Mir Cəlal və rus ədəbiyyatı

2015-ci il Rusiyada rəsmi olaraq Ədəbiyyat ili elan olunub

"Məlumdur ki, realist bədii nəsr Azərbaycanda son əsrlərdə yaranmışdır. Bu yaranışda böyük rus ədəbiyyatı, xüsusən rus realist nəsri həmişə qayğıkeş müəllim olmuşdur. Bizim ədəbiyyatımızda elə görkəmli realist nasir tapmaq çətindir ki, keçən əsrin böyük rus ədiblərini bu və ya başqa dərəcədə izləməsin, onları sevməsin, onların yaradıcılığından öyrənməsin. Bu yalnız bizim ədiblərə aid bir xüsusiyyət deyildir. Qoqol, Tolstoy, Çexov, Qorki kimi yazıçılardan bütün dünya ədəbiyyatında böyük sənət ustaları kimi, bədii nəsrdə həqiqi müəllim kimi bəhs olunur".

MİR CƏLAL PAŞAYEV

"Ötüb keçən hər bir il daha istedadlı adamları aşkara çıxarır. Bax, bu fərəhli haldır. Vallah, Rusiya çox istedadlıdır".

MAKSİM QORKİ

Bəşəriyyətin bədii təfəkkür tarixində elə dahilər yetişmişdir ki, onlar öz xalqlarının şan və şöhrətini artırmış, öz istedad və dühasını bütün dünyaya təsdiq etdirmiş, öz millətlərinin yaradıcılıq qüdrətini hamıya bildirmişlər. Rus realizminin atası və banisi, rus milli dilinin yaradıcısı olan Puşkin, rus ədəbiyyatının inkişaf yolunu tam bir əsr, hətta zəmanəmizə qədər müəyyən etmişdir. XIX əsrdə və XX əsrin birinci yarısında yaşayıb - yaratmış olan dahi rus yazıçılarının hamısı müəyyən dərəcədə Puşkin əsərlərinin, onun füsunkar və doğru sözlərinin təsiri altında olmuşlar.

Hətta Lev Tolstoy kimi nəhəng dünya yazıçısı özünün məşhur "Anna Karenina" romanını Puşkinin əsərlərini dönə - dönə oxuduqdan sonra yazmağa ruhlandığını etiraf etmişdi. Puşkin isə özünün böyük vəzifəsini iftixarla tərənnüm edib yazmışdı:

Yayılıb səsim tutar bu böyük Rusiyyəni,

Hər tayfa öz dilində oxuyacaqdır məni.

Aleksandr Sergeyeviç Puşkinin yaşadığı dövrdə Rusiya ictimai - siyasi hadisələrlə zəngin idi. Oyanan rus xalqının mədəniyyət və mənəviyyatında həmin illərdə olduqca böyük dəyişikliklər meydana gəlmişdi. Bu hadisələr Rusiyanın hüdudundan kənara çıxmış, beynəlxalq aləmə də səs salmışdı. O zaman Rusiya bütün Avropaya Napoleon işğalından nicat vermişdi. 1812-ci il müharibəsi Rusiyada həmin dövrə qədər görünməmiş milli iftixar hissi oyatmış, rus vətənpərvərliyini qüvvətləndirmiş və Avropanı zülm altında inlədən Napoleon üzərində cahanşümul tarixi qələbə ilə nəticələnmişdi. Burada kiçicik bir haşiyə ilə Puşkindən az qala əsr yarım sonra, İkinci Dünya və Böyük Vətən müharibəsində keçmiş sovet ölkəsinin xalqları ilə bərabər, yenə elə Avropanın özündə yaranmış və Avropanın özünü də darmadağın etmiş alman faşizminə qarşı mübarizə və qələbədə Rusiyanın danılmaz mövqeyini yada salmaq istəyirəm. Yada salınası faktların az olmasına baxmayaraq, yenidən Puşkin dövrünə qayıdıram.

Puşkinin özü bunu aydın ifadə edərək demişdi: "Ruslar öz qanları ilə Avropa üçün azadlıq, şərəf və dinclik qazandılar". Puşkin bunu da demişdi: "Avropa Rusiya barəsində həmişə nadan olduğu qədər də nankor olmuşdur".

