Şıxlinskilərin 1919-1920-ci illərdə

Qarabağ savaşında iştirakı...

Şıxlinskilərin 1919-1920-ci illərdə Qarabağ savaşında iştirakı...

Martın 3-də əfsanəvi döyüş generalı Əliağa Şıxlinskinin doğulduğu gündür. Düzdür, bəzi mənbələrdə generalın doğum tarixi 23 aprel kimi də göstərilir. Ancaq hər halda bu unudulmaz şəxsiyyətin anadan olmasının 150 ili tamamlanır. Və 2014-ci il noyabrın 20-də prezident İlham Əliyev tam artilleriya generalı Əliağa Şıxlinskinin 150 illik yubileyinin keçirilməsi haqda sərəncam imzalayıb.

Bu yazıda hörmətli oxuculara yalnız Əliağa Şıxlinskinin çar Rusiyasının generalı və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin müdafiə nazirinin müavini kimi xidmətlərindən deyil, onun konkret olaraq 1919-1920-ci illərdə hərbi nazirin müavini kimi Zəngəzur və Qarabağda ermənilərə qarşı savaşdakı rolundan da bəhs edəcəyik. Maraqlıdır ki, Ə.Şıxlinskinin yalnız özü deyil, bir neçə qardaşı oğlu da hərbçi kimi 1918-1920-ci illərdə Azərbaycan Milli Ordusunun formalaşmasında, eləcə də erməni təcavüzünə qarşı savaşların təşkilində və aparılmasında fəal iştirak etmişlər...

Öncə Əliağa Şıxlinskinin həyat yoluna qısa bir nəzər salaq:

Əliağa Şıxlinski 1865-ci il martın 3-də Yelizavetpol quberniyasının Qazax qəzasının Qazaxlı (indiki Aşağı Salahlı) kəndində anadan olmuşdur. Anası Şah Yəmən xanım Qayıbova məşhur şair Molla Vəli Vidadinin nəvəsi idi.

Uşaqlıqdan istedadı ilə seçilən Əliağa - 12 yaşında ikən rus dilinin tədris olunduğu Tiflis hərbi gimnaziyasında rusdilli şagirdlərin 2 ilə keçdiyi kursu 7 aya bitirib.

Ruslar ona “Qızıl qılınc” verdi...

1883-cü ildə rus ordusunda hərbi xidmətə başlayan Şıxlinski 1886-cı ildə Peterburq artilleriya məktəbini əla qiymətlərlə bitirdi. İri cüssəli olmasına baxmayaraq, çox çevik olan həmyerlimiz alt dodağı hündürlüyündə çəkilmiş ipin üzərindən tramplinsiz tullana bilirmiş. O, 1904-1905-ci illər rus-yapon müharibəsində batareya komandiri kimi vuruşdu. Port-Artur qalasının müdafiəsi zamanı Ə.Şıxlinski iki topla yaponların 18 topuna qarşı savaşaraq xüsusi şücaət göstərdiyinə görə "Qızıl qılınc"la mükafatlandırıldı.

Müharibədən sonra topçu zabitlər hazırlayan məktəbdə yüksək ixtisaslı hərbçi kimi dərs deməyə başlayan Şıxlinski 1908-ci ildə polkovnik rütbəsi aldı. Bir çox insanpərvər xüsusiyyətləri ilə seçilən Əliağa digər zabit həmkarlarından fərqli olaraq, heç vaxt pulla qumar oynamazdı...

“Şıxlinski üçbucağı”...

Hərb elminin daha da dərindən mənimsənilməsi üçün yazdığı, dərs vəsaiti kimi istifadə edilən "Səhra toplarının cəbhədə işlədilməsi" əsəri 1910-cu ildə çap olundu. Bundan əlavə, onun "Şıxlinski üçbucağı ", "Şıxlinski formulu" adlı hərbi yenilikləri topçu zabitlər üçün hazırlanmış dərsliklərə daxil edildi. Bütün bu xidmətlərinə görə gənc hərbçiyə 1912-ci ildə general-mayor rütbəsi verildi. Beləcə o, çar ordusunun aparıcı mütəxəssislərindən birinə çevrildi.

