Qarabağ atlarının tarixinə

dair muzey inşa edilir

Azərbaycanda atçılığın tarixi çox qədimdir. Tarixi mənbələrin əksəriyyətində atın ilk olaraq, Türküstanın İrana yaxın bölgələrində əhliləşdirildiyi bildirilir. Bir çox mənbələrdə isə atın əhliləşdirildiyi ilk insan məskənləri kimi, Xəzərin cənub-şərq, cənub və cənub-qərb sahillərini göstərirlər. Qarabağ atları öz mənbəyini ən qədim zamanlarda Azərbaycanda mövcud olmuş atlardan, əsas etibarilə, Nesey atlarından götürmüşdür.

Tarixi təkamül nəticəsində Nesey atlarından əsas iki qol ayrılmış və inkişaf etmişdir ki, onlardan biri türkmən xalqının yetişdirdiyi Axaltəkə atları, digəri isə Azərbaycan xalqına məxsus olan Qarabağ atları olmuşdur. İstər qədim və orta əsrlərdə, istərsə XIX və XX əsrlərdə Azərbaycanın yerli Qarabağ və Dilbaz atlarının təkmilləşdirilməsində, xüsusilə, ərəb atlarından geniş istifadə edilib. Lakin o zaman Azərbaycan atları keyfiyyətcə üstün olduqlarına görə, onların gəlmə atlara təsiri daha çox olmuşdur.

Xatırladaq ki, yerli atlar miqdarca çox və keyfiyyətcə yaxşılaşdırıcı cəhətlərə malik olduqları üçün və yerli şəraitə daha yaxşı uyğunlaşdıqlarına görə, gəlmə atlar tədricən assimilyasiyaya məruz qalmışlar.

İ.İ.Kalugin monqol atlarının da Qarabağ cinsinə təsirini xüsusi vurğulayır. Lakin əksər tədqiqatçıların, akademiklər Z.Bünyadov, İ.Əliyev, professor R.Səttarzadə və başqalarının əsərlərində Azərbaycan atlarının, o cümlədən, Qarabağ atının özünəməxsus sərbəst inkişaf yolu keçdiyini, onun qədim bir cins olduğu göstərilir.

Ağdam Rayon İcra Hakimiyyətinin məsul işçisi Allahverən Əliyev Qarabağ atlarının cins kimi təkmilləşdirilməsində və böyük şöhrət qazanaraq geniş yayılmasında Qarabağın atyetişdirmə müəssisələrinin əvəzsiz rolunu qeyd edərək bildirdi ki, o zaman tək Şuşa qəzasında yüzdən çox atçılıq müəssisəsi vardı. Onlardan, xüsusilə Pənah xanın, onun oğlu, Qarabağın sonuncu müstəqil hakimi olmuş İbrahim xanın damazlıq işlərinin aparılmasında böyük xidmətləri olub: “Qarabağ atlarının özünəməxsus əlamətlərindən aşağıdakılar, xüsusən, diqqət cəlb edir:

- ilk növbədə, dağlıqmənşəli atlara xas olan – bədənin bütün hissələrinin harmonik və sıx surətdə əlaqəli olması; başın boyuna nisbətən mütənasib olması ilə yanaşı, peysər hissəsinin güclü olması; dırnaqların möhkəmliyi, belin düz olması və yəhər yerinin hiss olunması; boyun kiçik olması, hərəkətlərində ağırlıq mərkəzini çevik saxlamaq qabiliyyətinin olması və bununla ən sürətli qaçış zamanı belə, ani olaraq gövdənin vəziyyətini dəyişərək, dayanmaq qabiliyyətinin olması;

- atın cənubmənşəli olmasını göstərən, dərinin nazik və quru, tüklərin zərif və gözqamaşdırıcı parlaq rəngi, sanqvinik-xolerik temperamentə malik olması, soyuqlamaya meyillilik və s.;

- atın safqanlı olması və sahibinə itaət səviyyəsində bağlılığı, baxışlarının mənalı, davranışında mehribançılıq hissinin büruzə verilməsi və s.

