Əmək müqaviləsi: əməyinə və gələcək

sosial təminatına sahib ol!

Azərbaycan artıq keçid dövrünü başa vuraraq dayanıqlı iqtisadi bazis üzərində hüquqi və sosial dövlət quruculuğu yolunda inamla irəliləməkdədir. Əsası ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən qoyulmuş iqtisadi inkişaf strategiyasında insan amili özynəməxsus yer tutur. Keçən illər ərzində vətəndaşların sosial-iqtisadi həyat şəraitinin yaxşılaşdırılması istiqamətində atılan addımlar bir milyondan artıq yeni iş yerlərinin açılması ilə nəticələnib. Bu amil əmək bazarında hüquqi tənzimlənməni zərurətə çevirir.

Əmək sistemində əsas normativ-hüquqi baza rolunda isə təbii ki, hər bir vətəndaşın sabit iqtisadi gəlir əldə etməsinə, təqaüd yaşı çatdığında müasir standartlara uyğun ölkə qanunvericiliyi əsasında sosial təminatına, təhlükəsiz iş şəraitində çalışmasına və s. imkan yaradan əmək müqaviləsi çıxış edir.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev 2020-ci ilə kimi ölkəmizin inkişaf etmiş dövlətlər sırasına daxil olacağını açıqlayıb. Bu strateji siyasət “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” inkişaf konsepsiyasi əsasında reallaşdırılır. Konsepsiyanın 7.3-cü bəndi məhz sosial müdafiə sisteminin təkmilləşdirilməsinə həsr edilib. Sənəddə bildirilir: «İşləyən vətəndaşların layiqli həyat səviyyəsini təmin etmək məqsədi ilə iqtisadiyyatın inkişafından asılı olaraq minimum əməkhaqqı məbləğinin tədricən minimum yaşayış standartlarına və Avropa ölkələrində müəyyən edilmiş normativə - orta aylıq əməkhaqqının 60 faizi məbləğinə çatdırılması istiqamətində tədbirlər görüləcək; əhalinin ümumi gəlirlərində əməyin ödənilməsi payının artırılması üçün işlərin davam etdirilməsi və sosial müdafiə sahəsində müvafiq tədbirlərin həyata keçirilməsi əsasında əhalinin gəlirlər üzrə diferensiasiyasının azaldılmasına nail olunacaqdır. İşləyən vətəndaşların təhlükəsiz və sağlam əmək şəraitinin təmin edilməsi sahəsində iş gücləndiriləcək, əməyin mühafizəsi və əmək şəraitinin yaxşılaşdırılması üzrə Dövlət Proqramı hazırlanacaqdır. Əmək və məşğulluq sahəsində milli informasiya sistemi yaradılacaq, əmək bazarında yaranan vəziyyətin monitorinqi və təhlili sistemi qurulacaq, qeyri-formal məşğulluğun qarşısının alınması üzrə ciddi tədbirlər görüləcəkdir».

Ölkənin gələcək hərtərəfli inkişafının əsasını təşkil edən konspsiyanın müddəaları ilə tanış olduqda bir daha görünür ki, yeni sosial-iqtisadi inkişaf mərhələsinə qədəm qoyan Azərbaycan Respublikası hüquqi cəmiyyət quruculuğu yolunda mühüm addımlar atan, əmək ehtiyatlarından səmərəli istifadənin təmin olunması, əmək bazarında mövcud münasibətlər sisteminin tam hüquqi müstəvidə qurulması, işçi hüquqlarının etibarlı müdafiəsi və qeyri-leqal məşğulluq hallarının leqallaşdırılması istiqamətində məqsədyönlü siyasət yürüdən bir ölkədir.

Onu da bildirək ki, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2014-cü il 3 fevral tarixli fərmanı ilə təsdiqlənmiş Əmək Məcəlləsinə edilmiş son dəyişikliklərə əsasən, Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi (ƏƏSMN) ölkədə əmək bazarına nəzarətin gücləndirilməsinə, qeyri-leqal məşğul¬luğun aradan qaldırılmasına, habelə işçilərin hüquqlarının daha etibarlı qorunmasına xidmət edən yeni sistemin yaradıl¬masına başlayıb. Prezidentin fərmanı bu sahədə mühüm addımların atılmasını şərtləndirməklə qeyri-leqal məşğulluqla mübarizənin gücləndirilməsi, bu sahədə çevik və səmərəli, müasir tələblərə uyğun iş üsullarının formalaşdırılması üçün geniş imkanlar açır.