1812 - ci il müharibəsi Puşkinin qəlbində böyük vətənpərvərlik duyğusu, öz vətəni, onun gələcəyi üçün iftixar hissi alovlandırmışdı. Aleksandr Sergeyeviç hələ 14 yaşlı uşaq ikən böyük rus sərkərdəsi Kutuzovun vəfatını eşitdikdə, qəmli duyğuları ilə yazmşdı:

Qələbəylə, şöhrətlə bəzənsə də həyatı,

Vətənini ağlatdı Kutuzovun vəfatı.

Əbəs ümid bəsləyib, əbəs sevinir cani

Zənn edir yoxdur artıq qarşısında bir mane.

Sıralar üzərində gəzəcək ruhu onun

Xalqın içindən çıxan böyük vətən oğlunun.

Belə oğul verən xalq zənn etmə ki, xar olar,

Yeni bir rəhbər çıxar, Allah bizə yar olar.

Şair rus torpağı tarixinin bu şanlı dövrünü öz əsərlərində dəfələrlə tərənnüm etmişdi. O, məşhur "Yevgeni Onegin" romanında qədim və möhtəşəm Moskvanın simasında öz xalqının qüdrət və qüvvətini qürur hissi ilə tərənnüm edib yazırdı:

Artıq, Pyotr qəsri görünür, budur!

Ağaclıq içində qaranlıq və tək

Yaxın keçmişilə fəxr edib durur.

Bir son səadətlə nəşələnərək,

Napoleon elə zənn etdi ki, təkdir...

Önündə Moskva diz çökəcəkdir,

Ona veriləcək Kremlin açarı;

Xeyr! Moskvanın qəhrəmanları

Başını əymədi onun önündə.

Ona bac vermədi mənim Moskvam,

Onun şərəfinə qurmadı bayram,

Yanğın hazırladı ona o gündə!

O da fikirlərə daldı heyrətlə,

Qorxunc alovlara baxdı heybətlə.

Rus xalqının daxili düşmənlərinə qarşı sonsuz nifrətini gizlətməyən Puşkin, onun xarici düşmənlərini də ifşa edirdi. "Rusiyaya böhtan atanlara" şeirində Puşkin üzünü müharibə qızışdıran ölkələrə tutaraq deyirdi: "Siz sözdə müdhişsiniz. Özünüzü işdə göstərin. Ruslar qalib gəlməyi yadırğamamışlar. Yatağında dinc uzanan cəngavər İzmayıl uğrunda döyüşdə qələbəyə yol açmış süngüsünü yenidən taxa bilər. Qəzəbdən titrəyən Kremldən başlamış Çin səddinədək rus torpağı polad süngülərlə parlayıb ayağa qalxar. Əgər tarixin dərsləri sizə bəs deyilsə, öz qudurmuş oğullarıınızı üstümüzə göndərin. Rusiyanın çöllərində sizə tanış olan qəbirlər arasında onlara da yer tapılar!"

"Rusiyanın gözləri sənə dikilmişdir. Səni sevirlər, sənə inanırlar, səndən nümunə götürürlər". Bu sözləri 1825-ci ildə dekabrist şair K.Rıleyev Puşkinə yazmışdı. Bu sözlər Puşkin sənətinin yüksək qayə və əzəmətinə işarə idi. Dekabrist A. Bestujev 1833-cü ildə öz dostu N. Polevoya məktubunda Puşkin haqqında yazmışdı: "Mənim adımdan ona deyin ki, sən Rusiyanın ümidisən". Böyük sənətkar haqqında deyilmiş bu sözlər tarixi bir həqiqət idi. Əgər dekabrist Bestujev Puşkini Rusiyanın ümidi hesab etmişdisə, Puşkin isə gələcək nəsli Rusiyanın ümidi adlandırmışdı.

Puşkin rus poeziyasının ən yaxşı milli ənənələrini davam və inkişaf etdirməklə bərabər, bu poeziyanı dünya səhnəsinə çıxarmış və yeni tipli poeziya yaratmışdı. Puşkinin poeziyası dünya poeziyası tarixində realizmin qələbəsi idi. Real varlıqdakı, xalqın gündəlik mübarizə və həyatındakı şairanəliyi, gözəlliyi görmək, duymaq bacarığı Puşkinin ən gözəl xüsusiyyətlərindən idi. Şairin realizminə qüvvət verən bu xüsusiyyət ən yaxşı bir ənənə kimi rus ədəbiyyatının inkişafında böyük rol oynamışdı. Bu cəhətinə görə Puşkin bütün dünya yazıçıları və şairləri içərisində fərqlənirdi. Heç bir yazıçı və şair öz xalqının mənəvi saflığını, gözəlliyini Puşkin kimi məharətli bir şəkildə təsvir edə bilməmişdi.

