Kəlbəcərin
müdafiəsi üçün nə etdiniz?
İllər keçir. Torpaqlarımız
işğal altında... Bizimsə gücümüz yalnız
hansısa bölgənin gözəlliklərini tərifləməyə
və onun işğalında öz aramızdan günahkarlar
axtarmağa çatır. Nə etməli?
Ən azı, o yerlərin bizim olduğunu bir daha
xatırlatmaq, günahlarımızı, səhvlərimizi bir
daha təftiş edərək qaranlıq məqamlara
işıq salmaq və heç olmasa, o torpaqlar uğrunda
şəhid olmuş, yaralanmış
oğul-qızlarımızı yad edərək o yurdlara
qayıtmaq əzmini yaşatmaq xatirinə yenə də
yazmalıyıq...
Beləliklə, "7 oğul istərəm..." rubrikasında ikinci "səfərimiz" 21 il əvvəl işğal edilmiş Kəlbəcər dağlarınadır. Yoldaşımız olan "7 oğul"la bu sual ətrafında söhbət edəcəyik:"Kəlbəcərin işğalı ərəfəsində siz hansı hadisələrin şahidi oldunuz və bir siyasətçi, dövlət məmuru, yaxud hərbçi kimi işğalın qarşısının alınması üçün hansı konkret tədbirləri görə bildiniz?".
O günlərdə dövlət katibi olmuş
sabiq
baş nazir Pənah Hüseyn:
- Kəlbəcərin
işğalında bizim hakimiyyətin məsuliyyətini
heç bir halda kənara qoymuruq. Çünki nə
olursa-olsun, iqtidarda olan qüvvənin birinci dərəcəli
vəzifəsi torpaqların müdafiəsini təşkil etməkdir.
Və mənim daxil oduğum hakimiyyət komandasının bu
istiqamətdə yetərincə işlər görə bilmədiyi
də bir faktdır.
Kəlbəcərin
işğalı çox ciddi bir məğlubiyyət və fəlakət
idi. Ancaq buna rəğmən Azərbaycan
hakimiyyəti və ordusu daha böyük faciələrin
qarşısını almağa müvəffəq oldu.
Çünki sonradan məlum oldu ki, artıq 1993-cü ilin
martında çəkilişi barədə müqavilə
imzalanmış Bakı-Ceyhan kəməri layihəsinin
qarşısını almaq üçün Rusiyanın Gəncə də daxil olmaqla Kür çayına
qədər ərazilərin işğalı planları
mövcud imiş. İkincisi, işğaldan əvvəl Kəlbəcər-Murov
yolunun çəkilişi əhalinin minimal itkilərlə
mühasirədən çıxmasına şərait
yaratdı. Burada həm hərbi nizami qüvvələrin, həm
də xaricdə oxuyan tələbələr də daxil
olmaqla könüllülərin təxminən bir həftə
ərzində Murovun müəyyən yüksəkliklərinin
müdafiəsi üçün göstərdiyi fədakarlığın
da böyük əhəmiyyəti oldu. Və ordumuzun əks
hücumu nəticəsində Gəncə üçün təhlükə
törədən Ömər aşırımı və digər
yüksəkliklər azad edildi. Eyni zamanda həmin dövrdə
Füzuli istiqamətində də ermənilərin
hücumunun qarşısı alınmışdı.
Mən Dövlət
Müdafiə Komitəsinin nümayəndəsi kimi 1993-cü
il martın 29-dan 3 gün Kəlbəcərdə oldum. Və
orada mümkün müdafiə tədbirlərinin
görülməsi, əhalinin itkisiz
çıxarılması, ordu və əhali arasında təxribatların
qarşısını almaq üçün əlimdən gələni
etdim. Bundan başqa, vəziyyətdən
çıxış üçün xarici beynəlxalq
diplomatik tədbirlərə də əl atdıq. Prezidentin tapşırığına əsasən
1993-cü il aprelin 5-9-da mənim rəhbərliyimlə Rusiya,
İran və Türkiyənin həm siyasi, həm də hərbi
rəhbərliyi ilə danışıqlar aparıldı. Nəticədə
erməni-rus hücumunun dayandırılması
üçün xüsusilə, Türkiyənin həm
diplomatik, həm də hərbi sahədə yardım
göstərməsinə nail olundu. O vaxtkı prezident mərhum
Turqut Ozal Orta Asiya səfəri zamanı
torpaqlarımızın işğalı ilə bağlı
çox ciddi bəyanat səsləndirdi və hətta
türk qoşunlarının bu işə müdaxilə edəcəyi
anonsunu da verdi. Naxçıvan sərhəddində Türkiyə
qoşunlarının geniş təlimləri başlandı.
