Əmək müqaviləsi: gələcəyin təminatı

Azərbaycanda bəzi işəgötürənlər işçilərin gələcəyinə təminat verməkdə maraqlı deyillər

"On beş ildir tikinti sahəsində işləyirəm, aldığım maaşa görə nə hansısa sənədə qol çəkirəm, nə də harasa vergi ödəmirəm. Mənim vəzifəm tapşırılan işi görüb, ayın axırında maaşımı almaqdır".

Sahil Əliyev paytaxtda fəaliyyət göstərən tikinti şirkətlərindəki yüzlərlə işçidən biridir. O, hər ay 560 manat maaş alır. Amma özünün də dediyi kimi, aldığı əməkhaqqı rəsmi qeydiyyata alınmır və buna görə də məcburi sosial sığorta haqqı da ödəmir:

"İşə təzə başlayanda Əmək kitabçası alıb gətirmişdim. Müdirim kitabçanı görəndə mənə güldü, dedi səni sənədlə işə götürsəm, gərək dövlətə vergi, sosial sığorta haqqı ödəyəm. Ona görə də sadəcə görəcəyim işin qrafiki, maaşı barədə şifahi razılaşmamız oldu və başladım işləməyə".

İndi 38 yaşı olan Sahil əmək fəaliyyətinə başlayandan bəri bir neçə dəfə işini dəyişərək ayrı-ayrı sahibkarlıq subyektlərinin qeyri-rəsmi işçisi olub. Hamısında eyni qayda və prinsiplərlə işləyib, heç biri ilə nə “Əmək müqaviləsi” bağlayıb, nə də aldığı əməkhaqqına görə hansısa sənədə imza atır.

Nə qədər qəribə olsa da, işçi kimi rəsmi qeydiyyatda olmamağın gələcək sosial təminat hüquqlarının tanınmasına əngəl olacağını Sahil özü də başa düşür. Bilir ki, rəsmi işçi kimi qeydiyyata düşməməklə gələcəkdə yüksək pensiya almaq, əmək qabiliyyətinin itirilməsi, işsiz olmağına görə müavinət ala bilmək şanslarını məhdudlaşdırır. Amma müsahibimiz etiraf edir ki, işçi olaraq rəsmi qeydiyyata düşməsi, çalışdığı iş yeri ilə işçi münasibətlərini əmək müqaviləsi əsasında qurması təkcə onun iradəsindən asılı deyil: “İndi Azərbaycanda mənim kimi o qədər işçi var ki. Təkcə burada yüzlərlə adam işləyir. Hamısı da mənim kimi müqavilə tələb eləməkdən ehtiyatlanır. Qorxurlar ki, rəsmi işçi kimi qeydiyyata düşmək istəsələr, “Əmək müqaviləsi” tələb etsələr onları işdən çıxaracaqlar. Bəzən yeri gələndə öz aramızda bu barədə danışırıq. İş icraçıları deyirlər ki, xoşun gəlmirsə çıx, o qədər işsiz adam var ki, gətirib birini işlədəcəm”.

Faktiki məşğul əhalinin bir qisminin sosial sığorta ödənişlərinə cəlb olunmadığını rəsmi orqanlar da təsdiqləyir. Belə işçilər Sahil Əliyevin çalışdığı tikinti sektorunda, ticarət, nəqliyyat, kənd təsərrüfatı, ictimai-iaşə xidməti sahələrində kifayət qədərdir. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına əsasən, bu il aprelin 1-nə olan vəziyyətə görə, Azərbaycanda iqtisadi fəal əhalinin sayı 4765,9 min nəfər olub. Onlardan 4529,9 min nəfərini iqtisadi əmək fəaliyyəti ilə məşğul olan əhali təşkil edib. Bunların arasında muzdlu işçilər, yəni işəgötürənlə əmək müqaviləsi bağlamış və bunun əsasında gördüyü işə görə əmək haqqı alanlar 1510,4 min nəfərdir. Muzdlu işçilərin cəmləşdiyi sahələrə nəzər yetirdikdə isə aydın olur ki, iqtisadiyyatın dövlət bölməsində 900,7 min nəfər, qeyri-dövlət bölməsində 609,7 min nəfər, neft sektorunda 37,1 min nəfər, qeyri-neft sektorunda isə 1473,3 min nəfər çalışıb.

