Laçının işğalını yetişdirən gizli

və açıq təxribatlar – Arif Paşa

…Kənardan baxana döyüş asan gəlir… Bu gün bölgələrimizin işğalı barədə əksəriyyət “satdılar”, “qoyub qaçdılar” ifadələrini işlədir. Amma əsl həqiqəti o döyüşlərin iştirakçısı olmuş hərbçilər bilir. “1992-ci ilin mayında - Şuşanın işğalından sonra Laçın hansı səbəblərdən müdafiə oluna bilmədi” söhbətini “üyütmək” üçün bu dəfə “dəyirmançı”mız hərbçi oldu – 1988-ci ildən o torpaqların müdafiəsinin fəal təşkilatçı və iştirakçısı, keçmiş Laçın alayının komandiri Arif Paşa

- Arif bəy, 1988-ci ildən bəri Laçın ərazisində sonradan sizin başçılığınızla alay şəklində formalaşmış özünümüdafiə qüvvələri və yerli polis erməni təxribat və hücumlarının qarşısını alırdı. Lakin 1992-ci il aprelin sonunda komandiri olduğunuz 811 saylı alay ləğv edildikdən sonra bölgədə şübhəli proseslər baş verməyə başladı. O dönəmi bir az geniş təsvir edin...

- 1992-ci il aprelin 22-də Laçına Müdafiə Nazirliyindən “4-cü” istiqamət adlanan Şuşa, Laçın, Qubadlı, Cəbrayıl, Zəngilan üzrə guya rəhbər qurum yaradacaq MN zabitləri Elbrus Orucov, Məhərrəm Cahangirov və Nadir Bəxtiyarovdan ibarət bir qrup gəldi. Amma maraqlıdır ki, yaradılacaq qurumun siyahısında E.Orucovun adı yox idi. Səhv etmirəmsə, ayın 24-də E.Orucov mənə dedi ki, Azərbaycan Ordusu bütün cəbhə boyu hücuma keçəcək, Laçın alayı da Cəbrayılın Ziyarət dağı istiqamətindən zərbə endirməlidir. Dedim ki, bu barədə yazılı əmr göstərin. Ancaq o, əmri göstərə bilmədi. - Bir gün sonra MN-dən Abil Hüseynov gəldi. O da eyni məsələni şifahi şəkildə təsdiqlədi. Sonra onlar Şuşaya getdi. Müdafiə naziri Rəhim Qazıyevlə danışdım, məlum oldu ki, Azərbaycan Ordusunun belə bir hücum planı yoxdur...

- Rəhim Qazıyev demədi ki, həmin zabitləri hansı məqsədlə göndərmişəm?

- Yox. Amma hiss etdim ki, nə isə E.Orucovun qrupu özbaşına hərəkət edir. Və bunların məqsədi Ermənistan tərəfdən 2500 hərbçi və 55 zirehli texnikaya malik Davud Sasun adına erməni alayı ilə üzbəüz olan Laçın alayını hansı yollasa dövlət sərhəddindən uzaqlaşdırmaqdır. Bu, bir təxribat idi. Aprelin 26-da MN-in daha bir nümayəndəsi gəldi və məndən 30 ZTR-in Bakıya göndərilməsini tələb etdi. Mən də tələb etdim ki, paytaxtdan Laçına kömək gəlməli olduğu halda buradan paytaxta zirehli texnika aparılmasının məntiqini izah etsin və yazılı əmr göstərsin. O, heç bir əmr göstərmədi və üzr istədi ki, rayonları səhv salıb. Hiss etdim ki, bu da nə isə bir təxribat cəhdidir. Bu cür şübhəli proseslər gedirdi. Aprelin sonunda alayın bir nümayəndəsini artilleriya qurğularının müəyyən ehtiyat hissələrini əldə etmək məqsədilə MN Baş Qərargahına göndərdim. Lakin BQ rəisi Şahin Musayev bu məsələlərin həllinə kömək etmədi. Bunun özü də şübhəli məqam idi.

- Bildiyimə görə, E.Orucov o günlər Xankəndiyə hücum hazırlayıbmış, bəs həmin plan niyə baş tutmadı?