Bütün
bu səylərimizin nəticəsi olaraq may ayında BMT-nin
konkret Kəlbəcər və digər işğal edilmiş
ərazilərimizdən erməni qoşunlarının
çıxarılması barədə iki qətnaməsi qəbul
olundu. 1993-cü il mayın 27-də isə erməni
qoşunlarının bir həftə
ərzində Kəlbəcərdən
çıxarılması barədə mənim də imzamla
müqavilə bağlandı.
Və iyunun 14-də
artıq məlum iyun hadusələrinin başlanmasına
baxmayaraq Ermənistan prezidenti L.Ter-Petrosyanın iştirakı
ilə qondarma "DQR" parlamenti də Kəlbəcərin
azad edilməsi haqqında müqaviləni təsdiqlədi. Və
bir həftə ərzində Kəlbəcərin azad edilməsi,
40 gün ərzində isə bütün işğal
edilmiş Azərbaycan ərazilərindən erməni
qoşunlarının çıxarılması və sülh
yaranması barədə tam razılıq əldə olundu. Təəssüf
ki, həmin günlər ölkədəki siyasi böhran
"Azərbaycanda bu müqavilənin təminatçısı
olacaq dövlət yoxdur" bəhanəsi ilə Ermənistan
və "DQR" tərəfindən pozuldu.
Sabiq daxili işlər naziri İsgəndər Həmidov:
- Az-çox hərbdən
xəbəri olan adam da bilirdi ki, düşmən Şuşa
və Laçından sonra Kəlbəcəri də
işğal etməyə çalışacaq. Təəssüf
ki, biz hakimiyyətdə olan vaxt mənim təhkimliyim Tərtərə
idi. Və bircə şeyə peşimanam ki, mən niyə
sağ qalmışam... Kəlbəcərin müdafiəsi
üçün əlimizdən gələni etdik.
Görünür burda kimlərinsə səriştəsizliyi,
qorxaqlığı və s. də öz rolunu oynadı.
Aprelin 1-də Kəlbəcərlə
çətinliklə əlaqə saxladım. Məlum oldu ki,
Qaraqaya, Güzgü, Narınclar və s. yüksəkliklər
ermənilərdədi. Artıq aydın oldu ki, Kəlbəcər
tam mühasirədədir. Bu vaxt da televizoru açdım ki,
dövlət katibi Pənah Hüseynov, rəhmətlik Vaqif Kərimov
və Mübariz Qurbanovun iştirakı ilə canlı debat
gedir. Pənah bəyə sual verdilər ki, deyə bilərsinizmi,
hazırda neçə kənd ermənilərin əlindədi,
neçəsi sizin. "Bizim" demədi ha, "sizin"
dedi. Getdim studiyaya və onlara dedim ki, oturub burda
yastı-yastı danışırsız, Kəlbəcər
isə artıq tam işğal ərəfəsindədir.
Sizin hakimiyyət də belə, müxalifət də belə!
Torpaq gedir, Kəlbəcər gedir!..
O zaman Kəlbəcərdə
döyüşən alay komandiri Tahir Süleymanov sonradan mənə
demişdi ki, əgər sizin televiziya ilə o
çıxışınız olmasaydı, Kəlbəcərin
taleyi Xocalıdan da pis olacaqdı. O günlər Rusiya mənim
istefa verməyimi də hakimiyyətdən tələb etməyə
başlamışdı.
Rusiya müdafiə naziri P.Qraçov deyirdi ki, İsgəndər
istefa versin Kəlbəcəri qaytaraq. Sizi inandırım ki, əgər
desəydilər ki, nəinki Kəlbəcəri, iki kəndi,
iki evi qaytarırıq, yenə mən istefa verərdim. Amma aprelin
16-da istefa verəndə də dedim ki, onlar Kəlbəcəri
qaytaran deyil.