Bununla belə, Dövlət Statistika Komitəsinin məşğul əhalinin sayı barədə məlumatlarına nəzər saldıqda məlum olur ki, faktiki olaraq işləyənlərin bir qismi hələ də sosial sığorta haqları ödəmir. Bunların arasında qəhrəmanımız Sahil Əliyevin də aid olduğu tikinti sahəsində çalışanlar da az deyil. Komitənin məlumatına görə, bu ilin birinci rübündə muzdla işləyən əhalinin cəmi 7 faizi tikintidə, 6,6 faizi emal sənayesində, 2,9 faizi kənd təsərrüfatı, meşə təsərrüfatı və balıqçılıq sahəsində, 2,5 faizi mədənçıxarma sənayesində, 2,1 faizi elektrik enerjisi, qaz və buxar istehsalı, bölüşdürülməsi və təchizatı sahəsində, 1,7 faizi su təchizatı, tullantıların təmizlənməsi və emalı sahəsində cəmləşib. Bu sektorda məcburi sosial sığortaya cəlb edilənlərin faiz nisbəti isə xeyli aşağıdır.

Sosial sığorta hadisəsi elə bir haldır ki, onun baş verməsi ilə işçinin pensiya, müavinət və digər sosial ödənişlər almaq hüququ yaranır. Sosial sığorta hadisəsinə pensiya yaşına çatmaq, əlil olmaq, ailə başçısını itirmək, əmək qabiliyyətinin müvəqqəti itirilməsi, hamiləlik və doğum, uşağın anadan olması, uşağa qulluq, ölüm və sanatoriya-kurort müalicəsi, işsiz olmaq daxildir. Yəni Dövlət Sosial Müdafiə Fondunda fərdi şəxsi hesabı olan hər bir sığortaolunan bu cür hallarla qarşılaşarsa, dövlət tərəfindən ona pensiya və müavinət təyin edilir. Sığortaçı kimi qeydiyyatda olmayan şəxslər isə iş stajından və işlədiyi dövrdə aldığı əməkhaqqının məbləğindən asılı olmayaraq, bu hüquqlardan məhrum olmuş sayılır.

Sığorta ödəyicisi kimi dövlət orqanlarında qeydiyyatda olanlar isə ödədikləri vəsaitlərin etibarlı yığımına əmin ola bilər. Üstəlik olanlar sığorta hadisəsi ilə üzləşərkən ödədikləri vəsaitə uyğun pensiya və ya müavinətlə təmin olunacaqlarına da arxayındır. Bu təminatı isə onlara pensiya-sığorta sahəsində aparılan islahatlar çərçivəsində informasiya-kommunikasiya texnologiyalarına əsaslanan xidmət və idarəetmə sistemləri yaradır.

Xatırladaq ki, hələ 2008-ci ildə DSMF-də müasir tipli “Call-center” - Mərkəzləşdirilmiş Çağrı Mərkəzi” yaradılıb. “190” nömrəli telefon məlumat xidmətinin yaradılmasında məqsəd sığortaolunanlarla və pensiyaçı əlaqələri inkişaf etdirmək, əhalinin sığorta-pensiya sistemi ilə bağlı istənilən suallarını operativ şəkildə cavablandırmaqdır. Məlumat xidməti tərəfindən telefon vasitəsi ilə məcburi dövlət sosial sığortası, pensiya məsələləri, fərdi uçotun təşkilinə aid sualların və müraciətlərin operativ şəkildə cavablandırılır. Bu isə o deməkdir ki, sığortaolunanlar, pensiyaçılar, eləcə də hər bir vətəndaş pensiya sistemi ilə bağlı onu maraqlandıran istənilən məsələyə “190” nömrəli telefona müraciət etməklə cavab tapa bilər. Hazırda isə DSMFnin bütün fəaliyyət istiqamətlərinin hamısının elektronlaşdırılması və avtomatlaşdırılması sahəsində böyük proqramlar icra olunur. O ki qaldı sosial sığorta hadisəsi zamanı ödənişlər müəyyən edilərkən şəffaflığın qorunmasına, buna DSMF-nin Avtomatlaşdırılmış İdarəetmə Sistemi təminat yaradır. Belə ki, hər kəs bu sistem vasitəsilə gələcəkdə alacağı pensiyanı hesablaya bilər. Bunun üçün DSMF-nin internet saytında (www.sspf.gov.az) yerləşdirilmiş “pensiya kalkulyatoru”ndan istifadə etmək kifayətdir.