- E.Orucovla gəlmiş 146 əsgər bizim kazarmada yerləşdirilmişdi. Və onlar özlərini çox intizamsız aparırdı. Hətta bir dəfə yaşayış binalarını və yanacaq çənlərini atəşə tutmuşdular. Ümumiyyətlə, həmin qrup gələndən Laçında şübhəli və təxribat xarakterli hadisələr baş verirdi... Səhv etmirəmsə, aprelin 29-da E.Orucov Şuşadan Laçına gəldi, Ramiz Qənbərovun vurulması haqda xəbər verdi və xəritə açıb göstərdi ki, Xankəndiyə hücuma hazırlaşırıq. Ona izah etdim ki, mövcud şəraiti, düşmənin gücünü, Şuşadakı qüvvələrimizi nəzərə alsaq, bu hücum əslində əsgərlərimizi mənasız qırğına göndərməkdir. Bütün bu məsələləri aydınlaşdırmaq və texniki işləri həll etmək üçün R.Qazıyevlə danışıb Bakıya getdim. Nazirlikdə təklif etdim ki, biz bir müddət erməniləri xırda döyüşlərə cəlb edib, onların insan və texniki resurslarının zəifləməsinə şərait yaratmaqla, həmin vaxtda öz qüvvələrimizi daha da gücləndirərək əlverişli məqamda genişmiqyaslı hücuma keçsək, bu, daha uğurlu nəticə verər...

- Bəs Laçın alayının ləgvi barədə əmri kim çatdırdı sizə?

- Aprelin 30-da müdafiə nazirinin müavini rəhmətlik Şikar Şikarovla görüşdüm və o, mənə Laçın alayının ləğv olunacağı barədə əmr verildiyini söylədi. Sonradan məhkəmə araşdırmaları zamanı bəlli oldu ki, əmrin başlığında “811 saylı Laçın Alayının 704 saylı briqadaya tabe etdirilməsi barədə” ifadəsi yazılıb, ancaq icra hissəsində qeyd edilib ki, Laçın alayı ləğv edilərək briqadanın tabeliyinə verilir. Hətta orada ayrıca bəndlərlə “A.Paşayevə 811 saylı hərbi hissənin adından əmr vermək qadağan edilir” və “Mayın 6-dək Laçında olan silah-sursat və hərbi inventarı 704 saylı h/h-nin komandirinə təhvil verilməlidir” yazılmışdı. Bunu məhkəmədə də dedim, hansı məntiqlə illər ərzində 240 km-lik perimetrdə ermənilərlə üzbəüz savaşmaqla həm hərbi, həm psixoloji hazırlığa malik təxminən 1500 nəfərlik bir heyəti olan alaya məxsus silah-sursatı anbara yığıb cəmi 146 nəfər heyəti olan komandirə təhvil verməli idim. Bu, bölgəni dəhşətli qırğın qarşısında qoymaq deyildimi?.. 22 ildir Laçınsız, Şuşasız yaşamağımıza rəğmən o dövrdə bu təxribatın qarşısını almaqla, xalqımızı daha dəhşətli faciələrdən xilas etdiyimizə görə bu gün, bir az da olsa, təsəlli tapırıq...

- Bəs müdafiə naziri R.Qazıyevin özü ilə şəxsən görüşüb məsələni aydınlaşdıra bildinizmi?

- O günlər Bakıda da çox qarışıq bir ictimai-siyasi durum mövcud idi. Böyük təkidlə Laçın alayının ləğvi haqqında əmrin geri oxunmasına çalışsam da, buna nail ola blmədim. Mayın 5-də İsgəndər Həmidovla birgə R.Qazıyevlə görüşdüm. Amma yenə də bir-birimizi anlaya bilmədik. BQ rəisi Ş.Musayev elə bir şərait yaratdı ki, nazirlə ətraflı söhbət edə bilmədim. Ş.Musayev çox təhqiramiz ifadələr işlətdi, mən də məcbur olub ona adekvat cavab verdim. Ara qarışdı. R.Qazıyev isə təcili MM-ə getdi və onunla bir daha görüşə bilmədim. Sonralar belə qənaətə gəldim ki, bu, Ş.Musayevin bilərəkdən etdiyi təxribat taktikası idi ki, əsas məsələ kənarda qalsın və R.Qazıyevlə aramızda ziddiyyət yaransın. Yəni o vaxt R.Qazıyevin sonradan söylədiyi kimi, əmr BQ-da hazırlanıb, o isə nazir kimi sənədin yalnız Laçın alayının briqadaya tabe etdirilməsi haqqında başlıq hissəsini oxuyub və imzalayıb, icra hissəsində alayın ləğv edilməsi bəndini isə görməyib. Mən isə əmrin sırf alayın ləğv edilməsi haqqında olduğunu hesab edirdim. Bütün bunlar sonradan məhkəmədə aydın oldu. Ş.Musayev isə o zaman Rusiyaya qaçdığı üçün məhkəməyə gətirilmədi...