“Artilleriyanın allahı”

1914-cü ildə baş verən Birinci Dünya müharibəsi zamanı Petroqradın artilleriya müdafiəsi məhz general Əliağa Şıxlinskiyə tapşırıldı. Sonralar Qərb cəbhəsi artilleriya qoşunlarının rəisi, 1917-ci ilin sentyabrından isə 10-cu ordunun komandanı təyin olundu. Artilleriyanın nəzəri və praktiki inkişafındakı danılmaz xidmətlərinə və qazandığı qələbələrə görə ruslar Ə.Şıxlinskiyə “Artilleriyanın allahı” ləqəbini verirlər. 1917-ci ilin sonunda Tiflisə gələn Ə.Şıxlinski burada azərbaycanlılardan ibarət ilk Müsəlman (Azərbaycan) korpusu yaradır ki, sonradan Milli Ordunun formalaşmasında bu korpus böyük rol oynayır.

Müdafiə nazirinin müavini...

1918-ci il may ayının 28-də Azərbaycan Demokratik Respublikasının yaranması Əliağa Şıxlinskini vətəninə qayıtmağa məcbur etdi. 1918-ci ilin dekabr ayında artilleriya general-leytenantı Əliağa Şıxlinski hərbi nazirin müavini təyin edildi. O, 1918-ci ilin yayında Nuru paşa ilə birgə bolşevik-daşnak hərbi birləşmələrinin məhvində və Bakının azad edilməsində xüsusi rol oynamışdır.

Bolşeviklər niyə Şıxlınskiyə toxunmadı?

1920-ci il aprelin 12-də Rusiyanın təcavüz təhlükəsinin gerçəkləşdiyi günlərdə Xüsusi Dəstənin Qarabağda saxlanılması barədə əmrin Səməd bəy Mehmandarov xəstə olduğu üçün nazir vəzifəsini icra edən general Ə.Şıxlinskinin imzalamadığını, bunun bolşevik casusları tərəfindən uydurulduğunu söyləyirlər.

1920-ci il aprel ayının 27-də imperiya ordusu Azərbaycanı işğal edəndə isə vuruşmağın mümkünsüz olduğunu nəzərə alan Ə.Şıxlinski minalanmış körpülərin partladılmasına icazə vermədi və görünür, buna görə yeni sovet hökuməti digərlərindən fərqli olaraq ona toxunmadı.

Sonra Şıxlinski Moskvada Hərbi İnqilab Sovetinin səhra Qərargahında işlədi. 1921-ci ilin yayında isə o, Azərbaycan Sovet Qoşunları Qərargahına göndərildi. Bir sıra vəzifələrdə çalışan və 1929-cu ildən istefaya çıxan general-leytenant Əliağa Şıxlinski bir çox orden və medallarla, o cümlədən, Fransanın yüksək hərbi ordenləri ilə təltif olunmuşdur. O, 18 avqust 1943-cü ildə Bakıda vəfat etmişdir.

Əliağa Şıxlinski Qarabağ döyüşləri zamanı...

Görkəmli hərbi tədqiqatçı Şəmistan Nəzirli 2009-cu ildə çapdan çıxmış “1920-ci ildə Qarabağ döyüşləri” adlı oçerkində Şıxlinskilərin Qarabağ savaşlarında iştirakı barədə maraqlı faktlar ortalığa çıxarıb. Məlum olur ki, general-leytenant Əliağa Şıxlinski bilavasitə döyüş bölgələrində olmasa da, müdafiə nazirinin müavini kimi döyüşlərin təşkili və aparılmasını birbaşa nəzarət və diqqətdə saxlayıb. Müdafiə naziri, general-leytenant S.Mehmandarov döyüş bölgələrinə yollandığı zaman onun vəzifələrini Ə.Şıxlinski icra edib.

Ş.Nəzirlinin dövlət arxivlərindən əldə etdiyi Qarabağ döyüşləri zamanı yerlərdəki komandanların Ə.Şıxlinskiyə ünvanlanmış teleqramları da bunu sübut edir. Məsələn:

“General Əliağa Şıxlinskiyə məlumat. 8 aprel 1920-ci il.