İnsan qəlbini, xüsusilə rus qəlbini çox gözəl bilən, rus ruhunun sirlərinə, incəliklərinə dərindən bələd olan Puşkin, eyni zamanda müqtədir bir dil ustası idi. Onun dili sadə, təmiz və ifadəlidir. O, zahiri bəzək və dəbdəbə ardınca qaçmır, hər şeydən əvvəl, mənaya, fikrə və həyat həqiqətinə əhəmiyyət verirdi. Şairin müasiri olan yazıçı N.V. Qoqol yazırdı: "Puşkinin adı çəkiləndə dərhal fikrimizdə rus milli şairi canlanır. Onda sanki bir lüğət kimi dilimizin bütün zənginliyi, qüvvəti və incəliyi toplanmışdır. O, hamıdan artıq dilimizin hüdudunu genişləndirdi, onun bütün vüsətini göstərdi. Puşkin fövqəladə bir hadisədir və bəlkə də rus ruhunun yeganə bir hadisəsidir: o, rus adamının son inkişaf nəticəsidir, belə bir adam bəlkə iki yüz il sonra yarana bilər".

"Rus şeirinin günəşi" adlandırılan Puşkin rus xalqında tükənməz yaradıcılıq qüvvəti olduğunu hiss etmişdi. Buna görə də şair həmişə xalq yaradıcılığına böyük mənəvi bir sərvət mənbəyi kimi baxırdı. Xalq mahnılarını, nağıllarını, atalar sözlərinin həvəslə və diqqətlə toplayıb öyrənən şair, buradakı xalq hikmətinə, dərin mənaya heyran olurdu. Xalq nağıllarının hər birini "bir poema" adlandırırdı. O, yazırdı ki, rus dilinin xüsusiyyətlərini mükəmməl surətdə bilmək üçün qədim mahnıları, nağılları və sairəni öyrənmək lazımdır.

Puşkindən sonra yetişən bütün rus sənətkarlarının, istər şair və yazıçıların, istərsə də bəstəkar və rəssamların əsərlərində biz rus ədəbiyyatının ölməzdahisindən şəfəqlərgörür, onun mövzularının yeni üsulda davamı ilə rastlaşır, onu bu gün də müasirimiz hesab edirik. Bu gün Rusiyada elə bir rəssam yoxdur ki, Puşkin əsərlərinə illüstrasiyalar çəkməsin, elə bir bəstəkar yoxdur ki, Puşkinin söz sənətini musiqi və balet dilinə çevirməsin, elə bir şair və yazıçı yoxdur ki, onun sənət çeşməsindən su içməsin. Çünki Puşkin mənsub olduğu xalqın ruhunu, mənəviyyatını formalaşdıran elə bir sənət yaratmışdır ki, bu sənət güzgüsündə xalq özünü, öz milli varlığını görmüş, özünü dərk edib tanımışdır. Belinskinin "Yevgeni Onegin" mənzum romanını "Rus həyatının namusu" adlandırması da məhz bununla izah olunurdu.

Puşkini yalnız rus xalqı üçün deyil, bütün zəhmətkeş xalqlar üçün sevimli edən hər şeydən əvvəl, onun böyük insanpərvərliyi, dərin humanizmi idi. O, doğrudan da böyük vətənpərvər, azadlıq və sülh sevən bir şair idi. Rus xalqının qabaqcıl fikirlərini ifadə edən Puşkin, hər cür sinfi və milli əsarətə, köhnəliyə düşmən idi. O, insanları hansı millətdən olursa-olsun, azad, rahat görmək istəyirdi. O, başqa xalqları əzən çar mütləqiyyətinə, onun zülmkar siyasətinə düşmən idi. Şair süngülər və dar ağacları üzərində qurulmuş çar mütləqiyyətini "çürümüş bənd" adlandırırdı. "Abidə" adlı şeirində şair öz yaradıcılığının beynəlmiləl, demokratik bir ruhda olmasını fəxrlə qeyd edirdi:

Mənim qəddar əsrdə nəğməm hürriyyət oldu,

Rübabımla oyatdım incə-incə duyğular.

İstəyim məzlumlara yalnız mərhəmət oldu,

Onunçun da xalq məni hər zaman əziz tutar...

