəçiləri üçün gözlənilməz bir sürpriz oldu...
- Bir
müddət əvvəl Azərbaycanda ilk
dəfə mobil telefonlarda
şifahi nitqi və mətnləri
rus və ingilis dillərinə
və əksinə tərcümə edən proqramı istifadəyə
verdik. «Dilmanc» layihəsi
çərçivəsində yaradılmış «Dilmanc» mobil tərcüməçi
vasitəsilə şifahi nitqi,
mətni və ayrı-ayrı sözləri Azərbaycan dilindən
digər dillərə və əksinə tərcümə
etmək mümkündür. Proqrama tərcümə nəticəsində
alınmış mətni səsləndirmək imkanı da əlavə edilib. Tək
söz daxil etdikdə,
həmin sözün lüğətdəki
tərcüməsi, nitq hissəsi, sinonimləri
və sair göstərilir. Şifahi nitqin
tanınmasında səhv olduqda,
alınmış mətn redaktə edilə bilər. «Dilmanc Conversation» - Söhbət
rejimində əcnəbi ilə canlı söhbət üçün tərcümə aləti
işə düşür. Bu zaman müvafiq
düymələri basmaqla Azərbaycan
dilində danışdıqda xarici dildəki
tərcümə, xarici dildə
danışdıqda isə Azərbaycan dilindəki tərcümə
səsləndirilir. Proqram tamamilə
ödənişsiz yayılır və Google
Play Store-da «Dilmanc Translator» axtarmaqla Android bazasında
işləyən smartfonlara yüklənə
bilər. Bu ilin fevral
ayında «Dilmanc»ın istifadə verilmiş
yeni versiyasında mətnləri Azərbaycan,
ingilis və rus dilləri
arasında daha yüksək keyfiyyətlə
tərcümə etmək, sözlərin lüğətdəki
tərcümələrinə baxmaq,
alınmış mətnin səslənməsinə qulaq asmaq və digər
yeni imkanlar əlavə
edilib. Yeni
versiyanın imkanlarından biri də odur ki, onu
mobil qurğulara
yükləmək mümkündür. Android əsasında işləyən telefon və planşetlərə «Dilmanc Mobile Translator» proqramını yükləməklə
şifahi danışığı, mətni
və tək sözləri Azərbaycan, ingilis
və rus dilləri arasında tərcümə
etmək olar. Bu proqram istifadəçilər arasında böyük populyarlıq qazanaraq,
«Play Store»-da istifadəyə verildiyi
gündən 2 ay müddət ərzində
40 min dəfəyə yaxın yüklənib.
Proqramın yeni versiyası dilmanc.az saytında onlayn tərcümə
portalı kimi istifadəyə verilib və artıq proqramı kompüterə
yükləməyə ehtiyac yoxdur. Bu həmçinin bütün əməliyyat sistemləri və
mobil qurğularda
istifadə edilə bilmə baxımından əlverişlidir.
- 2014-cü ildə «Dilmanc»
layihəsi çərçivəsində hansı yeniliklərin
şahidi olacağıq?
- Biz
yeni bir layihə
üzərində işləyirik. Həmin layihə insan nitqinin kompüter vasitəsilə başa
düşülməsi prosesinin
reallaşdırılmasını əhatə edir.
Biz həmin layihəni bu
il keçirilməsi
planlaşdırılan «Bakutel -2014» sərgisində
ölkə və beynəlxalq ictimaiyyətin diqqətinə
çatdıracağıq. Sözügedən sərgiyə
gələn ziyarətçilər kompüterlər vasitəsilə
«Bakutel-2014» barədə ətraflı məlumat ala biləcək və kompüterlərlə sorğu-sual edə biləcəklər. Məsələn,
istənilən ziyarətçi yeni layhəmizin
tətbiq edildiyi kompüterlərə sərgidə
iştirak edən şirkətlər, mal və məhsullar və sair
barədə suallar verə və ətraflı
cavab ala biləcəklər.
Təbriz Vəfalı
Bu yazı Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyi əsasında hazırlanıb.
Həftə içi.- 2014.- 28 fevral.- S.6.