Dığ kəndi istiqamətində irəliləyən düşmən Abdallar kəndindən vurulub çıxarıldı. Zabux çayının o tayına qədər qovuldu. Bizimkilər Yarma kəndini alıb Keçəl dağına gedən yolu Abdallara (indiki Laçın rayon mərkəzi-S.L.) qədər təmizlədilər. Cavanşir alayını yenidən təşkil etmək üçün Qarabağ alayından bir bölüyünu də ona birləşdirdim. Yeni təşkil etdiyimiz dağ batareyasının gücü ilə düşməni Zabux çayının o tayından da qovub çıxardı.

Qarabağ ərazi komandanı Həbib bəy Səlimov”

Generallar Xosrovbəy Sultanov, Məmmməd bəy Şulkeviç, Həbib bəy Səlimov və b. ilə yanaşı o dövrdə müdafiə nazirinin müavini olan Ə.Şıxlinskinin qardaşı oğlu Cavad bəy Şıxlinski də Qarabağ və Zəngəzur ərazisindəki savaşlarda fəal iştirak etmişdir. Ş.Nəzirli yuxarıda xatırlatdığımız oçerkində bu barədə də məlumat verir. O, 1920-ci ilin martında hərbiyyə naziri, general-leytenant Səməd bəy Mehmandarovun Əsgərana gəlişi, ön cəbhədə ermənilərlə döyüşən əsgərləri təbrik edərək, onların qələbələrinə uşaq kimi sevinməsini təsvir etdikdən sonra yazır: “1919-cu ilin ilk günlərində Zəngəzur erməniləri İrəvan daşnaklarının köməyi ilə qəzanı Azərbaycandan ayırıb Ararat respublikasına birləşdirmək üçün azərbaycanlıları qovur və kəndləri yandırırdılar. Üstəlik də elan eləmişdilər ki, Azərbaycan hökumətini tanımaq istəmirlər. Yanvar ayında bölgəyə general-mayor Cavad bəy Şıxlinskinin komandanlığı ilə əsgəri qüvvə yeridildi. Onun komandanlığı ilə piyada diviziyası bir aydan çox inadlı döyüşlər aparıb ermənilərin möhkəmləndirilmiş son sığınacağı olan Dığ kəndini də ələ keçirdilər. Zəngəzur qəzası yenidən Azərbaycanın əlində qaldı...”.

“Laçın dəhlizi”ni Sultan bəy və general C.Şıxlinski azad etdi...

1905-1906 və1918-1920-ci illərdə hazırda hərbi-siyasi leksikonda “Laçın dəhlizi (yaxud koridoru”)” adını almış Gorus-Laçın-Şuşa yolunun ətraf strateji ərazilərinin erməni daşnak birləşmələrinin hücumlarından qorunması barədə danışarkən öncə el qəhrəmanı Sultan bəy və onun qardaşı, AXC-nin ilk hərbi naziri, sonradan Qarabağın general-qubernatoru təyin olunmuş general-mayor Xosrəvbəy Sultanovun xidmətləri yada düşür. Ancaq unutmaq olmaz ki, yuxarıda adları çəkilən digər generallarla yanaşı, Milli Ordumuzun yeni formalaşan nizami hissələri “Laçın dəhlizi”nin, o cümlədən, Zəngəzur qəzasının düşmənlərdən müdafiəsində yerli özünümüdafiə dəstələrinə əvəzolunmaz dəstək vermişlər. Bu barədə Azərbaycanın İşğal Olunmuş Ərazilərindəki Tarix və Mədəniyyət Abidələrini Müdafiə Təşkilatı İctimai Birliyinin sədri, araşdırmaçı Faiq İsmayılovun “Ermənilərin 1918-1920-ci illərdəki Laçın döyüşlərində məğlubiyyətinin gizli məqamları” adlı məqaləsində də ətraflı məlumat verilir. Həmin yazıda general Cavad bəy Şıxlinskinin də “Laçın dəhlizi”nin yağılardan qorunmasında xüsusi xidməti qeyd edilir:

