Dərbənddən yazılan xatirələr

…Azərbaycanın tarixi sərhədi Dəmir Qapı Dərbənddə qaldı

(Əvvəli ötən sayımızda)

… Yolumuz tarixən Dəmir Qapı Dərbənd kimi tanınan, qədim dövrlərdən üzü bəri Azərbaycanın şimal qapısı sayılan Dərbənd şəhərinədir. Avadandan bura təxminən 10 kilometr yol olar. Yenicə təmirdən çıxmış, şüşə kimi asfalt yolun hər iki tərəfində müasir kənd və qəsəbələr yerləşir. Yeri gəlmişkən, kəndlərin adı əks olunan lövhələr kiril hərfləri ilə yazılmışıdı deyə, bir az nostaljiyə qapanırdıq. Çünki yaxın keçmişdə bu əlifba həm də bizim idi…

Dərbəndə qaladan baxaq

Avtomobil şəhərə yaxınlaşdıqca Qafqaz dağlarının şərq hissəsi olan Çalqan silsiləsinin ətəyində – Xəzər sahilində, şimaldan cənuba doğru uzunsov şəkildə yerləşən böyük Dərbənd şəhərinin mənzərəsi canlanırdı. Şəhərin tarixi çox qədimdir, bəzi mənbələrdə eramızdan əvvəl 7-ci əsrdə burada yaşayış məntəqəsinin olması barədə xəbərlər var. Ona görə də şəhərin daha qədim hissəsində yerləşən bir-iki qatlı yaşayış evləri olduğu kimi saxlanılıb, yeni tikililər isə adətən ətraf ərazilərdə tikilir. Məsələn, şəhərin cənub və şimal ətraflarında çox sayda 9-12 mərtəbəli yeni binalar ucaldılıb və proses davam etdirilir.

Bizi öz maşını ilə Dərbəndi gəzməyə aparan Rəşid adlı yerli, əslində özü avtobus sürücüsüdür və Dərbənddən Rusiyanın iri şəhərlərinə və əksinə sərnişin daşıyır. Haranı görmək istədiyimizi soruşdu, cavab verdik ki, «əgər bura Dəmir Qapı Dərbənddirsə, elə onun qalasından başlayaq». Rəşid də bu cavabı gözləyirmiş kimi, «qala çox yüksəkdədir, oradan baxanda bütün şəhəri görəcəksiniz» deyib maşının səmtini çevirdi birbaşa qalaya.

Əzəmətli Narınqala

Əsl adı Narınqala olan, amma el arasında daha çox Dərbənd qalası kimi tanınan müdafiə-istehkam tikilisi şəhərin günçıxanında - xeyli yüksək olan dağın zirvəsində yerləşirdi. Hazırda üç tərəfdən şəhərlə əhatə olunan yüksəkliyə qalxan yol isə xeyli yoxuş idi. Üstəlik, qalanın dağın ətəyindən start götürən «pilləkənlərlə qalxmaq çətin olar» deyən Rəşid maşını birbaşa cənub darvazasının qarşısına sürdü. Saysız-hesabsız turistlərin arasından keçərək bayır darvazadan geniş həyətə girdik.

Girişdə bir neçə nəfər vardı: biri qalanın tarixini əks etdirən kitablar, suvenerlər satırdı, digərləri isə qollarının üstündə ağ göyərçin oturdaraq turistləri şəkil çəkdirməyə həvəsləndirirdilər. Maraqlıdır, bizim tərəflərdə tarixən şahin quşları bu cür qol üzərində gəzdirilərdi. Amma orada məlum oldu ki, göyərçinlər sülh rəmzi olduqları üçün qalanın məqsəd-məramlarına uyğun seçilib.

Geniş həyət günçıxan tərəfdə hündür divarla əhatələnmişdi. Günbatan tərəfdə isə böyük saray kompleksi və onun altında daxili həyətə açılan qədim, dəmirlə işlənmiş qalın və ağır darvazası olan əzəmətli «arka» yerləşirdi. «Arka»nın içinə gün işığı düşmədiyi üçün divarların, ayaq altına döşənmiş daşların rəngi və forması adama qədim dövrdə yaşadığını xatırladırdı. Divarlara vurulan böyük lövhədə Qalanın tarixindən, tikilməsinin məqsədindən və sair söz açılırdı. Yanda isə divarın içinə açılan kiçik otaq kassa kimi fəaliyyət göstərirdi və burada turistlərə bilet satılır, eləcə də qalanı gəzdirmək üçün bələdçi təklif olunurdu.