- Şuşanın işğalı günü artıq Laçın da atəşə tutulurdu...

- Elədir. Səhət tezdən 8-9 radələrində mən kazarmaya gələndə Ermənistandan artilleriya atəşi başlandı. Artıq heç bir səlahiyyətim olmasa da, sadəcə, bu yurdun bir oğlu kimi silahı yerə qoymayıb torpaqların müdafiəsi üçün hansısa təşəbbüslər göstərməyə çalışdım. “Qrad” atan Şamilə göstəriş verdim, düşmənin atəş nöqtələrini bir müddət susdurdu. Maraqlıdır ki, iki il sonra məhkəmədə prokuror məndən soruşdu ki, bəs alay komandirliyindən azad edildiyin halda niyə əlinə silah alıb vuruşurdun. Xahiş elədim, qadınlar bayıra çıxdı və prokurora cavab verdim ki, mən sənin arvad-uşağının, ana-bacının namusunu qoruyurdum...

- Mayın 9-da Laçında rəhbərlikdən kimlər var idi şəhərdə?

- Mayın 9-da mədəniyyət evinin zirzəmisində daxili işlər naziri Tahir Əliyev, icra başçısı Xanlar Məmmədovu gördüm. Onlarla Şuşanın mərhələ-mərhələ geri alınması təkliflərimi müzakirə etdim. Bir qədər sonra Etibar Məmmədov, Qurban Məmmədov, Arif Hacıyev və Xaliq Bahadır da gəldi. Onlara da məlumat verdim ki, mən hərbi hissənin rəhbərliyindən kənarlaşdırılmışam. Siz deputat səlahiyyətlərinizdən də istifadə edib ölkə rəhbərliyinin Laçının müdafiəsi üçün ciddi tədbir görməsinə çalışın. Ancaq hansısa səbəblərdən mayın 13-ü müxtəlif saatlar da onlar çıxıb getdilər. Ədalət naminə, demək lazımdır ki, onlar yalnız Laçının müdafiəsini təşkil etmək məqsədilə gəlmişdilər. İstər Etibar Məmmədov, istərsə də digərləri, bəzilərinin dediyi kimi, Laçında heç bir siyasi təbliğat aparmayıb. Mayın 10-da E.Məmmədovun gətirdiyi təxminən 150 nəfərlik tələbələrdən ibarət yaxşı təchiz olunmuş dəstəni E.Orucova təhvil verdim ki, mövqelərdə bölüşdürsün...

- Laçının mümkün müdafiəsi üçün hansı təklifləri verdiniz?

- Laçının iki qapısı var idi: biri Ermənistan, digəri Dağlıq Qarabağ tərəfdən. DQ tərəfdən bizim qüvvələr nə qədər möhkəm dayansalar, Laçın alayının qüvvələri daha möhkəm dayanacaqdılar. Çünki geridə onların torpağı, anası-bacısı, ailəsi var idi. Ancaq Qarabağ istiqamətindən bizim ordu geri qaçacağı təqdirdə Laçın alayının da döyüşçüləri arvad-uşağı qorumaq üçün Laçına gəlməyə məcbur idi. O zaman təklif etdim ki, Laçın alayının çox hissəsini Qarabağ istiqamətinə göndərək, çünki əsas təhlükə oradan gözlənilirdi. Sərhəddə isə Şuşadan çıxmış qüvvələrin və yeni gələnlərin sağlam hissəsini yerləşdirək. Ancaq artıq Şuşanın işğalından sonra mayın 10-da E.Orucov məlumat verdi ki, guya mayın 13-də gecə saat 3:45-də Ermənistan tərəfdən Laçına 4 istiqamətdən hücum gözlənilir, ona görə də Laçın alayı sərhəddə qalmalıdır. Sonradan məlum oldu ki, bu da yalandır. Və nəticədə əsas zərbə Qarabağ istiqamətdən endirildi, onların qarşısını almalı olan kənardan gələn qüvvələr isə ciddi müqavimət göstərə bilmədi və çox hissəsi də zirehli texnikalarla birgə Bakıya tərəf üz tutdu...