701
saylı I motoatıcı briqadanın
(MAB)
komandiri Əzizağa Qənizadə:
- 6 noyabr 1992-ci il tarixdə
Laçın rayonunun şimal-qərb hissəsini qoruyan I
MAB-ın komandiri təyin olundum. I MAB 1992-ci ilin martına
qədər 6 ay müddətində fasiləsiz olaraq
döyüş əməliyyatları aparmış, əlverişli
yüksəklikləri ələ keçirmiş,
"Laçın dəhlizi"nin azad edilməsi
üçün şərait yaratmışdı. Lakin düşmənin Ağdərəni tutması,
briqadanın faktiki mühasirəyə düşməsi təhlükısi
yaradır və artıq "Laçın dəhlizi"
uğrunda döyüşləri mənasız edirdi.
Komandir kimi şahidi olduğum hadisələr
və görə bildiyim tədbirlər
saysız-hesabsızdır. Öz
gündəliyimdə geniş təsvir etdiyim bəzi
epizodları qısa şəkildə nəzərinizə
çatdırıram. Biz hələ 1993-cü il
fevralın ortalarından hiss edirdik ki, Ali Baş Komandan
Əbülfəz Əliyev və müdafiə naziri Rəhim
Qazıyev yaranmış vəziyyəti vaxtında və
düzgün qiymətləndirərək reaksiya vermək
gücündə deyillər. Fevralın 11-12-də
Kəlbəcərin müdafiəsiz qalması ilə əlaqədar
vəziyyəti və buna görə də I MAB-ın
Laçından Kəlbəcərə göndərilməsi
haqda təklifim barədə MN-ə dəfələrlə məruzə
etsəm də, vaxtında zəruri tədbirlər
görülmədi. Bu şəraitdə mən
və digər zabitlər düşmənin Kəlbəcəri
zəbt etmək və on minlərlə dinc sakini girov
götürmək niyyətinin qarşısını
almağı özümüzə borc bilirdik. Odur ki, Kəlbəcərli təcrübəli zabitləri
həmin bölgəyə göndərir və müdafiəni
təşkil etmək üçün onlara
tapşırıqlar verirdim. Özüm isə
növbə ilə iki gün Laçın, iki gün Kəlbəcər
ərazisində işləyir və vaxta qənaət etmək
üçün yol gedə-gedə "UAZ"ın
arxasında mürgüləyirdim. Martın
5-dən MN BQ-nin 5 saylı direktivinə əsasən I
MAB-ın Laçının şimal-qərb hissəsindən
ibarət müdafiə zolağı 3 dəfə
artırılaraq Kəlbəcərin dörddə bir hissəsini
əhatə etməli idi. Ermənistanla sərhəddin
Kəlbəcərdəki hissəsi buraya daxil edilməmişdi.
Belə müdafiə zolağı heç bir
dünya ordusunun döyüş nizamnaməsində
olmayıb. MN briqadaya Laçının
şimal-qərb hissəsini tərk edərək "Kəlbəcər
rayonunun dairəvi müdafiəsi" əmrinu verməli idi.
Ancaq belə bir əmr yox idi. Niyə? Sonra mən müdafiə
nazirinə məruzə etdim ki, düşmən cəmi bir
taborun olduğu 120 km-lik dövlət sərhəddini pozaraq Kəlbəcərə
soxula bilər. Bu bölgəni müdafiə etmək
üçün azı bir gücləndirilmiş
motoatıcı alay lazımdır.
Müdafiə naziri Dadaş Rzayevin 26.02.1993 tarixli cavabında
deyilirdi:"Ermənilər Kəlbəcər rayonuna,
xüsusilə, sərhəd tərəfdən heç vaxt gəlməzlər,
bu, beynəlxalq qalmaqala səbəb olar." 1993-cü il martın 29-dan 30-a keçən gecə
artıq Kəlbəcər üçün böhranlı vəziyyətin
son həddində I MAB Laçından çıxıb Kəlbəcərə
gəlmək barədə müdafiə naziri D.Rzayevin
şifahi əmrini aldı. Lakin çox gec idi.
Bu əmri düşmən hücuma
başlamamışdan əvvəl vermək lazım idi.