Daxili həyətə açılan yolun başlanğıcında buz kimi soyuq suyu olan qədim bulaq, onun yanında isə üzəri dəmir barmaqlıqla bağlanmış dar, amma çox dərin quyu vardı. Yeri gəlmişkən, quyu da öz dərinliyində maraqlı inanc gizlədir. Belə ki, ora gələn turistlər ürəklərində arzu tutur və quyuya istədikləri qədər pul atırlar (daha çox dəmir pullar – V.T.). Həyətin bir qədər yuxarısında ikinci etiqad yeri də var. Buradakı böyük bir ağacın bütün budaqlarına əski parçaları ilə bağlanıb. Deyirlər, insanlar ürəklərində arzu tutub bu addımı atırlar…

Bir az aralıda isə küncdə günbəzvari damı olan kiçik tikili vardı. Üzərinə vurulan lövhədə yazılanlara görə, bu, qalanı içməli su ilə təmin edən anbardır. Bir vaxtlar qala yadellilərin mühasirəsinə düşəndə məhz həmin anbara toplanmış su adamların köməyinə çatırmış.

Dədə Qorqudun uyuduğu məkan

Bu yerdə bir qədər qalanın tarixindən söz açaq. Yazılı mənbələrə əsasən, ərazidə hələ eramızdan əvvəl 3-sü minillikdə yaşayış olub. 2600 il əvvəl isə Midiya dövlətinin "Kaspi qapısı" kimi qeyd edilən şimal sərhəd məntəqəsi rolunu oynayıb. Sonralar ayrı-ayrı qaynaqlarda "Xəzər qapısı", "Alban qapısı", "Hun keçidi", "Qafqaz qapısı", "Dərbənd qapısı" kimi adlar daşımış bu keçidin qədim dövrdə və orta əsrlərdə böyük hərbi-strateji əhəmiyyəti olub.

Hunların Avropanın yarısını fəth etdikləri V əsrdə onlara qarşı yaradılan Dərbənd səddi Dərbənd qalası və Dağbarıdan ibarətdir. Narınqalanın cənub-şərq bucağından başlayan Dağbarı meşəlik və yarğanlı keçilməz dağlarla qərbə – Qafqaz dağlarının zirvə, düz və keçidlərinə doğru uzanırdı. Bu nəhəng istehkamın qalıqlarının uzunluğu hazırda 40 kilometrdən çoxdur. Onun quruluşu az qüvvə ilə böyük qoşun hissələrinin hücumlarının qarşısını kəsməyə imkan verirdi.

Dərbənd qalası ilkin orta əsrlərin Azərbaycan istehkam tikintisinin şah əsəri sayılır. İnşaat texnikasının yüksək səviyyəsinə, rəngarəng relyefə uyğun planlaşma-məkan quruluşuna, memarlıq kütlələri, biçimlərinin emosional təsir gücünə görə Dərbənd şəhəri tikinti və şəhərsalma sənətimizin uğuru olub. Dəmirqapı Dərbənd – el içində bu adla tanınmağın bir səbəbi onun hərbi-strateji baxımdan çox məsuliyyətli bir yerdə keçidi qapayan iki paralel divar arasında yaranmış möhkəm qapı şəhər olması idi. El yaddaşında, eləcə də səyyahların yol yazılarında Dərbənd Dədə Qorqudun basdırıldığı müqəddəs yer kimi də anılır.

Gizli dəfinə

1971-ci ildən etibarən Dərbənd ərazisində aparılan arxeoloji qazıntılar bu qədim şəhərin iqtisadi həyatına dair mənbələrin məlumatlarını tamamlayır. Qazıntılar nəticəsində iki hissədən – içqala (indiki Narınqala – V.T.) və şəhərin özündən ibarət olan orta əsrlər Dərbəndinin strukturu müəyyən edilib. Dərbəndin müdafıə istehkamları kompleksində Narınqala içqalası xüsusi yer tutub İçqalanın mədəni təbəqələrinin ümumi qalınlığı 10 metrə çatır. İçqalanın şimal-qərb hissəsində orta əsr xan sarayı kompleksinə aid ümumi sahəsi 85 kvadratmetr olan 4 bina aşkarlanıb. Çoxlu ocaq və təndirlər, daş özüllər üzərində yaxşı qalmış buruqvarı oyma naxışlarla bəzədilmiş ağac sütunlar, bişmiş kərpicdən dekorativ oymalı kvadrat sütun üzə çıxarılıb. Beşinci komplekslə bağlı təbəqədən XI-XII əsrlərə aid çoxlu şirli və şirsiz keramika, memarlıq detalları, şüşə və metal məmulat, o cümlədən şüşə bilərziklər, gözəl naxışlanmış xırda sümük məmulatlar, bəzək şeyləri və silahlar, içərisində bəzi hallarda Çin möhürlərinə oxşar möhürləri olan yüksək keyfiyyətli çini fincan və piyalələr seçilən gətirilmə mallar tapılıb.