Əmək və əhalinin sosial müdafiəsi nazirinin müavini İdris İsayev “Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsində dəyişikliklər edilməsi haqqında” 2013-cü il 27 dekabr tarixli Qanununun tətbiqi barədə Azərbaycan prezidentinin 2014-cü il 3 fevral tarixli Fərmanına əsasən, əmək müqaviləsi bildirişlərinin elektron hökumət portalı üzərindən elektron informasiya sisteminə (EİS) daxil edilərək qeydiyyata alınması mexanizminin hazırlandığını bildirib.

Əmək müqaviləsi bildirişlərinin elektron şəkildə qeydiyyata alınması üçün elektron informasiya sistemi cari il iyulun 1-dən tətbiq olunacaq: “EİS-in proqram təminatı artıq hazırdır və yaxın aylarda sistemin tətbiqinə başlanacaq. Bu mexanizm əmək bazarında mövcud münasibətlər sisteminin elektron qaydada hüquqi müstəvidə əhatə olunmasına imkan yaratmaqla həm işçilərin, həm də biznes strukturlarının əmək bazarında mənafelərini ifadə edəcək”.

EİS-dən istifadə ilə bağlı müvafiq məlumatlandırma işlərin aparıldığını deyən İ.İsayev eyni zamanda əməyin təhlükəsizliyi və sağlamlaşdırılması üzrə hazırlanan Milli Strategiya layihəsindən bəhs edib. O, layihəyə əsasən ölkədə Dövlət Əməyin Mühafizəsi Fondunun, Əməyin Mühafizəsi üzrə Milli İnformasiya Mərkəzinin, əməyin mühafizəsi vasitələrini istehsal edən müəssisələrin yaradılacağını bildirib. Aparılan islahatlarda sosial tərəfdaşlarla, o cümlədən işəgötürənlərlə əməkdaşlığa mühüm önəm verildiyini qeyd edən İ.İsayev ayrı-ayrı iri şirkətlərlə əməkdaşlığa dair Memorandumların, peşə əmək qabiliyyətinin itirilməsi hallarından icbari sığortanın təmin edilməsi üçün 3 iri sığorta şirkəti ilə sazişlərin imzalandığını söyləyib.

Yeni iş yerlərinin açılması və müvəqqəti sərbəstləşmiş işçi qüvvəsinin sosial müdafiəsi sahəsində görülən tədbirlərlə yanaşı, bu gün əmək bazarının ölkənin sosial-iqtisadi inkişaf tempinə və xüsusiyyətlərinə uyğunlaşdırılması mexanizminin müasir səviyyədə qurulması, əmək potensialından daha dolğun istifadə edilməsi məsələləri də diqqət mərkəzində dayanır. Əmək bazarı cəmiyyətin siyasi və iqtisadi həyatında ən vacib sahədir. Burada işçi qüvvəsinin dəyəri qiymətləndirilməklə yanaşı, icarə şərtləri, əməkhaqqının kəmiyyəti, əməyin şərtləri, təhsil almaq imkanları, məşğulluğun təminatları və digər amillər müəyyənləşir və bazardakı dinamikanın əsas tendensiyaları əks olunur. Əmək münasibətlərinə operativ nəzarət edilməsi isə əmək bazarına yeni baxışın formalaşmasına gətirib çıxaracaq.

Əmək müqavilələrinin imzalanması sahəsində bir neçə statistik rəqəmi də xatırlatmaq yerinə düşərdi. Nazirlər Kabinetinin 2012-ci ilin birinci yarısının sosial-iqtisadi inkişafının yekunlarına və qarşıda duran vəzifələrə həsr olunmuş iclasında ölkə başçısı sürətli iqtisvadi inkişaf fonunda sahibkarlıq subyektlərinin vətəndaşların əmək hüquqlarını pozması hallarının qarşısının alınması barədə ciddi tapşırıqlar verdi. Butapşırıqlardan sonra aparılan araşdırmalar və görülən inzabi tədbirlər nəticəsində 2012-ci ildə 180 mindən çox əmək müqaviləsinin bağlanılması təmin edildi.

Dövlət Statistika Komitəsinin açıqlamasına görə, 2012-ci ildə Azərbaycanda 4 milyon 665 min məşğul insan qeydə alınıb. Bunlar arasında muzdla işləyənlərin sayı 1 milyon 425 min nəfərdir, muzdla işləyənlərin əksəriyyəti əmək müqaviləsi imzalamadan çalışır. Aparılan araşdırmalar göstərir ki, əmək müqaviləsi olmadan çalışma halları əsasən özəl sektorda, iaşə obyektlərində, nəqliyyatın bəzi sahələrində, eləcə də tikinti sferasında müşahidə edilir. Müqaviləni imzalamadan çalışan işçilər öz əmək hüquqları barədə məlumatsızdırlar və əmək müqaviləsinin imzalanmasının vacibliyini anlamırlar. Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun keçirdiyi sorğunun nəticələrinə görə, 38,1 faiz insan əmək müqaviləsi imzalamadan çalışır, 4 faiz insan ümumiyyətlə belə bir müqavilənin olmasından məlumatsızdır. Bu, çox acınacaqlı haldır və bunun nəticəsində də sonda zərərçəkən dövlət və vətəndaş olur.