- Axı briqada komandiri E.Orucov hərbi akademiya bitirmiş bir peşəkar hərbçi idi...

- Düzdür. Amma qəribə idi ki, E.Orucov elementar məsələlərdə səhv edirdi. Məsələn, düzənlikdə minaatanlar yerləşdirirdi, relyef qırışları, dərə-təpə çox olan yerdə isə top qururdu. Bir dəfə də MN əməkdaşı Nadir Bəxtiyarovun yanında dedim ki, mən E.Orucovun əməllərinin məntiqini anlamıram; əgər filologiya elmləri doktoru bir cümlədə 5 səhv edirsə, ya bunu savadsızlıqdan, ya da bilərəkdən edir. İndi Elbrus bəy, etdiyiniz səhvlər savadsızlıqdandı, yoxsa qəsdəndi... Ümumiyyətlə, onun tez-tez harayasa yoxa çıxması və haradan təlimatlar alması bizim üçün müəmmalı qaldı. Məhkəmədə isə bəhanə edirdi ki, guya biz onu ölümlə hədələmişik, ona görə tez-tez görünmürdü. Amma sübut olundu ki, bunlar hamısı yalandır.

- Əmrlə azad olunsanız da, siz özünüz bir komandir, o yurdun oğlu kimi Laçının müdafiəsi üçün hansısa ehtiyat planlara malik idinizmi?

- İşğal günləri mən faktiki oyundankənar vəziyyətdə qalmışdım. Hər hansı bir elementar təklif vermək istəyəndə E.Orucov əmri göstərirdi ki, artıq burada komandir mənəm, sənin heç bir səlahiyyətin yoxdur.

Bunlara rəğmən mayın 14-də biz “Eşşəkmeydanı” adlanan yüksəklikdən keçib Ermənistan qüvvələrinin arxasına keçməklə, Gorusu nəzarətə götürmək barədə gizli plan qurmuşduq. Məqsədimiz bununla erməniləri Şuşadan çıxmağa məcbur etmək idi. Təəssüf ki, həmin plandan xəbərdar olan təxribatçı qüvvələr mayın 15-nə keçən gecə bizim bütün zirehli texnikaların yanacaq çənlərinə qum tökmüşdülər. İkincisi də, həmin gün Turşsu istiqamətində Laçının müdafiəsini təşkil etməli olan qüvvələr gözlənilmədən Bakıya üz tutmuşdu...

- Şuşanın işğalı ərəfəsində Laçına giriş yolları minalanmışdı. Bəs onlar niyə partladılmadı?

- Biz Şuşanın işğalından xeyli əvvəl Ermənistanla sərhəd boyu tank hücumu təhlükəsi olan 16 istiqamətə 5500 tank əleyhinə TM-57 minası basdırmışdıq. Laçın-Şuşa yolunun 5 km-lik hissəsində isə 50 m-dən bir 17m-lik quyu qazdırıb trotillə doldurmuşduq və onlara bağlı naqilləri mərkəzi nəzarət məntəqəsinə birləşdirmişdik. Əgər düşmən Şuşanı alıb zirehli texnika ilə Laçına girməyə cəhd edərsə, məqsədəuyğun geri çəkilmə edib, həmin ərazidə öndə və ən arxada gələn tankları qumbaraatanla vurub digər tankları mühasirədə saxlayaraq, onları təslim olmağa məcbur etməli, əks halda hamısı partladılmalı idi. Mayın 9-da mən Bakıdan qayıdanda baxdım ki, bütün naqillər kəsilib. Səbəbini E.Orucovdan soruşanda çox məntiqsiz cavab verdi ki, guya naqilləri siçovullar gəmirib. Halbuki, naqillər siçovullar tərəfindən gəmirilsə idi, kəsiklərində tiftiklər qalmalı idi. Belə tiftiklər isə yox idi. Onların kəsici alətlə səliqə ilə kəsildiyi aydın bilinirdi... Biz bütün ekstremal şəraitlərə uyğun 4 variantlı mükəmməl planlar hazırlamışdıq. Bütün bunlara görə mülahizə edin, Laçın yerli qüvvələrin öhdəsində qalsa, bölgəni düşmən asanlıqla tuta bilərdimi?