“Zəngəzurdakı vəziyyətin ağırlığını nəzərə alan Azərbaycan hökuməti, erməni-daşnak silahlı dəstələrinin Zəngəzur torpaqlarında azərbaycanlılara qarşı həyata keçirdikləri qırğınların qarşısını almaq və onların Qarabağ istiqamətində hücumlarını dayandırmaq məqsədilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinin qoşun hissələri tərkibində 1919-cu ildə oktyabr ayının 30-da Zəngəzur Ekspedisiya Hərbi Dəstəsi yaratdı. Dəstənin rəhbəri 1-ci piyada diviziyasının komandiri, general-mayor Cavad bəy Şıxlınski idi. Dəstənin tərkibində iki qrup var idi. Birinci dəstədən olan qrupa general-mayor Davud bəy Yadigezarov, sağ və sol dəstələrdən ibarət ikinci qrupa isə polkovnik Levestam başçılıq edirdi. Müxtəlif istiqamətlərlə hərəkət edən birinci habelə sağ və sol dəstələr Dığ yaşayış məntəqəsinə doğru irəliləməli idilər. (Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. II., Bakı., 2005 )

“...Cavad bəy Şıxlinskinin rəhbərlik etdiyi Zəngəzur Ekspedisiya Hərbi Qüvvələrinin tabeliyində olan birinci dəstə Dığ kəndinə doğru şimaldan hərəkət edəcəkdi. Dəstənin rəisi, general-mayor C.Şıxlinskinin əmrinə əsasən, 1-ci dəstə noyabrın 3-də hücuma başlamalı, dəstənin piyada bölmələri 2 ədəd topla Sultanlar kəndi və suvari bölmələri isə indiki Laçın rayonunun Sadınlar kəndi istiqamətində irəliləməli və orada döyüşqabağı mövqe tutmalı idilər. Hücum zamanı dəstənin sağdan mühafizəsi Sultan bəy Sultanovun rəhbərlik etdiyi yerli özünümüdafiə dəstələrinə tapşırılmışdı...”.

“...Planlaşdırıldığı kimi, Zəngəzur Ekspedisiya Hərbi Dəstəsi oktyabrın 30-da ilkin mövqelər istiqamətində Xankəndi şəhərindən Zəngəzura doğru hərəkətə başladı...”.

“...Zəngəzur torpaqlarından azərbaycanlıları sıxışdırıb qovmağa çalışan ermənilər, mövqelərini genişləndirməyə və gələcəkdə “Laçın koridoru” adlandırılacaq Gorus-Abdallar-Şuşa yolu üzərində nəzarəti tamamilə öz əllərinə almağa hazırlaşmışdılar. Ermənilərə, Gorus və Şuşa əraziləri arasında yerləşən bu koridor üzərində nəzarəti ələ keçirmək üçün Qarıqışlaq və Zarıslı kəndlərini işğal edib orada mövqe tutmaq lazım idi. Buna isə Azərbaycanın ordu qüvvələri və Sultan bəyin özünümüdafiə dəstələri çox ciddi şəkildə mane olurdular. Lakin bu yerli özünümüdafiə dəstələri yalnız yüngül atıcı silahlarla silahlandıqlarından ermənilərin nizami ordu qüvvələri ilə mövqe döyüşlərində çətinlik çəkirdilər. Bu dəstələr, bir çox hallarda erməni ordu qüvvələri ilə qarşı-qarşıya açıq döyüşə girmək gücündə deyildilər...”.

Aydın olur ki, Sultan bəyin nizami ordu qüvvələrinə olan ehtiyacını məhz C.Şıxlinskinin komandanlıq etdiyi Zəngəzur Ekspedisiya Hərbi Dəstəsi ödəyir. Milli Ordunun bu nizami qüvvələri ermənilərin 36 dinc uşaq, qadın və qocanı qətlə yetirdikləri indiki Laçın rayonunun Qarıqışlaq kəndindən qovulmasında, eləcə də Minkənd, Kamallı, Çıraqlı, Bozlu, Mirik, Sultanlar, Sadınlar və s. kəndlərinin düşmən əlinə keçməsinin qarşısının alınmasında müstəsna rol oyanmışlar... F.İsmayılov bu barədə yazır: “...Sultanlar kəndindəki Cavad bəy Şıxlinskinin bölmələri də Qarıqışlaq kəndinin ətrafındakı yollarda və cığırlarda pusqular quraraq ərazini özlərinin nəzarətinə götürmüşdülər. Ona görə də erməni hərbi qüvvələri burada, artıq tələyə düşdüklərini anlayırdılar...”.