Puşkin həqiqətən rus ədəbiyyatı üçün bir günəş idi. Bu ürfan günəşinin nuru təkcə rus xalqına və rus ədəbiyyatına deyil, başqa xalqların mədəniyyətinə də ruh verirdi. Azərbaycan xalqının mütərəqqi düşüncəli övladları, ziyalı və sadə insanları nəinki Puşkini yaxşı tanıyır, hətta onu dərin bir məhəbbətlə sevirdilər. Sənətini və dühasını yüksək qiymətləndirirdilər. Böyük şairin Qafqaz haqqındakı, azərbaycanlıların qoçaqlığı barədəki şeirlərini də sevə-sevə oxuyurdular.

Rus ədəbiyyatını maraqla öyrənən Mirzə Fətəli Axundov Puşkini "şairlər ordusunun başçısı" adlandırmışdı. Təsadüfi deyildir ki, Puşkinin ölüm xəbərinə Lermontovdan sonra Axundov həyəcanlı bir poema ilə münasibət bildirmişdi. "Səbuhi" nin kədərli, eyni zamanda qəzəbli şeirləri ilə ağsaçlı Qafqazın Puşkinə yas tutduğunu bildirmişdi. Hadisəni sevimli oxucularımın bir daha yaddaşında canlandırmaq istəyirəm.

Puşkinin son illərdəki ədəbi və mühərrirlik fəaliyyəti mürtəce dairələrdə və sarayda böyük narazılıqla qarşılanırdı. Xüsusilə I Nikolay şairin özünü müstəqil aparmasından, açıqfikirli sözləri və şeirləri heç kəslə hesablaşmaq istəməməsindən çox narazı idi. Bu narazılıq böyük şairlə hökmdar arasındakı vəziyyətin getdikcə kəskinləşməsinə səbəb olurdu. Nəhayət, bu gərgin vəziyyət son həddinə çatdı. Çarın satqın nökərləri gizli, təhqiramiz məktublar vasitəsilə şairi kübar məclislərində tüfeyli həyat keçirən Dantes adlı bir gənc ilə duelə çıxmağa məcbur etdilər. Bu dueldə Dantes Puşkini ölümcül yaraladı. Üç gün sonra, 1837- ci il fevralın 10 - da Puşkin vəfat etdi.

Şairin dörd uşağı var idi: iki oğlu, iki qızı. Aleksandr Sergeyeviç namərd gülləsindən öləndə onun böyük qızı Mariyanın hələ beş yaşı tamam olmamışdı, kiçik qızı Natalya isə doqquz aylığında idi.

Rus yazıçısı və filosofu Aleksandr İvanoviç Gertsenin sözləri ilə desək: "Puşkinə açılan tapançanın səsi Lermontovun ruhunu ayıltdı". 22 yaşlı gənc Lermontov böyük şairin ölümü münasibətilə yazdığı məşhur "Puşkinin ölümünə" şeirində çarın ətrafında toplanmış "azadlıq, şərəf və düha cəlladlarını" qəzəb və nifrətlə lənətlədi.

Puşkinin ölüm xəbərini eşidən Qafqaz isə o zaman öz kədərini 25 yaşlı bayaq qeyd etdiyim kimi, gənc Səbuhinin (Axundovun) məşhur "Şərq poeması" ilə izhar etdi. Şairin ölümünə həsr edilmiş poeziya nümunələri içərisində ürək ağrısı ilə yazılmış bu iki əsər Puşkinə olan ümumxalq məhəbbətinin ən gözəl ifadəsi idi. M.F. Axundovun poeması rus dilinə tərcümə edildikdən sonra 1837-ci ilin mart ayında "Moskovski nablyudatel" jurnalında dərc edilmiş və rus mətbuatında "Böyük rus şairinin məzarına qoyulmuş gözəl bir çiçək" kimi qiymətləndirilmişdi.

Əgər nəzərə alsaq ki, Mixail Yuryeviç Lermontovun "Puşkinin ölümünə" şeiri müəyyən səbəblərə görə hələ o zaman mətbuata yol tapa bilməmişdi, şeir əlyazması halında qorxulu əsər kimi əldən-ələ gəzirdi, deməliyəm ki, Axundovun poeması dahi rus şairinin ölümü haqqında dərc olunan ilk əsər idi.