XIX əsrin 70-ci illərində Qarabağda Yelizavetpol Atçılıq Zavodu yaradıldı. Burada Qarabağcinsli yaxşı madyanlar toplanmış və onlar qismən ərəb, hətta bəzi hallarda ingilis-ərəb ayğırları ilə cütləşdirilirdi.

1921-ci ildə 20 törədici ayğırdan ibarət mərkəzi cütləşdirmə məntəqəsi təşkil edildi. Dövlət at tövləsi («DAT», yaxud rusca «QZK») adlandırılan həmin məntəqədən yaz aylarında (cütləşdirmə dövründə) hər birinə 2 baş olmaqla Şəki, Şamaxı, Ağdaş, Qazax, Göyçay və Şuşada olan məntəqələrə ayğırlar paylanır, kampaniya başa çatdıqdan sonra isə yenidən mərkəzi məntəqəyə yığılırdı. Həmin ayğırların 12 başı Qarabağ cinsindən olmuşdur. Bu tədbirlərin həyata keçirilməsi nəticəsində, yerli atların cins keyfiyyəti xeyli yaxşılaşdırılmışdır.

1933-cü ildə Laçın rayonunda, 1934-cü ildə Şəkidə 71 saylı (indiki «Daşsüz» DDKTIM) və 75 saylı Hil (Qusar rayonunda) dövlət at tövlələri yaradıldı. Həmin təsərrüfatlarda, xüsusilə, Laçındakı DAT-da xeyli Qarabağ atı cəmləşmişdi.

XX əsrdə Qarabağ cinsinin tarixində ən önəmli hadisə kimi, ixtisaslaşmış «Qarabağ» At Zavodunun (indiki Ağdam At Zavodunun) yaradılmasının əvəzsiz rolu qeyd olunmalıdır. Zavod, rəsmi olaraq, SSRİ Nazirlər Sovetinin 08 oktyabr 1948-ci il tarixli 1681 saylı, Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin 27 may 1949-cu il tarixli 583 saylı qərarları əsasında yaradıldı. Zavodun komplektləşdirilməsi üçün əvvəlcədən hazırlıq işləri görülərək, hələ 1946-cı ildə Xalq Torpaq Komissarlığının xüsusi komissiyası (N.Əfəndiyev, S.Cəfərov və S.Aquşeviç) Qarabağ atlarının keçmişdə geniş yayıldığı Ağdam, Şuşa, Xocavənd, Bərdə, Yevlax, Tovuz rayonlarını gəzmiş və cinsin xarakterik əlamətlərini özündə saxlamış 60 baş Qarabağ atı, o cümlədən, 59 baş madyan və 1 baş ayğır seçmişdilər. Qarabağ Atçılıq Zavodu yaradıldığı zamandan etibarən, uğurla fəaliyyətə başladı. 1952-ci ildə 6 baş tipik Qarabağ atı seçilərək, Ümumittifaq Kənd Təsərrüfatı Sərgisində iştirak etmək üçün Moskvaya göndərildi.

Allahverən Əliyev qeyd etdi ki, 1956-cı ildə Sovet hökuməti tərəfindən İngiltərə kraliçası II Yelizavetaya zavodda yetişdirilmiş “Zaman” adlı ayğırın hədiyyə edilməsi cinsin tarixində önəmli hadisələrdən hesab edilir. Onun sözlərinə görə, həmin atı kraliçaya məşhur jokey Əli Tağıyev aparmışdı. 1960-70-ci illərdə respublikada kənd təsərrüfatının ümumi inkişafı, Ağdam Atçılıq Zavodunun maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi, cıdır yarışlarına marağın artması Qarabağ atının inkişafına münbit şərait yaratmışdır. Zavod yaradıldıqdan sonra, cins daxilində ailə və xətlərin formalaşması, bir sıra Ümumittifaq sərgilərində və yarışlarda Qarabağ atlarının fəal iştirak etməsi məhz həmin illərə təsadüf edir. Aparılan məqsədyönlü işlərin nəticəsi kimi, 1980-ci illərdə Moskva hərracı vasitəsilə çoxlu sayda Qarabağ atının bir çox xarici dövlətlərə, o cümlədən, Almaniyaya, Hollandiyaya, İsveçrəyə, İtaliyaya, Fransaya və digər ölkələrə satılmasını qeyd etmək olar. Həmin illərdə respublika daxilində də zavoddan çoxlu sayda damazlıq atlar satılmışdı”.