Təəssüf ki, 1991-1994-cü illərdə olduğu kimi, o dövrdə yeni qurulan müstəqil dövlətin ordusundakı müəyyən problemlər uğurlu əməliyyatların davam etdirilməsinə imkan vermir: “...Azərbaycan Ordusunun hərəkəti üçün ərazidə münasib yolların və istehkamların olmaması da problemlər yaradırdı. Eyni zamanda, döyüş bölgəsindəki körpülərin və yolların çoxunun düşmən qüvvələri tərəfindən dağıdılması Azərbaycanın qoşun bölmələrinin hücumlarını ləngidirdi. Ona görə də noyabırın 3-dən 7-dək Dığ üzərinə yeriyən AXC ordusunun qoşun bölmələri qarşıya qoyulan vəzifələri yerinə yetirə bilməyərək yeni hücumlara hazırlaşmaq üçün ilkin mövqelərinə qayıtmağa məcbur oldular...”.

General C.Şıxlinski döyüşün nəticələri ilə bağlı hərbi nazirə göndərdiyi raportunda əminliklə bildirirdi ki, Zəngəzur dəstəsinə əlavə olaraq üç taborlu bir piyada alayın verilməsi ilə döyüş tapşırığını uğurla başa çatdırmaq Zəngəzuru tamamilə erməni silahlılarından xilas etmək mümkündür. (Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. II., Bakı., 2005)

Qeyd edək ki, general C.Şıxlinskinin qardaşı, polkovnik Rüstəm bəy Şıxlinski isə 1918-ci ildə Topçu hissəsinin komandiri və Ağdamdakı pulemyot məktəbinin rəisi kimi fəaliyyət göstərib.

Yeri gəlmişkən, oxucuda da qeyri-ixtiyari yaranan “necə oldu ki, 1918-1920-ci illərdə “Laçın dəhlizi”ni qoruya bildiyimiz halda 1992-1993-cü illərdə qoruya bilmədik” - sualına cavab olaraq bir amili vurğulamaq yerinə düşər. Məsələ ondadır ki, o dövrdəki Qarabağ savaşlarında dövlət, nizami ordu və yerli əhalinin təşkil etdiyi qüvvələr arasındakı qarşılıqlı əlaqə düzgün qurulub. Bunu konkret olaraq general C.Şıxlinskinin el qəhrəmanı Sultan bəylə birgə indiki Laçın və Şuşa və Zəngəzur ərazilərində apardıqları əməliyyatların uğuru da təsdiqləyir. Bu barədə F.İsmayılov xatırlatdığımız məqaləsində yazır: “Ermənilərə qarşı döyüşlərdə Qarıqışlaqdan və ətraf kəndlərdən olan yerli əhali (Sultan bəyin könüllüləri) Azərbaycanın Milli Ordusunun əsgərlərindən heç də geri qalmırdılar. Onlar hamılıqla qadın və uşaqlarını Artəpə (ər təpə) və Zeyvə istiqamətlərindəki dağların zirvələrində gizlədərək özləri torpaqları uğrunda ermənilərə qarşı ölüm-dirim savaşına atılmışdılar. Hər dəfə düşmən üzərinə hücumlar ermənilərin xeyli sayda canlı qüvvələrinin itirilməsi ilə nəticələnirdi...”.

Unudulmaz general Ə.Şıxlinski və onun hərbçi qardaşoğullarının timsalında Azərbaycanın ilk milli ordu hissələrinə rəhbərlik etmiş zabitlərin təşkil etdiyi və apardığı əməliyyatlardan danışarkən bir daha məlum olur ki, bu gün torpaqlarımızın azadlığı problemi qarşımızda durduğu bir məqamda gənc nəsil, xüsusən hərbçilərimiz hərb tariximizi, o cümlədən, general C.Şıxlinski və el qəhrəmanı Sultan bəyin birgə apardığı “Laçın dəhlizi” əməliyyatlarını dərindən öyrənib təhlil etməli, lazımi nəticələr çıxarmalıdır...

Sultan Laçın

Həftə içi.- 2015.- 3 mart.- S.3.