Ümumilikdə isə əmək qanunvericiliyinin əsasını Əmək Məcəlləsi təşkil edir. Məcəllədə də bildirilir ki, Əmək munasibətləri yazılı formada əmək muqaviləsi bağlandıqda yaranır. Bu səbəbdən hər bir vətəndaş gələcək sosial təminatı naminə işə girərkən işə götürənlə əmək müqaviləsini bağlamalı və öz hüquqlarını təmin etməlidir.

Həmişə əmək müqaviləsi barədə məqalələr yazılanda, təhlillər aparılanda hamı dərhal bu aktın vətəndaş üçün verdiyi üstünlük, bəhrə və divdentlərdən söz açılır. Lakn bu əqdin bağlanması təkcə vətəndaşa deyil, həm də dövlət üçün xüsusi səmərəyə malikdir. Belə ki, əmək müyaviləsi vətəndaşa fərdi qaydada yüzlərlə manat mənfəət, hüquqi və sosial sığorta qazandırırsa, sözügedən sənədin reallaşması dövlət büdcəsinə milyonlarla manat vəsait cəlb edə bilir. Hər bir işləyən vətəndaşın əmək hüquqlarının qorunmasına təminat verən və ilk baxışdan çox sadə görünən, iki nüsxədən ibarət əmək müqaviləsidir. Həmin sənədin nüsxələrindən biri işçidə, digəri isə işəgötürəndə qalmalıdır.

ƏƏSMN yanında Dövlət Əmək Müfəttişliyi Xidmətiin rəisi Fuad Əlizadənin sözlərinə görə , rəhbərlik etdiyi qurum əsasən, Əmək Məcəlləsi və Xidmətin Əsasnaməsi çərçivəsində əmək qanunvericiliyinə riayət olunmasına dövlət nəzarətini həyata keçirir. Görülmüş tədbirlər nəticəsində bu ilin yanvar-aprel aylarında işəgötürənlərlə işçilər arasında 3513 əmək müqaviləsinin imzalanması təmin edilib. Xidmət əmək münasibətlərini rəsmiləşdirməkdən yayınan işəgötürənlərə qarşı qanunvericiliyə uyğun qaydada cərimələr tətbiq edir. İnzibati Xətalar Məcəlləsinin 53.1-ci maddəsinə əsasən, Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş qaydada əmək müqaviləsi (kontraktı) hüquqi qüvvəyə minmədən işəgötürən tərəfindən fiziki şəxslərin hər hansı işlərin (xidmətlərin) yerinə yetirilməsinə cəlb edilməsinə görə fiziki şəxslər min manatdan üç min manatadək, vəzifəli şəxslər üç min manatdan beş min manatadək, hüquqi şəxslər iyirmi min manatdan iyirmi beş min manatadək məbləğdə cərimə edilir. Əmək müqaviləsi hüquqi qüvvəyə minmədən on və daha çox şəxsin işə cəlb edilməsi isə Cinayət Məcəlləsinə əsasən, cinayət məsuliyyətinə səbəb olduğundan həmin məlumatlar aidiyyəti qurumlara göndərilir. Dövlət Əmək Müfəttişliyi Xidməti işəgötürənlərin maarifləndirilməsi məqsədi ilə rayonlarda «Əmək müqaviləsi bu günün tələbi, sabahın təminatıdır» mövzusunda kon¬franslar təşkil edir. Bu tədbirlərə işçi kontingenti çox olan, eyni zamanda əmək qanunvericiliyinin pozulması hallarına daha çox rast gəlinən sahələr üzrə işəgötürənlərin cəlb edilməsi diqqətdə saxlanılır. Konfranslar zamanı işəgötürənləri maraqlandıran məsələlərə aydınlıq gətirilməklə yanaşı, proqram təminatının daha da təkmilləşdirilməsi üçün fikir mübadiləsi aparılır, rəy və təkliflər nəzərə alınır.

Azad Əliyev

"Azərbaycan Respublikası Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi və Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondu iləbirgəmüsabiqəyə təqdim etmək üçün”

Həftə içi.- 2014.- 30 may.- S.4.