Mütəxəssisin fikrincə, Qarabağ cinsinin yarandığı, cins kimi formalaşdığı, inkişaf edərək yayıldığı ilk yer Azərbaycanın Qarabağ bölgəsidir.

Allahverən Əliyev Qarabağ atlarının Kabardin və Don at cinslərinin formalaşmasında əsaslı rol oynadığını da vurğuladı: “1839-cu ildə Dona gətirilmiş 919 atın əksəri Qarabağ cinsindən idi. Donun aparıcı at zavodu sayılan Platovun zavodu, demək olar ki, Qarabağ atları ilə komplektləşdirilmişdi. Həmin atların sonradan bir hissəsi Xarkov quberniyasına və Maykopat zavoduna göndərilmişdi. S.M.Bünyadovun Don cinsinin tərkibində olan Şərq tipinin Şərqi Qarabağ yarımtipini təsvir edərək, onların Qarabağ cinsinə xas olan orijinal qızılı-kürən rəngə, düzgün və yaraşıqlı boyuna, nisbətən qısa ayaqlara, harmonik bədən quruluşuna malik olması ilə cinsin digər tiplərindən fərqlənməsini göstərir. Orlov minik at cinsinin formalaşdırılmasında da Qarabağ və Dilbaz atlarının ozamankı tiplərindən istifadə edilməsi barədə elmi ədəbiyyatda konkret məlumatlar vardır. Qarabağ atlarının Don at cinsinin yaradılmasında bilavasitə və əslində, həlledici iştirakı, “Budyonnı” cinsinin formalaşdırılmasında isə Don atlarından istifadə edilməsini, Kabardin və Orlov minik at cinslərinin formalaşdırılmasında müəyyən dərəcədə rolunu və digər faktları nəzərə alaraq belə qənaətə gəlmək olur ki, Rusiyanın zavod atçılığının inkişafında bu cinsin müstəsna xidmətləri vardır”.

Azərbaycanın Əməkdar Kənd Təsərrüfatı İşçisi Qarabağ Atçılıq Təsərrüfatının direktoru Maarif Hüseynov «Həftə içi»nə açıqlamasında dedi ki, qədim dövrlərdə rus çarları və sərkərdələri Qarabağ atlarına böyük maraq göstərməklə, onların zavod və tövlələrində Qarabağ atlarından damazlıq məqsədilə geniş istifadə edilmişdir: “Hələ XVII əsrin 60-cı illərində Şamaxı xanı Çar Aleksey Mixayloviçə 5 baş ayğır hədiyyə etmişdir ki, onlardan 3-ü Qarabağ cinsindən olmuşdur. Çar II Nikolayın da mindiyi şəxsi atlardan bir neçəsinin Qarabağ cinsindən olması barədə məlumatlar vardır. Onlardan birinin Qarabağ xanlarından, bir başqasının isə Çarın dostu, Qazax qəzasından Duma üzvü Allahyar bəy Zülqədərovdan hədiyyə edildiyi bildirilir. Orta Asiya ölkələrinin at cinslərinə Qarabağ atının təsiri barədə faktlar mövcuddur. İ.Kolosovskinin məlumatına görə, Çingizxan və Teymurləngin Azərbaycana basqınından sonra, buradan Orta Asiyaya çoxlu miqdarda at aparılmışdır.