Böyük istehkam

Qalanın daxili həyəti çox böyük əraziyə malikdir. Hətta belə demək mümkündürsə, dövrünün Azərbaycana aid ən iri müdafiə-istehkam məqsədli tikilisidir. Bütün həyət istirahət parkını xatırladır. Hər tərəf yaşıllıqlara bürünüb. Amma turistlərin gəzməsi asan olsun deyən yaşıllıqlar arasında daş plitələr döşənmiş dar yollar salınıb.

Bizə bələdçilik edən Nübar və onun həyat yoldaşı Əli ilə qalının hər tərfini gəzə bildik. Şərq divarlarındakı bürclərdə bir nqeçə yerdə iri durbinlər quraşdırılmışdı ki,ö turistlər onunla Dərbənd şəhərinin gözəl mənzərəsini seyr edə bilsinlər. Yeri gəlmişkən, qalanın şərq divarlarından başlayaraq dənizə uzanan iki hündür və möhkəm sədd mövcud olub ki, indi də onun bir hissəsi Dərbənd şəhərinin evləri arasında varlığını qoruyub saxlayıb. Qərb divarlarının arxası isə yaşıl meşələrlə örtülmüş dağları qaladan ayıran çox dərin dərədən ibarətdir. Divarın yaxınlığında – həyətdə isə üzəri böyük günbəzlə örtülən təxminən 10-15 metr dərinliyi olan bir neçə zaldan ibarət yeraltı tikili mövcuddur. Bir-birinə keçidi olan zalların dövrünün həbsxanası və ya əsgər kazarması olduğu düşünülür.

Eksponatlar qorunur

Qalada zəngin eksponatlarla dolu iki muzey var. Muzeylərdən biri bağlı olsa da, qarşısına qoyulmuş iki top turistlərin marağını çəkir. Digər muzey isə qalanın şərqində – içqalaya əsas giriş darvazasının üzərində yerləşir. İki qatdan ibarət qədim otaqlarda yaradılmış muzeydə təxminən 3-4 min il yaşı olan gil qablar, müxtəlif dövrlərə aid silahlar, geyim əşyaları, zinət nümunələri, hətta 18-19-cu əsrlərə aid portretlər, fortopiano və digər çalğı alətləri nümayiş etdirilir.

Narınqalanı tamamilə gəzəndən sonra payi-piyada yol aldın enişli küçəylə şəhərə. Hələ də sovet nişanələrinin saxlanıldığı Dərbənddə Leninin, Karl Marksın, Engelsin adına küçələr var. Üstəlik, onların abidələrinə də rast gəlmək mümkündür. Təsadüfən şəhərin mərkəzinə hərəkət etdiyimiz küçə məhz Leninin adını daşıyırdı. Əslində, şəhər zahiri görünüşünə və infrastrukturuna görə tipik Azərbaycan şəhərlərinə çox bənzəyirdi. Mərkəzdə kolxozbazarı vardı – dörd bir tərəfdən ətrafını da satlıq mallarını səkilərədək sərgiləyən kiçik dükanlar. Bakıda addımbaşı nəzərəçarpan valyutadəyişmə məntəqələrinə rast gəlinmir, əvəzində isə 10-15 il əvvəl bizdə olduğu kimi, əllərində bəzi ölkələrinin əsginazlarını tutan bir neçə işbaz camaatın qarşısında ora-bura qaçırdı. Bəzən isə bizi təmiz Azərbaycan dilində danışan satıcılar sevindirirdi. Nə qədər olmasa da, tarixi şəhərimizdə hələ də mövcud olmağımız bizi qürurlandırırdı…

Şəhər mədəniyyət evinin həyətində salınmış kiçik, köhnə və nisbətən baxımsız, əsl sovet dövrünü xatırladan parka yollandıq. Hər tərəfdə gənclər qaynaşırdı. Birtəhər boş oturacaq tapıb oturduq. Təmizliyə fikir verilmirdi deyə. Zibil qabları aşıb-daşırdı, oturacaqların qarşısında isə tum qabıqları qalaqlanmışdı. Bu da gün ərzində yerin süpürülmədiyini göstərirdi. Buna baxmayaraq, şəhər də, onun park və bağları da, insanları kimi doğma təsir bağışlayırdı…

Vüsal Tağıbəyli

Bakı-Avadan-Dərbənd-Bakı

P.S. … Dağıstanı tərk edib Azərbycana qayıdarkən elektrik qatarında çox düşündüm: sərhədə doğru gedirəm, amma əsl sərhədimiz şimalda, bir neçə gündür qarış-qarış gəzdiyim Dərbənddə qaldı. Nə yaxşı ki, mənəvi dünyamızda tikanlı məftillərə yer yoxdur, yoxsa qalada qalan soydaşlarımızı birdəfəlik itirərdik…

Vüsal Tağıbəyli

Həftə içi.- 2014.- 15 may.- S.4.