Əmək müqaviləsi: gələcəyin təminatı

Ölkəmizdə «Əmək Məcəlləsi»nin və əməklə bağlı qanunvericilyin təkmilləşdirilməsi, eləcə də özəl sektorun, kiçik və orta sahibkarlığın inkişafına xüsusi diqqətin ayrılması və sözügedən iqtisadi sahələrə dövlət tərəfindən lazmi dəstəyin göstərilməsi hesabına hər il çoxsaylı istehsal və emal müəssisələrinin yaradılması, yeni iş yerlərinin açılması və daimi iş yerlərinin çoxalması iqtisadiyyatın davamlı inkişafında, əhalinin məşğulluq imkanlarının artmasında mühüm rol oynayıb. Ancaq bununla belə, ölkə ərazisində qeyri-leqal məşğulluq hallarına, əmək müqavilələrinin bağlanmaması ucbatından əməyin hərraca çıxarılması, əməyin istismarı və vətəndaşların əmək hüquqlarının pozulması, həmçinin əməyin təhlükəsizliyi və istifadəsi ilə bağlı problemlərə hələ də rast gəlinir. Bu istiqamətdə apardığımız araşdırmalar nəticəsində əldə etdiyimiz nəticələri təqdim edirik.

Araşdırmalarımıza görə, təkcə Bakı şəhərində deyil, respublikamızın ayrı-ayrı bölgələrində də vətəndaşların qul kimi işlədilməsi və bunun müqabilində cüzi məbləğdə pul verilməsi halları mövcuddur. Məsələn, azyaşlılar küçələrdə və digər yerlərdə nəqliyyat vasitələrini ya tamamilə yuyur, ya da onların təkərlərini və şüşələrini silir, əvəzində isə 20-50 qəpik, nadir hallarda 1 manat alırlar. Bundan əlavə, bəzi rayonlarda və paytaxtın əksər kəndlərində ucuz işçi qüvvəsindən istifadə daha geniş yayılıb. Məsələn, Bakı kəndlərində bağbançılıqda, bəzi obyektlərin mühafizəsində,

bostan məhsullarının yığımasında, Balakən, Zaqatala, Şəki və digər rayonlarda qoz-fındıq, badam-püstə və digər ləpəli meyvələrin toplanmasında, bölgələrdə əkin sahələrinin suvarılmasında və digər ağır işlərdə kişilərin əməyindən istifadə olunur. Günəmuzd işlərdə, xüsusilə xadiməçilik və xidmətçilik sahəsində, pambıq, üzüm və digər məhsulların yığımında isə qadınların xidmətlərindən istifadə edilir. Bakıda və bölgələrdə qeydiyyatsız fəaliyyət göstərən mağaza, salon, sex və digərlərində kişilərin və qadınların xidmətlərindən bəhrələnənlər çoxdur. Amma əmək müqaviləsi bağlanmadığından sözügedən qadınlar və kişilər cüzi məbləğdə pul alırlar. Qeyd edək ki, bağlarda, bostan sahələrində və tarlalarda bəzi məhsulların yığımı daha çox yay aylarına təsadüf edir ki, həmin ərəfədə bəzi bölgələrdə vətəndaşları ilan və əqrəb, Bakının kəndlərində isə ilan və əqrəblə yanaşı, qaraqurd adlı hörümçək də sancır. Bundan başqa, «qul bazarları» adlanan yerlərdə özlərinə iş axtaranlar günəmuzd işləməklə pul qazanmaq istədikləri üçün onlar daha çox karxanalarda, tikinti və xidmət sektorunda çalışırlar və yay aylarında onlardan bəziləri də ilansancmalarına məruz qalırlar. Ancaq əmək müqaviləsi olmadığından məhsul yığımında iştirak edənlər, eləcə də tikintidə və karxanada işləmək üçün «qul bazarı»ndan gətirilənlər və digər işçilər ilan, əqrəb və qaraqurd sancmalarına məruz qalanda, onlara dəyən maddi və mənəvi zərər ödənilmir. Hətta ölüm halları baş verdikdə, əmək müqaviləsi bağlanmadığı üçün işəgötürən məsuliyyəti öz üzərinə götürmür. Nəticədə ilan, əqrəb və qaraqurdun sancmasından dünyasını dəyişənlərin ailələrinə kompensasiyaların ödənilməsi mümkünləşmir.