Qazax tədqiqatçısı D.Karimbayev Qazaxıstanın qərb bölgələrində yetişdirilən atların təkmilləşdirilməsində Qarabağ atlarının müəyyən təsirinin olmasını qeyd etmişdir. İstər qədim dövrlərdə, istərsə yaxın keçmişdə Azərbaycandan İrana çoxlu miqdarda atların, xüsusilə Qarabağcinsli atların aparılması məlumdur. Tədqiqatçılar təmizqanlı ingilis minik atları daxil olmaqla, dünyanın ən tanınmış at cinslərinin formalaşmasında Şərq atlarının rolunu danılmaz fakt kimi qəbul edirlər. Qarabağ atlarının populyasiyasının Azərbaycanın bütün bölgələrini əhatə etməsini, eyni zamanda, qonşu və uzaq ölkələrdə, o cümlədən, Cənubi və Şimali Qafqaz respublikalarında, Orta Asiyanın qərb ölkələrində, İranın şimal və şimal-qərb hissəsində, Rusiyanın cənub rayonlarında, bir çox Avropa dövlətlərində yerli şəraitə yaxşı uyğunlaşaraq müxtəlif dövrlərdə bir sıra dominant əlamətlər üzrə yaxşılaşdırıcı kimi istifadə olunması bunu deməyə əsas verir ki, Qarabağ at cinsi artıq lokal cins kateqoriyasından çıxaraq, dünyəvi cinslər sırasına qoşulmaqdadır”.

Maarif Hüseynov Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi tərəfindən Ağdam Atçılıq Zavodunda 2012-2015-ci illəri əhatə edən damazlıq-seleksiya proqramının hazırlandığını da söylədi: “Atçılıqda damazlıq işinin təşkilində yeni texnologiyalardan istifadə edilməsi və elmi əsaslarla inkişaf etdirilməsi istiqamətində işlərə başlanmışdır. Xatırladaq ki, ölkə başçısının “Heyvandarlığın maddi-texniki təchizatının yaxşılaşdırılması ilə bağlı tədbirlər haqqında” 21 avqust 2015-ci il tarixli sərəncamı ilə Azərbaycan Respublikasının Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinə Azərbaycan Respublikasının 2015-ci il dövlət büdcəsində nəzərdə tutulmuş Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ehtiyat fondundan Qarabağ atı cinsinin inkişaf etdirilməsi üzrə həyata keçirilən tədbirlərin yekunlaşdırılması üçün 1,5 milyon (bir milyon beş yüz min) manat və Dilbaz at cinsinin inkişaf etdirilməsi ilə bağlı tədbirlərin görülməsi üçün isə 1,5 milyon (bir milyon beş yüz min) manat vəsait ayrılıb. Hazırda Ağdam Atçılıq Zavodunda atçılıq kompleksinin və digər binaların inşası davam etdirilir”. Maarif Hüseynov “Həftə içi”nə bildirdi ki, artıq 70 faiz tikinti işləri həyata keçirilib. Onun sözlərinə görə, iş yerinə böyük bir briqada cəlb olunub: “30-dan çox texnika işləyir. Nəzərinizə çatdırım ki, artıq baytarlıq idarəsinin binası, eləcə də atların müalicə binasının tikinti işləri başa çatıb. 200 başlıq fərdi qaydada at saxlama tövlələri inşa edilir. Eləcə də kübrə, yem anbarları, idarə binası tikilir”.

Maarif Hüseynov Atçılıq muzeyinin də inşa edildiyini söylədi: Muzeydə Qarabağı və onun atçılığını əks etdirən qədimi alətlər, əşyalar cəmləşəcək. Yolların, qaz, işıq, telefon xətlərinin çəkilməsi də nəzərdə tutulub. Hazırda 210 baş atımız var. Bütün bu işlər ölkə başçısının nəzarətdindədir. Kənd təsərrüfatı naziri Heydər Əsədov hər gün bizimlə əlaqə saxlayır və görülən işlərin keyfiyyəti və nəticələri ilə maraqlanır. Bir sözlə, görülən işlər barədə nazirə mütəmadi məlumatlar veririk”.

Qələndər Xaçınçaylı

Həftə içi.- 2015.- 17 dekabr.- S.7.