Artıq düşmən hakim yüksəklikləri,
Murov aşırımına gedən yolu, tuneli tutmuşdu.
Eyni zamanda Ermənistan ərazisindən
hücuma keçməklə 2-ci cəbhə
açmışdı. Mühasirədə
qalan briqada və könüllülər heç bir ciddi tədbir
görmək iqtidarında deyildi. Əhali
təxliyə edilirdi. Könüllülərdən
ibarət Kəlbəcər taboru isə darmadağın
edilmişdi. 1 tank, 2 PDM və 15 əsgərdən
ibarət bircə zirehli dəstə qalmışdı. Nəyin bahasına olursa-olsun, Qamışlı
körpüsünü saxlamaq lazım idi. Həmin körpüdən əhali və
Laçından gələn briqada da keçməli idi.
"Çiçəkli" yüksəkliyini
tutmaq barədə baş leytenant M.Quliyevə əmr verdim.
Özüm isə leytenantlar Z.Yaqnəliyev və
A.Həsənovla, 1 tank, 2 PDM və 30 əsgərlə
düşmənin qarşısını alaraq
körpünün müdafiəsini təşkil etdim. Aprelin 1-də saat 2-də düşmən
üstün qüvvələrlə "Çiçəkli"
yüksəkliyini tutsa da, biz əks-hücumla onu geri oturtduq.
Həmin gün saat 17.00-da general Zaur Rzayev "Niva"da mənim
yanıma gəldi, vəziyyəti soruşdu, müəyyən
məsləhətlər verdi. Dövlət katibi Pənah Hüseynov da onun
yanında əyləşmişdi. Aprelin
2-də saat 10.30-da düşmən səsucaldan və
radiodalğa vasitəsilə bizə təslim olmaq
üçün saat 14-dək vaxt verməkləri barədə
ultimatum çatdırdı. Mən zabit və
əsgərləri son gülləyədək
döyüşməyə çağırdım. Həmin
gün 14.30-da düşmən "Çiçəkli"
yüksəkliyini almağa nail oldu. Nəticədə
bizim aşağıda yolda yerləşən qüvvələr
mühasirədə qaldı. Yanımda cəmi
10 əsgərlə leytenant Z.Yaqnəliyev və gizir Q.Rəhimov
qalmışdı. Leytenant A.Həsənov
bir tank, 1 PDM və 10 əsgərlə körpünün o
biri tərəfində idi. Biz artıq ya
öldürülmək, ya da əsir düşmək təhlükəsində
idik . Həmin mühasirədən
sonda yalnız bir tapançanın ümidinə qalmaqla
çıxmağım, yolda 8 erməni kəşfiyyatçısından
necə qurtulmağım əsl bir döyüş hekayəsidir
ki, bunu gündəlikdən oxuya bilərsiz. Aprelin 3-ü axşam böyük çətinliklə
özümü Toğanaya çatdıraraq orada komanda məntəqəsi
təşkil etdim. ...Aprelin 4-ü saat 11-də müdafiə
naziri D.Rzayev mənə Laçından salamat
çıxmış briqada döyüşçülərindən
könüllüləri götürüb düşmən hələ
Gəncəni "qrad"dan atəşə tutmamış,
şəhərdə və ətraf qəsəbələrdə
panika başlanmamış Murov aşırımını ələ
keçirmək əmri verdi. Beləliklə,
100 nəfər zabit-əsgər heyəti ilə aprelin 5-də
gecə saat 3-də Murov aşırımını
düşməndən azad edə bildik. 26
nəfər şəhid oldu, 20 nəfər yaralandı və
Gəncə şəhəri erməni təhlükəsindən
xilas edildi.
İşğal
günləri Kəlbəcər İH başçısı
və könüllülərdən
ibarət
alayın komandiri olmuş İlham Həsənov:
- Şahidi olduğum hadisələr
çox olduğundan hamısını söyləmək
mümkün deyil. Gördüyüm işlərə
gəldikdə, əgər Kəlbəcərin xilası
üçün bir nəticə verməyibsə, onlardan
danışmağa dəyərmi? Ancaq bu gün də vəzifədə
oturan bəzi "generalları"mızın məni
döyüş bölgəsində qoyub
qaçmalarını və əsgərlərinə
mövqelərini tərk etmək barədə əmr verən
komandirlərin xəyanətini heç unutmadım... Görə
biləcəyim tədbir könüllülərdən ibarət
keçmiş alayımın bir qrup
döyüşçüsü ilə ermənilərə
sona qədər müqavimət göstərərək
mülki əhalinin mümkün qədər az
itki verməsinə çalışmağım olmuşdu.