Araşdırmalarımız zamanı müəyyənləşdirmişik ki, əmək müqavilələrinin bağlanmasında maraqlı olmayan işəgötürənlər arasında paytaxtın nəqliyyat sektorunda sərnişindaşıma xidmətinin yerinə yetirildiyi marşrutları özəlləşdirmiş sahibkarlar da var. Bir çox marşrutlar üzrə avtobusların sürücüləri ilə söhbət zamanı öyrənmişik ki, sahibkarlarla yalnız işə düzəlmək üçün müqavilə bağlayan sürücülərə əməkhaqqları təyin edilməyib. Onlar marşrutlarda olduqları müddətdə əldə etdikləri puldan gündəlik planı ödəyirlər. Gündəlik planı ödədikdən sonra sürücülərin gündəlik qazancları 10-15 manatdan çox olmur. Ona görə də sürücülər adətən səhər saat 6:00 radələrindən gecə 24:00, bəzən də 24:30 radələrinədək marşrutlarda olduqlarından 5-6 saat yuxu yatırlar. Üstəlik, nahar və şam vaxtları ayrılmadığından onlar bəzən ac qalır, yaxud avtobuslarda yüngülvari yemək yeyirlər. Qrafiklər üzrə müəyyənləşdirilimiş avtobuslararası intervalların azlığı üzündən sürücülər istirahət etməkdən də məhrumdurlar. Onlar əmək müqavilələrinin olmaması ücbatından məzuniyyət götürə bilmirlər. Gündəlik qazanclarından və iş yerlərindən məhrum olmamaq üçün əmək və istirahət hüquqlarının pozulması ilə bağlı marşrutları özəlləşdirlmiş sahibkarlara etiraz və müvafiq dövlət qurumlarına şikayət edə bilməyən sürücülər yorğunluq, yuxusuzluq və aclıq üzündən stressli və əsəbi olurlar. Ona görə də günəmuzd əməyə görə əldə edəcək qazancın ümidinə qalan sürücülər nəninki özlərinin, hətta sərnişinlərin təhlükəsizliyi və sağlamlığı barədə düşünmür, bəzən yol-nəqliyyat qəzaları törədirlər. Amma zərərçəkmiş sürücülərə dəyən maddi və mənəvi zərərə görə təzminatın ödənilməsi mümkünləşmir. Çünki əmək müqaviləsi bağlanmadığı üçün onlar hər hansı bir hüquqi instansiyaya şikayət edə bilmədiklərindən marşrutları özəlləşdirmiş sahibkarlar məsuliyyətdən kənarda qalırlar. Xatırladaq ki, «Əmək Məcəlləsi»nin müvafiq maddələrinə istinadən, hər kəs həftə ərzində 40 saat işləyə bilər. Bundan sonra mütləq ən azı 42 saat istirahət etməlidir. Hər iş günündən sonra isə növbəti iş gününə qədər ona 12 saat istirahət verilməlidir. Eyni zamanda vətəndaş ildə 1 dəfə 21 gündən az olmayaraq ödənişli məzuniyyət götürə bilər. Ancaq əmək müqaviləsi olmadığından sürücülər və digər işçilər qanunvericiliyin onlara verdiyi istirahət hüquqlarından məhrum edilirlər. Bu istiqamətdə apardığımız araşdırmalara görə, bu günədək əmək müqaviləsinin olmaması və təhlükəsiz əmək şəraitinin yaradılmaması üzündən xeyli müəssisə, idarə və təşkilat cərimələnsə də, işçinin istirahət hüququnun pozulması ilə bağlı cəzalandırılan hər hansı bir qurum olmayıb.

Araşdırmalarımız zamanı məlum olub ki, hər il məhkəmələrdə qanunsuz işdən çıxarılma, əməkhaqqının verilməməsi və ya düzgün hesablanmaması, qanunsuz işlədilmə və digər məsələlərlə əlaqədar yaranmış əmək mübahisələri ilə bağlı yüzlərlə məhkəmə prosesi keçirilir. Amma əmək müqavilələri bağlamadan işləyənlərin adlarına əmək kitabçaları açılmadığından və orada əmrlər qeyd olunmadığından, həmin şəxslər məhkəmə proseslərində pozulmuş hüquqlarını müdafiə edə bilmirlər.