- “ANS”də rəhmətlik Çingizin çəkdiyi kadrlarda 1992-ci il mayın 16-da döyüşçülərdən biri “Arif Paşayev haradadır?! Arif Paşayev burada olmalıdı!” deyir...

- Həmin dövrdə MN-in bir neçə zabiti gənc əsgərlər içində şayiə yaymışdılar ki, Arif Paşayev yoxdur. Halbuki, mən həmin vaxt Laçın- Qubadlı yolunda yerləşən Qayğı qəsəbəsində qaçırdılan zirehli texnikaları geri qaytarmaqla məşğul idim. Buna hazırda korpus komandiri olan general Rövşən Əkbərov da şahiddir. Rəhmətli Çingiz də məni orada lentə alıbdı... İndi adlarını çəkmək istəmədiyim yüksək rütbəli zabitləri Güləbird kəndi yaxınlığında zorla geri qaytarırdım ki, hara qaçırsız...

- Turşsudakı xeyli canlı qüvvə və zirehi texnika Bakıya üz tutduqdan sonra hansı tədbirləri gördünüz?

- Böyük çətinliklə olsa da, qüvvələrin bir hissəsini qaytarıb Laçının dairəvi müdafiəsini təşkil edə bildim. Briqada komandiri E.Orucov isə demək olar ki, tam hərəkətsiz idi, heç bir komanda-filan vermirdi. Mayın 16-sı artilleriya divizionunun komandiri M.V.Qridasovu “qrad” qurğuları ilə birgə geri qaytardım. Həmin qurğuları müxtəlif nöqtələrdə yerləşdirdik. “Qrad”lardan birini isə Laçının telestansiyası yerləşən Mərkiz dağına göndərdik. Ancaq təəssüf ki, Turşsudakı qüvvələr mövqelərini tərk etdiyinə, Laçın alayının orada və Ermənistanla sərhəddə yerləşən döyüşçülərinə isə MN-in səlahiyyətli şəxsləri tərəfindən şimala və cənuba çəkilmək əmri verildiyinə görə Laçın tamamilə mühasirədə qaldı...

- Sonuncü gün - mayın 17-də nələr edə bildiniz?

- Hələ mayın 16-da bir dəstəni Şuşa yolundakı körpünü partlatmaq üçün göndərdim. Kənar qüvvələrdən olan digər dəstəni isə laçınlı rəhmətlik Rafael Məhərrəmovun başçılığı ilə Qaladərəsi kəndini nəzarətdə saxlamaq üçün oraya göndərdim. Ancaq 17-də məlum oldu ki, həmin əsgərlər R.Məhərrəmova tabe olmayaraq qaçıblar. Və ermənilər Laçından atıcı silah məsafəsində olan Qaladərəsini ələ keçirdilər. Oradan isə həm Laçın-Şuşa, həm də Laçın-Qubadlı yolunu nəzarətdə saxlamaq mümkün idi. Bundan sonra artıq Laçının taleyi həll olundu... Mən isə sürücüm İsmayıl və digər iki laçınlı ilə birgə Qridasovun “Qrad” qurğusunun olduğu Mərkizə qalxmağa məcbir oldum. Çünki oradan hər şey aydın görünürdü, qüvvələrə müəyyən göstəriş vermək mümkün idi. Biz sursatımız bitənədək “qrad”la ermənilərin Şuşa istiqamətindən gələn qüvvələrini vurduq. Artıq axşama yaxın gözümüzün qarşısında Laçına Ağanus və Zerti kəndləri istiqamətindən erməni qüvvələri daxil olmağa başladı. Beləliklə, mayın 17-si gecə saat 23.45-də düşmənin ilk dəstələri üç istiqamətdən Laçın şəhərinə daxil oldu...

Sultan Laçın

Həftə içi.- 2014.- 17-19 may.- S.4.