Lakin Vergilər Nazirliyi və Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi yanında Dövlət Əmək Müfəttişliyi Xidməti tərəfindən aparılan araşdırmalar da göstərir ki, işçilərlə əmək müqavilələrinin bağlanması məsələsində hələ də ciddi problemlər mövcuddur. Əksər hallarda işçi ilə işəgötürən arasında gizli razılaşma əldə olunur və belə razılaşmalar nəticəsində uduzan tərəf işçi və dövlət olur. Vergi ödənişləri və Dövlət Sosial Müdafiə Fonduna (DSMF) ödəmələr yerinə yetirilmir, qanunvericiliyin tələbləri kobud şəkildə pozulur, dövlətə milyonlarla ziyan dəyir.

Təbii ki, çmək müqaviləsinin olmaması əmək pensiyasının minimum səviyyədə olmasına gətirib çıxarır.

Əmək Hüquqları Müdafiə Liqasının sədri Sahib Məmmədov da hesab edir ki, əmək müqaviləsinin bağlanmaması təkcə dövlət büdcəsinə ödənilməli olan gəlir vergisinin gizlədilməsi deyil, həm də vətəndaşın özü üçün yaratdığı ciddi sosial problemdir: «Hər bir vətəndaş bilməlidir ki, onun sosial təminatının gələcəyi öz əlindədir və bu prosesdə fəal iştirak etmək gələcəkdə sosial hüquqların tam təmin olunması ilə nəticələnir. Pensiya - müavinət təminatında işçilərlə əmək müqaviləsinin bağlanılması, əməkhaqlarının leqallaşdırılması, məcburi dövlət sosial sığorta haqlarının vaxtında ödənilməsi mühüm rol oynayır».

Onun sözlərinə görə, bu gün xüsusilə özəl sektorda fəaliyyət göstərən işçilərlə əmək müqaviləsi imzalamır: «Hazırda Azərbaycanda çalışan hər üç işçidən biri ilə əmək müqaviləsi imzalanmır ki, bu da milyonlarla işçinin hüquqsuz duruma düşməsi ilə nəticələnir. Əmək hüququnu tələb edən işçiyə isə birmərənalı olaraq «qapı» göstərilir. İşçi məhz iş yerini itirməmək üçün susur və müqavilə olmadan da işləmək məcburiyyətində qalır. Bunun nəticəsində iş yerlərində sahibkarlar diqtə edir və işçilər onların insafından asılı vəziyyətdə qalırlar».

Sahib Məmmədov onu da qeyd edib ki, əmək müqavilələrinin imzalanmaması həm işçilərin gələcəkdə təqaüd almamasına, həm də iş vaxtı baş verə biləcək təhlükələrdən sığortalanmamasına gətirib çıxarır: «Bəzi şirkətlər isə vergidən yayınmaq üçün işiçilərlə müqaviləni formal olaraq bağlayır ki, bu zaman işçinin real əmək haqqı gizli saxlanılır. Əcnəbi şirkətlərdə də oxşar vəziyyət hökm sürür. Onlar bu vəziyyətdən sui-istifadə edərək, xarici işçilərə daha çox, yerli işçilərə isə onlardan dörd dəfə az məvacib verirlər. Hesab edirəm ki, həm müvafiq dövlət qurumları, həm də ictimai təşkilatlar bu məsələdə aktivliyi artırmalı və əmək müqaviləsi imzalamayan şirkətlərə qarşı mübarizəni gücləndirməlidir. Düzdür, hazırda Vergilər Nazirliyi və digər qurumlar bu şirkətlərlə mübarizə aparırlar və bunun nəticəsidir ki, ötən illərlə müqayisədə əmək bazarında müqavilə olmadan işləyənlərin sayı nisbətən azalıb. Amma bu sahədə görüləcək işlər hələ çoxdur. Hesab edirəm ki, ilk növbədə əmək müqaviləsi bağlamayan şirkətlərin siyahısı ictimaiyyətə açıqlanmalıdır. Çünki ictimai qınaq bu şirkətləri qanunsuz əməllərindən çəkindirə bilər. Eyni zamanda, belə şirkətlərə qarşı daha sərt cəza tədbirləri görülməlidir. Əks təqdirdə, əmək bazarındakı bu vəziyyətdən həm vətəndaş, həm də dövlət itirəcək ”.

Sevinc Osmanova

Yazı Vergilər Nazirliyinin “Vergilər” qəzetinin və Azərbaycan Mətbuat Şurasının keçirdiyi müsabiqəyə təqdim etmək üçün hazırlanıb.

Həftə içi.- 2014.- 24-26 may.- S.7.