Xalqımızın parlaq məfkurə sahibləri olan ziyalılarından A.Bakıxanov, Mirzə Kazımbəy, Həsənbəy Zərdabi, Seyid Əzim Şirvani, Nəcəfbəy Vəzirov, Abbas Səhhət, Cəlil Məmmədquluzadə, Əbdürrəhimbəy Haqverdiyev rus ədəbiyyyatının mütərəqqi rolunu başa düşüb, Azərbaycan ədəbiyyatını da bu yol ilə inkişaf etdirməyə çalışırdılar.

Ədəbiyyatımızda və ədəbiyyatşünaslıq elmində öz sözünü demiş və imzasını təsdiqləmiş simalarımızdan biri də görkəmli yazıçı, pedaqoq, filologiya elmləri doktoru, professor, böyük insan və şəxsiyyət Mir Cəlal Paşayevdir. Tanınmış ədibin yaradıcılığı rus ədəbiyyatı ilə sıx bağlı idi. Rus xalqının dahi şairi kimi qiymət verdiyi A.S. Puşkinin 150 illik yubileyinə həsr etdiyi "Puşkin və Azərbaycan ədəbiyyatı" məqaləsində ("Azərbaycan gəncləri" qəzeti, 5 iyun, 1949-cu il) Mir Cəlal yazırdı: "Azərbaycanda Mirzə Fətəli ilə başlayan yeni demokratik ədəbiyyat böyük rus klassiklərinə, onların zəngin sənətinə arxalanırdı... Mirzə Fətəli Axundovdan sonra rus ədəbiyyatının böyük tərəqqipərvər əhəmiyyətini dərk edən və o yola meyl göstərən şairlərdən biri də Seyid Əzim Şirvanidir. Seyid Əzimin yeni ədəbiyyata doğru meylinin ən qüvvətli nümunəsini "Puşkinə heykəl qoyulması münasibətilə" (1880) yazdığı şeirdə görmək olar. Həcmcə kiçik olan bu şeirdə Seyid Əzim Puşkin şeirinin "fərasətindən, kamillik və şirinliyindən" və şairin məclisləri zinətləndirən şeir və nəsrindən bəhs edir... Məlumdur ki, Seyid Əzim rus dilini və ədəbiyyatını yaxşı bilmirdi. Buna baxmayaraq, o, böyük rus şairinin əsərlərini, romanlarını öyrənməyə, onlar haqqında ətraflı məlumat almağa çalışırdı. Çünki Seyid Əzim də Puşkin yolunu yeni, həqiqi ədəbiyyat yolu sayırdı.

Mir Cəlal Paşayev daha sonra yazır ki, yalnız mərkəzdə, böyük şəhərlərdə deyil, Azərbaycanın rayon mərkəzlərində də Puşkini tanıyır və sevirdilər, onun xatirəsini əziz tuturdular. 1899-cu ildə Puşkinin anadan olmasının 100 illik yubileyi mədəniyyət bayramına çevrilmişdi. Ədib yazırdı: "1899-cu ildə mayın 26-da Naxçıvanda "Məktəbi-tərbiyə" adlı məktəbdə Puşkinin yubileyinə həsr edilmiş xüsusi təntənəli yığıncaq keçirilmişdi. Burada ziyalılardan, məktəblilərdən başqa, şəhər əhalisinin başqa təbəqələri də iştirak etmişdi. Yığıncaqda qabaqcıl maarifpərvər müəllimlərdən şair Məmməd Tağı Sidqi şairin həyat və yaradıcılığı haqqında məruzə etmişdi. Bu məruzə sonradan "Puşkin" adı ilə kitabça halında çap olunmuşdur".

Məqaləsində rus ədəbiyyatından, xüsusilə Puşkin yaradıcılığından Azərbaycan dilinə edilən tərcümələrdən bəhs edən Mir Cəlal, Abbas Səhhətin adını önə çəkir. Yazır ki, bədii tərcümə sahəsində çox müvəffəqiyyətlə çalışan şair Abbas Səhhət dahi rus şairinin əsərlərindən gözəl, orijinal tərcümələr etmişdir. A.Səhhətin Puşkindən etdiyi tərcümələr içərisində ("Uçqun və ya uçurum", "Qış yolu", "Qaraçılar" (bir parça), "Suda boğulmuş", "Gəzərəmsə" və s.) "Qafqaz" şeirinin xüsusi əhəmiyyəti vardır. Puşkinin bu şeiri o zamandan bəri dərs kitablarında təkrar nəşr olunur.

