Elektron tullantılar gəlir gətirə bilər

Balaxanı Sənaye Parkında məişət tullantılarının tərkibi çeşidlənərək təkrar emala göndəriləcək

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) qiymətləndirməsinə əsasən, 2017-ci ilədək dünyada elektron tullantıların həcmi 33 faiz yüksələcək. Qurumun hesabatında qeyd edilir ki, həmin ilə qədər elektron məhsulların tullantısı hər il 65,4 milyon ton artacaq. Tullantılar üzrə ən böyük artım isə inkişaf etməkdə olan ölkələrdə qeydə alınacaq.

Bəs, görəsən, Azərbaycanda e-tullantılar necə idarə olunur? Ümumiyyətlə, dünya təcrübəsində elektron tullantıların idərə olunması nədən ibarətdir?

Hazırda dünya üzrə ən çox tullantı elektron məhsullar bazarına liderlik edən Çində yaranır. Hələ 1980-ci illərin sonundan bu ölkəyə digər ölkələrdən böyük həcmdə elektron tullantı idxal edilərək, tullantılar demontaj olunur. Guiyuda 30 000-dən çox insan elektron tullantıların emal prosesinə cəlb edilib. Yerli hökumətin rəsmi saytlarının təqdimatlarına görə, şəhər illik gəliri təxminən 75 milyon dollar təşkil edən 1,5 milyon ton elektron məhsul emal edir.

Ümumilikdə isə tullantılar ətraf mühit və insan sağlamlığı üçün yaratdığı ziyana görə 5sinfə bölünür: I sinif fövqəladə təhlükəli, II sinif yüksək təhlükəli, III sinif orta təhlükəli, IV sinif az təhlükəli və V sinif təhlükəsiz. E-tullantılar təhlükəlilik dərəcəsinə görə II sinfə aid edilir. Ənənəvi qaydada poliqonlara (zibilxanalara) atılmış tullantılar, günəş şüaları, yağış, külək və s. kimi ətraf mühit amillərinin təsiri ilə aşınır və ayrılan metan, karbon dioksid, azot və kükürd oksidləri, ftorlu hidrogen, ammiak, hidrogen-sulfid və digər zəhərli qazlar havaya ayrılır. Digər tərəfdən, özbaşına alışmalar və törədilən yanğınlar nəticəsində əlavə olaraq yaranan dioksinlər, fenol və xlorfenol birləşmələri və s. kimi zəhərli maddələr ətrafa yayılaraq ekoloji vəziyyəti, həyat fəaliyyəti üçün əlverişli təbii mühiti pisləşdirir, əhalinin səhhətinə təsir edir. Nəticədə bir sıra ağır xəstəliklərin (bədxassəli şişlərin, qan xəstəliklərinin, toksikozların və s.) yaranması ehtimalı artır. Qeyd olunan ziyanlı maddələr uşaqlar və hamilə qadınlar üçün xüsusilə təhlükəlidir: ağır metalların birləşmələri və dioksinlər aktiv inkişaf edən orqanizmin hüceyrələrində daha aktiv toplanmaq xüsusiyyətinə malikdir. Eyni zamanda tullantı poliqonlarında yaranan və ziyanlı kimyəvi və biokimyəvi komponentlərdən ibarət maddələr torpağı, su axarlarını, qrunt sularını zəhərləyir.

İsveçrə təcrübəsi öndədir

Dünya təcrübəsinə nəzər salsaq görərik ki, elektron tullantıların idarə edilməsi ilə bağlı İsveçrə təcrübəsi daha diqqətçəkəndir. Belə ki, 1998-ci ildə ölkədə istismar müddətini başa vurmuş elektrik və elektron qurğuların adi zibil yeşiyinə atılmasını qadağan edən qanun qəbul edilib. Həmin tarixdən mağazalarda satılan bütün cihazlara tullantıların utilizasiyası məqsədilə sosial vergi tətbiq edilir. Beləliklə, qoyulan vergi cihazın dəyərində özünü əks etdirir. Eyni zamanda mağazalar da utilizasiya obyektinə çevriliblər. Belə ki, istehlakçılar köhnə kompüter, TV, soyuducu, tozsoran və digər cihazları mağazaya geri qaytara və ya köhnə cihazların ayrıca toplama məntəqəsinə təhvil verə bilərlər. Anbarlara yığılan bu cihazların hissələri təkrar emal prosesindən keçirilərək, istifadəyə yararlı hala gətirilir.

İsveçrə tətbiq etdiyi qadağanın xeyrini də görməkdədir. Verginin tətbiqi nəticəsində təkcə 2003-ci ildə istismar müddətini başa vurmuş 35.000 ton məişət cihazları, 30 000 ton elektrik məhsulları emal edilib ki, bu da yaradılan illik elektron tullantıların 80-93 faizini təşkil edir.