Ağdərəni qorumağa məsul olan
hazırkı MN baş qərargah rəisi general Nəcməddin
Sadıqovun başçılıq etdiyi Tərtər
briqadası heç bir müqavimət göstərmədən
Ağdərəni erməni-rus birləşmələrinə
təhvil verməklə Kəlbəcəri yenidən
mühasirəyə saldı. Xankəndini
və Şuşanı azad etmək üçün
ağır itkilərlə ələ keçirdiyimiz yüksəklikləri
isə Surət Hüseynovun komandanı olduğu Gəncə
korpusunun tabeliyindəki Laçın briqadası cəmi
bir-iki gecədə düşmənə təslim etdi. Mövqeləri qoyub qaçmaqla kifayətlənməyən
həmin briqada Kəlbəcər ərazisindən Gəncəyə
doğru çəkilərkən boş-boşuna atəş
açaraq əhali arasında panika yaradırdı. Ancaq onu da deyim ki, bu, Laçın kəndlərini
azad etmiş briqada deyildi. O briqadanı dislokasiya adı
ilə döyüş bölgəsindən
uzaqlaşdırıb yerinə Gəncədən başqa
briqada göndərmişdilər. Briqada komandiri
Ə.Qənizadə isə hərbi birləşməni
başsız qoyaraq aradan çıxmışdı. Köməkçisi isə ona geri çəkilmək
əmri verildiyini deyirdi. Mən öz
döyüşçülərimlə Qənizadənin
briqadasının qarşısını kəsib
qaçmamalarını, bizə yardım etməyə borclu
olduqlarını tələb etsəm də, onlar dedilər
ki, biz öz komandirimizin əmrinə tabeyik.
Bərdə batalyonunun komandiri rəhmətlik
Tahir Cəfərov briqadadan ayrılaraq Kəlbəcərin
müdafiəsində bizə kömək etmək qərarına
gəldi və bizimlə bərabər döyüşə
girdi. Nə yazıqlar ki, bu qəhrəman vətən
övladı bir neçə əsgəri ilə birlikdə həmin
döyüşdə şəhid oldu.
Yadda qalan bir hadisə də o ağır günlərdə
baş nazir Pənah Hüseynin(əslində
o vaxt P.Hüseyn hələ Dövlət katibi idi-S.L.) bir
neçə nazirlə birgə vertolyotla Kəlbəcərə
gəlməsi idi.
701
saylı I MAB tərkibində tabor
komandiri
olmuş Gəray Əsədov:
- Kəlbəcərin işğalı birbaşa hakimiyyətin
günahı idi. Çünki bu bölgəni
müdafiə etmək üçün ən azı iki
motoatıcı briqada lazım idi. 701
saylı briqada Laçının şimalında müdafiə
mövqeyində dayanırdı. Və artıq
Kəlbəcər işğal olunan günlərdə həmin
briqadanı Kəlbəcərə dislokasiya etmək
ağılsızlıq idi. Birincisi, yollar
bərbad vəziyyətdə idi. İkincisi,
bütün şəxsi heyət və texnikanı buraya gətirmək
uzun vaxt tələb edirdi...
Yadımdadır ki, təxminən
1993-cü ilin fevralında 701 saylı briqadanın komandiri
Ə.Qənizadə Tərtərdə yerləşən
korpus qərargahına gəldi və korpus komandiri general Nəcməddin
Sadıqovdan kömək istədi. General
N.Sadıqov üç gün briqada komandirini qəbul etmədi.