Mir Cəlal məqaləsini bu fikirlərlə bitirir: "Puşkin özünün dahiyanə əsərlərilə yalnıız rus xalqının deyil, Azərbaycan xalqının da mədəniyyətinə, ədəbiyyatına böyük xidmət etmişdir və indi də etməkdədir. Puşkinin mədəniyyət və ədəbiyyat adamlarının, Azərbaycan oxucularının və bütün zəhmətkeşlərin qəlbində doğurduğu məhəbbət, iftixar hissi təbii və qanunidir. Puşkin böyük qardaşımız rus xalqına olduğu qədər bizə də doğma və əzizdir. Puşkin bizim də iftixarımızdır".

Sevindirici hal kimi yada salmaq istərdim ki, Mir Cəlalın dediyi kimi, bizim də iftixarımız olan unudulmaz Puşkinin doğum günü, yeni təqvimlə 6 iyun tarixi 2011-ci ildən etibarən Rusiyada dövlət səviyyəsində Rus dili günü kimi qeyd olunur. Şairin vəfatı - 10 fevral tarixi isə ölkədə hər il Puşkinin anım günüdür.

Tanınmış rus tənqidçisi Vissarion Qriqoryeviç Belinski hələ "Ədəbi düşüncələr" məqaləsindən sonra , 1835-ci ildə yazdığı "Rus povesti və s. Qoqolun povestləri haqqında" ikinci məşhur məqaləsində "Xalq yazıçısı kimdir?" sualuna cavab olaraq, yalnız N.V.Qoqolu bu böyük ada layiq görürdü. Onun povestlərinin əsasında həyat həqiqətlərinin durduğunu, onların orijinallığını və xəlqiliyini qeyd edirdi. Belinski Qoqolun simasında heç kəsi təkrar etməyən son dərəcə orijinal, realist bir yazıçı görür və onun Rusiya üçün çox qiymətli şəxsiyyət olduğunu göstərirdi. Daha sonra, 1842-ci ildə Belinski yazırdı: "Qoqolun ümumiyyət tərəfindən ləyaqətlə qiymətləndirilməsi və anlaşılması üçün hələ çox zaman keçəcək və çox yeni nəsillər həyat səhnəsinə gəlib - gedəcəklər".

Görkəmli şair, yazıçı, dramaturq, tənqidçi, publisist Nikolay Vasilyeviç Qoqolun bəşəriyyət qarşısında xidmətləri böyükdür. O, rus ədəbiyyatının ən böyük dühalarından, klassiklərindən biridir. Sənət aləmində Puşkinlə yanaşı olan böyük yazıçı, rus ədəbiyyatının qüdrətini qat-qat artırmış, onun şöhrətini bütün dünyaya yaymışdır.

Qoqol vətənpərvər bir yazıçı, öz zəmanəsinin açıqfikirli adamlarının mənəvi silahdaşı, rus xalqının həqiqi oğlu idi. Qoqol üçün rus torpağı, Rusiya hər şeydən əziz idi. O, deyirdi ki, ürəyimdə yalnız Rusiya, təkcə gözəl Rusiya yaşayır...

Qoqol rus xalqının qüdrətinə, Rusiyanın məğlubedilməz olduğuna böyük inam bəsləyirdi. Yazıçının sənətinin gücü onun dərin realizmində idi. Əlbəttə, bu realizm öz-özünə təşəkkül tapmamışdı. Bu realizmi təmin edən, sənətkarın yorulmaq bilməyən həyat müşahidələri və malik olduğu zəngin həyat təcrübəsi idi. Xalqın həyatı ilə dərindən, daimi və ardıcıl surətdə tanış olmağa can atmaq həmişə Qoqolu düşündürən əsas vəzifələrdən biri idi. Hələ kamil bir sənətkar olduğu zamanlarda belə, Qoqol xalq həyatı haqqında bildikləri ilə kifayətlənmirdi. Qoqol belə hesab edirdi ki, xalqın həyatı ilə müvəqqəti bir zaman üçün belə, əlaqəsini kəsən yazıçı böyük sənət əsərləri yarada bilməz. 1847-ci ildə Qoqol tanışlarının birinə yazırdı: "Mənə hələ çoxlu bilik toplamaq lazımdır, mənə Rusiyanı yaxşı bilmək lazımdır... Mənim əzizim, incəsənət böyük işdir... Yaradıcılıq qabiliyyəti böyük qabiliyyətdir... Bu qabiliyyətdən bir hissə də məndə var. Mən yaxşı bilirəm ki, bu qabiliyyəti lazım olan yerə və tələb olunan qədər işə sərf etməsəm, xilas ola bilmərəm, rahat ola bilmərəm. Lakin bunu da bilirəm ki, mən bu qabiliyyəti düzgün bir yolda işlətmək üçün ancaq o zaman özümdə qüvvət hiss edə bilərəm ki, mənim ağlım iş haqqında tam aydınıq əldə edə bilsin... Mənim obrazlarım canlı çıxmaz, əgər mən onları bizim materialdan, bizim torpaqdan qurmasam. Mən elə obrazlar yaratmalıyam ki, bizlərdən hər kəs dərindən hiss etsin ki, bu, onun ətindən, qanından götürülmüşdür; ancaq belə olduğu halda o, yuxudan ayılar, ancaq bu zaman o, başqa adam ola bilər".