Araşdırmalarımıza görə, Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi yanında Dövlət Əmək Müfəttişliyi Xidməti (DƏMX) mülkiyyət və təşkilati-hüquqi formasından asılı olmayaraq idarə, müəssisə və təşkilatlarda işəgötürənlərin əmək qanunvericiliyinə əməl edib-etməməsini müəyyənləşdirmək üçün dövlət nəzarəti həyata keçirir. Həmin tədbirlər zamanı aşkarlanan qanun pozuntularının böyük əksəriyyətini əmək müqavilələrinin bağlanmaması, yaxud onun şərtlərinin yerinə yetirilməməsi, əməkhaqqının hesablanmasındakı və ödənilməsindəki nöqsanlar, işdən qanunsuz azad edilmə halları təşkil edir. Təkcə bu ilin 1-ci rübündə ayrı-ayrı müəssisələrdə əmək qanunvericiliyinin pozulması ilə bağlı 3277 fakt aşkar edilib və işəgötürənlər İnzibati Xətalar Məcəlləsinin müvafiq bəndlərinə uyğun olaraq müəyyən məbləğlərdə cərimələniblər. Ayrı-ayrı müəssisələr üzrə 2951 nəfər işçi ilə əmək münasibətlərinin əmək müqaviləsi əsasında rəsmiləşdirilməsi təmin olunub. Amma görülən tədbirlərə baxmayaraq, işəgötürənlərin işçilərlə əmək münasibətlərinin rəsmiləşdirilməsinə biganə münasibətini dəyişmək hələ də mümkün olmayıb. Çünki ölkə ərazisində fəaliyyət göstərən 400 mindən çox işəgötürənin hamısını yoxlamaq həm vaxt qıtlığı üzündən mümkün deyil, həm də bunun üçün müfəttiş çatışmır. Bu gün DƏMX və onun yerli orqanlarında 407 nəfər çalışır. Ona görə də sayı kifayət qədər az olan müfəttişlə yalnız 5-6 min müəssisədə dövlət nəzarəti həyata keçirilir. Bundan əlavə, Ədliyyə Nazirliyində yaradılmış vahid reyestr xidməti ilə bağlı əsasnamədə qeyd olunub ki, sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan obyektlərdə il ərzində yalnız bir dəfə yoxlama aparıla bilər. DƏMX isə 2-ci dövlət nəzarətini aparmaq üçün mütləq sözügedən reyestrdən çıxarış sənədi almalıdır. Əks halda 2-ci yoxlamanı aparmaq mümkün deyil. Ona görə də bütün işəgötürənlərə daimi nəzarət etmək imkanı məhdud olduğundan aidiyyəti dövlət qurumlarının həyata keçirdiyi tədbirlər əmək bazarındakı münasibətlərin tənzimlənməsi, xüsusilə də əmək müqavilələrinin bağlanılması, qeyri-leqal məşğulluğun ləğvi və vətəndaşların əmək hüquqlarının qorunması üçün kifayət etmir. Bu səbəbdən də işəgötürənlər vergilərdən və DSMF-yə ödəmələrdən yayınmaq, rəhbərlik etdikləri müəssisələrdə baş verə biləcək peşə xəstəliklərinə və istehsalat qəzalarına görə özlərini məsuliyyətdən azad etmək və sığortalamaq üçün hələ də əmək müqaviləsi bağlamaqdan imtina edirlər. Bəzi hallarda da həm işəgötürənlər, həm də bəzi işçilər, xüsusilə də rayonlardan Bakıya işləməyə gələrək günəmuzd işlərlə məşğul olanlar vergilərdən və sosial ödəmələrdən yayınmaq üçün əmək müqaviləsi bağlamırlar.

Araşdırmamamız nəticəsində məlum olub ki, işçilərin, yaxud işləməyə hazırlaşanların böyük əksəriyyəti əmək müqavilələrinin mahiyyəti, əmək hüquqları barədə ətraflı məlumata malik deyillər, yaxud məlumatlanmada maraqlı olmurlar. Bu səbəbdən də işəgötürənlər işçilərin hüquqi savadsızlığından və məlumatsızlığından sui-istifadə edirlər. Ona görə də bu istiqamətdə geniş təbliğat-təşviqat tədbirlərin həyata keçirilməsi vacibdir. Bunun üçün KİV-lər vasitəsilə hüquqi maarifləndirilmə işləri aparılmalı, müxtəlif reklam çarxları hazırlanmalı və telekanallarda yayımlanmalı, qeyri-leqal məşğulluğun fəsadları, əmək müqavilələri bağlamadan çalışan işçiləri hansı təhlükələrin gözləməsi və sair məsələlərlə bağlı ətraflı və hüquqi cəhətdən əsaslandırılmış tövsiyə xarakterli məlumatları özündə əks etdirən kitabçalar və broşuralar hazırlanaraq çap edilməli və onlar vətəndaşlara paylanılmalıdır. Əhaliyə başa salınmalıdır ki, hər bir vətəndaşın sosial təminatının gələcəyi onun öz əlindədir və bu prosesdə fəal iştirak etmək gələcəkdə sosial hüquqların tam təmin olunması ilə nəticələnir. Əmək müqaviləsinin bağlanılması, əməkhaqının leqallaşdırılması, məcburi dövlət sosial sığorta haqının vaxtında ödənilməsi hər bir işçinin gələcəkdə pensiya-müavinət təminatında mühüm rol oynayır. Çünki Azərbaycanda əmək pensiyaları vətəndaşın ödədiyi sosial sığorta haqları əsasında hesablanır. Amma əmək müqaviləsi olmayan, leqallaşdırılmış əməkhaqı almayan və məcburi dövlət sosial sığorta haqqı ödəməyən vətəndaşlar gələcəkdə pensiya təminatı ilə bağlı ciddi problemlər yaşayacaqlar. Ona görə də qeyri-leqal əmək fəaliyyəti göstərən işçilərin öz məşğulluqlarını leqallaşdırmaları və vergilərə cəlb olunmaları geniş təbliğ edilməlidir. Bunlardan əlavə, işçilərlə qeyri-leqal əmək münasibətləri həyata keçirən işəgötürənlər barədə inzibati tədbirlər, həmçinin onlara qarşı cəzalar və cərimələr sərtləşdiriliməlidir. Eyni zamanda qeyri-formal məşğulluğun aradan qaldırılması üçün milli qanunvericilik təkmilləşdirilməli, bütün iş yerlərində həmkarlar ittifaqları yaradılmalıdır.

Təbriz VƏFALI

Vergilər Nazirliyinin “Vergilər” qəzetinin və Azərbaycan Mətbuat

Şurasının keçirdiyi müsabiqəyə təqdim etmək üçün

Həftə içi.- 2014.- 13 may.- S.7.