Tullantıların idarəçiliyində daha bir maraqlı məqam ABŞ-la bağlıdır. Məlumatlara görə, Amerikanın Lamar qraflığında zibildaşıyan maşınlar GPS sistemi vasitəsilə izlənilir. Belə ki, Missisipi ştatında yerləşən qraflıqda munisepal avtonəqliyyatın GPS naviqasiya sistemi vasitəsilə izlənilməsi tətbiq olunub, peyk kontrolu altına birinci düşən nəqliyyat da zibildaşıyan maşınlar olub. Peyk nəzarət sistemi və nəqliyyat üçün cihazlar 41 min ABŞ dollarına başa gəlib. Lakin bu rəqəm yerli hakimiyyət orqanlarını heç də qorxutmur. Onlar düşünürlər ki, GPS texnologiyalarından istifadənin iqtisadi effekti bu sistemin əldə olunması üçün xərclənən bütün vəsaiti üstələyəcək.

Azərbaycan təcrübəsinə gəlincə, Bakı şəhərində bərk məişət tullantılarının idarəçiliyi üzrə 20 illik strategiya layihəsi və toplama sisteminin təkmilləşdirilməsi planı hazırlanıb, ölkədə bərk məişət tullantılarının idarəçiliyi üzrə ilkin araşdırmalar aparılıb. Həmçinin regionda ilk çeşidləmə zavodu olan Balaxanı Bərk Məişət Tullantıları Zavodu fəaliyyət göstərir. "Təmiz Şəhər" ASC-nin məlumatına görə, Balaxanı Sənaye Parkında məişət tullantılarının tərkibində mövcud olan təkrar emala yararlı materialların ümumi kütlədən ayrılaraq təkrar emalı ilə yanaşı, qeyri-məişət tullantıları hesab edilən avtomobil şinləri, elektrik və elektron cihazlar, məişətdə əmələ gələn təhlükəli tullantılar və digər tullantı növlərinin emalının təşkili planlaşdırılır.

Yeri gəlmişkən, «Təmiz Şəhər»ASC tullantıların idarəçiliyində digər layihə üzərində də işləyir. Belə ki, "www.tulantim.az" internet səhifəsi də hazırlanmaqdadır. Portalın əsas məqsədi evlərimizdə olan və artıq istifadə etmədiyimiz, lakin kiminsə ehtiyacını ödəyə biləcək əşyaların tullantı kimi atılmasının qarşısını almaq, bu əşyaları digər istifadəçilərə təklif etməkdir. "Bir şəxs üçün lazımsız olan əşya, digəri üçün gərəkli ola bilər" şüarı altında hazırlanan portal həm tullantıların miqdarını azaltmağa, həm də əhalidə mübadilə mədəniyyətini inkişaf etdirməyə xidmət edəcək. Bu baxımdan yerli ekspertlər də bildirirlər ki, müasir dövrdə elektrik və elektron tullantıların Balaxanı Sənaye Parkında düzgün şəkildə emal olunması resurslara və enerjiyə qənaət, xammal idxalı asılılığını azaltmaqla ölkədə "yaşıl iqtisadiyyat"ın inkişafına təkan verəməklə yanaşı, ətraf mühit və insan səhhətinə mənfi təsirləri və riskləri azaltmış olacaq.

Araşdırmalar bu il də davam etdiriləcək

Onu da qeyd edək ki, Azərbaycanda elektron tullantı problemləri üzrə araşdırmalar 2014-cü ildə də davam etdiriləcək. E-tullantılar problemlərinin həlli məqsədilə çərçivə konsepsiyasının işlənməsi ilə yanaşı, AMEA İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunda (İTİ) ümumi istifadəli audioinformasiya şəbəkələrində nitq tranzaksiyalarının qorunması metodları, audiobazalardan operativ idarəedici qərarların qəbulu üçün verilənlərin aşkarlanması metod və alqoritmlərinin işlənməsi, paylanmış audioinformasiya şəbəkələri üzərində multimedia servislərinin sintezi və analizi problemlərinin tədqiqi kimi mövzular üzrə də elmi tədqiqat işləri yerinə yetiriləcək. İnstitutun şöbə midiri, fəlsəfə doktoru Bikəs Ağayev bildirib ki, bu il şöbədə ümumilikdə 3 elmi istiqamət, 3 problem, 4 mövzu, 8 iş üzrə araşdırmaların aparılması planlaşdırılır. Bundan başqa, elmi-innovasiya fəaliyyəti çərçivəsində şöbədə “Neft-qaz sahələrinin operativ-dispetçer idarəetmə kompleksləri üçün dispetçer danışıqlarının və idarəetmə əməliyyatlarının qeydiyyatı və intellektual emalı sisteminin yaradılması” mövzusunda qrant layihəsinin hazırlanması da nəzərdə tutulur.

Araşdırmaların nəticələri üzrə 4 elmi-texniki konfransda məruzələrin edilməsi, nüfuzlu yerli və xarici jurnallarda məqalələrin dərci və görülən işlərin KİV-də təbliği planlaşdırılır. Həmçinin şöbə cari ildə müvafiq sahələrdə ölkədaxili və beynəlxalq elmi-texniki əlaqələri genişləndirmək, gənc kadrların şöbəyə cəlb edilməsi ilə bağlı məqsədyönlü işlər həyata keçirmək niyyətindədir

Sevinc

Bu yazı Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyi əsasında hazırlanıb.

Həftə içi.- 2014.- 6 mart.- S.6.