Qoqol haqqında Mir Cəlalın yazdıqları ilə tanış olaq: ("Böyük realist" məqaləsi, "Kommunist" qəzeti, 4 mart, 1952-ci il) "Hələ 15-16 yaşlarında məktəbli olduğum zaman həyat və məişətdən, həqiqi ictimai münasibətlərdən, canlı insanlardan danışan hekayələri maraqla oxuyardım. Nədənsə o zaman bu hekayələrin müəllifi ilə heç də maraqlanmazdım. "Şinel" hekayəsini məhz bu illərdə (1924-1925) yazıçılıq ilə heç bir əlaqəm olmadığı, yazmağı heç fikrimə də gətirmədiyim zamanlar oxumuşam. Hekayənin qəhrəmanı, ömrü boyu kağızları köçürməkdən nəinki təngə gəlməyən, hətta bu işdən qəribə bir həzz duyan Akaki Akakiyeviç Başmaçkin indi də yadımdadır. O zaman bu tipi mən qəribə, bəlkə də əyləncəli, ələsalmalı adam kimi təsəvvür edirdim. Onun "inşallah sabah da üzünü köçürməyə kağız tapılar" - deyə, gecələr də keçirdiyi "həsrətə" təəccüb edirdim.

Sonralar, məndə yazmaq həvəsi doğandan, əlimə qələm alandan sonra, məhz öyrənmək üçün böyük rus ədəbiyyatının A.Puşkin, A.Çexov, M. Qorki kimi nümayəndələrilə yanaşı, Qoqol yaradıcılığına da müraciət edəndə, bu hekayəni təkrar oxuyanda, gördüm ki, burada mətləb yalnız bir kargüzarın məsələsi deyil. Yazıçı çox böyük bir məsələni-insanda qeyri-insanilik törədən, insan ləyaqətini alçaldan, adi adamları möhtac, ağır vəziyyətə salan, təhqir edən bir mühiti və münasibəti, əslində isə ictimai bir faciəni göstərmiş, haqsızlıq, zülm və istismar dünyasını satira atəşinə tutmuşdur".

Mir Cəlal yazıçıya böyük dəyər verərək yazır ki, Qoqolun təsvirindəki həqiqilik, əyanilik, tipiklik, adamları, hadisələri müstəsna həssaslıqla müşahidə edib qələmə almaq, hər bir epizodda böyük bir aləm canlandırmaq qüdrəti məni heyran edirdi. Onun bədii xarakteristika üsulları çox müxtəlif və zəngindir. Akaki Akakiyeviç şikayət və xahiş etməyə "əhəmiyyətli adam" axtarır. "Əhəmiyyətli adam", vəzifə sahibi isə onu qapısında çox gözləməyə məcbur edir. Ona görə yox ki, məşğuldur, yox! O, çoxdan görüşmədiyi uşaqlıq yoldaşı ilə doyunca söhbət edib yorulmuşdur, divana söykənib papiros çəkir, söz axtarırdı. Buna baxmayaraq, "əhəmiyyətli adam" Başmaçkini qəbul etmir, o, bununla yoldaşına göstərmək istəyir ki, "gör mənim qapımda çinovniklər nə qədər gözləməli olurlar". Qapıda isə Başmaçkin böyük ümid və intizarla həyəcan keçirməkdədir...