Nəhayət, üçüncü gün qəbul
etdi. Amma polkovnik Ə.Qənizadə qərargahdan
çox pərişan çıxdı və dedi ki, o,
çox təkəbbürlüdür, onunla danışmaq
mümkün deyil. Beləcə korpus komandiri N.Sadıqov Kəlbəcərin
müdafiəsi üçün heç bir kömək vermədən
briqada komandirini qovmuşdu... Laçın və
Kəlbəcərin birlikdə müdafiə xətti 252 km
idi. Belə böyük ərazini bir
briqada müdafiə edə bilməzdi. Lakin bütün
çətinliklərə baxmayaraq briqadamız mümkün
qədər az itki ilə Kəlbəcər
əhalisinin təxliyəsini təşkil edə bildi...
Kəlbəcər
taborunun qərargah
rəisi
olmuş Balay Nəsibov:
- Taborumuz cəmi 470 nəfərlə Ermənistanla sərhəddin
Kəlbəcərdəki 120 km-lik hissəsini qorumalı idi.
1993-cü il martın 26-dan ermənilərin
aramsız hücumlarına məruz qalırdıq. 25-30 nəfərlik bir zastavamıza düşmənin
bütöv bir taboru soxulmuşdu. Say və texnika cəhətdən
güclü düşmən qarşısında itki verərək
geri çəkilməyə məcbur olduq. Buna rəğmən
əhalinin az itki ilə
çıxmasına mümkün qədər şərait
yaratmağa çalışdıq. 2
zastavamız isə mühasirədə qalaraq yalnız aprelin
7-də böyük çətinliklə düşmən
mühasirəsindən çıxa bilmişdi. Beləliklə, 701 saylı briqada təxminən 450,
Kəlbəcər taboru isə təxm. 29 şəhid
verməklə Kəlbəcər əhalisinin mühasirədə
qalaraq Xocalının gününə düşməməsinə
nail ola bildik. Akif Kamalın
"Əfsanəvi alay və Kəlbəcər batlayonu"
kitabında bütün bunlar barədə ətraflı məlumat
verilib.
Kəlbəcər döyüşlərndə kəşfiyyat
tağımının komandiri olmuş Allahverdi Dönməz
(Zamanlı):
- Kəlbəcərin işğalına 2-3 ay
qalmış Kəlbəcərdə yerləşən 701
saylı briqadadakı, eyni zamanda həmin briqadanın tərkibindəki
712 saylı batalyondakı təcrübəli
döyüşçüləri o vaxtkı Ali Baş Komandan
Elçibəydən xəbərsiz, müdafiə naziri
R.Qazıyevin əmri ilə ordudan uzaqlaşdırdılar. Həmin vaxt qorxmaz general Zaur Rzayev də komandirlikdən
kənarlaşdırıldı. Halbuki Z.Rzayevin əmri
ilə biz Xankəndinədək gedib
çıxmışdıq...
Kəlbəcərin işğalı günlərində
könüllü kimi rəsmi olaraq ordudan
uzaqlaşdırılmağıma baxmayaraq bir qrup
silahdaşımla birgə əhalinin təxliyə olunduğu
Qamışlı körpüsünün qorunması
üçün əlimizdən gələni etdik...
Şahidi olduğum bir proses Kəlbəcərin və
digər bölgələrimizin işğalına şərait
yaradan əsas amillərdən biri oldu. Cəbhə
boyu rus təhsilli və rus qafalı zabitlərlə digər
könüllülər arasında münasibət sanki qəsdən
qızışdırılırdı. Onlara
təlqin edilirdi ki, könüllülər sizə mane olur,
nizam-intizamı pozur və buna görə də
uzaqlaşdırılmalıdırlar. Ordu
artıq düşmənin döyüş planlarının
qarşısını almaq barədə düşünə
bilmir, bu təxribatın içində
çabalayırdı. Bu minvalla Kəlbəcərin
özünümüdafiə taboru da tam tərksilah
edilmişdi. Laçının kəndlərinin
yenidən işğal edilməsi və Ağdərədəki
təxribatlar Kəlbəcəri tam arxasız qoymuşdu.
Sərhəddə isə rus-erməni birləşmələri
əmr gözləyirdilər. Kəlbəcər
üç tərəfdən mühasirədə idi.
Hakimiyyətə can atan qüvvələrin "baş qəhrəmanı"
Surət Hüseynovun da fəaliyyəti Kəlbəcərin
işğalını tezləşdirdi.
Sultan
Laçın
Həftə
içi.- 2014.- 29-31 mart.- S.4.