Qoqolun yaradıcılığının inkişafında təbii ki, Puşkinin rolunu da etiraf etmək yerinə düşərdi. Onlar 1831-ci ildə tanış olmuşdular. Puşkin Qoqolun əvvəlki əsərlərini oxuyub bəyəndiyini etiraf edir, yazıçıya məsləhətlər verir, gələcəkdə onun böyük bir ədib olduğuna inandığını bildirir, bunula da Qoqolun ruhuna ilham, qələminə qüvvət aşılayırdı. Məşhur "Müfəttiş" və "Ölü canlar" əsərlərinin mövzusunu da Qoqola Puşkin vermişdi. Rus xalqının milli ədəbiyyatının özülünü qoyan da bu iki parlaq sima - Puşkin və Qoqol olmuşdu. Rus ədəbiyyatını dərindən bilən Mir Cəlal, Belinskinin sözlərini bir daha təsdiq edərək yazırdı: "Puşkinin şeirdə etdiyi çevrilişi Qoqol nəsrdə etmişdir". Bu hökmü əlbəttə ki, yalnız rus ədəbiyyatı çərçivəsində düşünməməliyik. Çünki Rusiyada realizm ədəbi məktəbinin yüksək mərhələyə qaldıran Puşkin, Qoqol, Tolstoy və başqa bu kimi böyük yazıçılar keçən əsrdə ümumən dünya ədəbiyyatının parlaq realist nümunələrini yaratmışlar... M.Qorki böyük rus ədəbiyyatının ümumdünya tarixi əhəmiyyətindən danışanda, bu ədəbiyyatda realizm və romantizmin bir növ birləşdiyini göstərir. Bu xüsusiyyəti Qoqol yaradıcılığında da görürük. Onun ölməz əsərlərində lirika ilə təhkiyə, kəskin sarkazm ilə mülayim yumor, qəhrəmanlıq təntənəsi və romantika ilə öldürücü satira orijinal bir surətdə verilmişdir.

Bir tərəfdən "Şinel", "Köhnə dünya mülkədarları", "Müfəttiş" və sairə kimi xalis realist - satirik planda yazılmış əsərlər, digər tərəfdən romantik - qəhrəmanlıq planında, yüksək cəngavərlik xüsusiyyətlərilə yazılmış "Taras Bulba" Qoqol yaradıcılığının zənginliyinin, çoxcəhətliliyinin, mürəkkəbliyinin, öz doğma xalqının həyatı, taleyi ilə möhkəm bağlı olduğunu göstərir.

XX əsr Azərbaycan ədəbi tənqidinin ən çox diqqət yetirdiyi, yaradıcılığına dərin maraq göstərdiyi rus yazıçılarından biri də Lev Nikolayeviç Tolstoy idi. Rus cəmiyyətinin misilsiz bədii təsvirini verən bu dahi söz ustasının əsərləri, ictimai-siyasi və fəlsəfi baxışları ən müxtəlif yazıçıların fikrini özünə cəlb edirdi. Tolstoy haqqında fikir söyləyənlərdən biri də Mir Cəlal idi.

Mir Cəlalın Tolstoy haqqındakı çoxsaylı məqalələri özünəməxsus əhəmiyyətə malik olduğuna görə, bu barədə bir müddət əvvəl Tolstoyun vəfatının 105 illiyi münasibəti ilə yazdığım "Mir Cəlal və Lev Tolstoy" adlı məqaləni ("Həftə içi" qəzeti, 4 noyabr 2015-ci il) oxuculara təqdim etmişəm.

Ədəbiyyatşünas alim, müəllim və yazıçı kimi Mir Cəlal rus ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən biri Anton Pavloviç Çexovun da yaradıcılığına diqqət və maraqla yanaşmışdır.

İxtisasca həkim olan, dünyanın məşhur yazıçı, dramaturqlarından biri kimi şöhrət qazanan Çexov, 25 illik yaradıcılıq dövründə 900 - dən çox əsər yaratmışdır. Yeniyetmə yaşlarından çətin həyat yolu keçmış Çexovun daxili aləmində insanlıqvüqarı, ədalətlilik, vicdan və həqiqət meyli getdikcə güclənirdi. Bəzən ailə içərisində də Çexovun "Yalan danışma", "Bu, düz deyil", "İnsaflı olmalıdır" və s. sözlərini eşitmək mümkün olurdu. Onun yaradıcılığına xas olan əsas xüsusiyyət namuslu insan olmaq azusu idi. Namuslu insan isə heç bir zaman yalan, haqsızlıq və zülm ilə razılaşa bilməz. Hələ 16 yaşında ikən kiçik qardaşına yazdığı bir məktubda Çexov deyirdi: "Sənin yaxşı xəttin var və bütün məktubda bir dənə belə qrammatik səhvə rast gəlmədim. Ancaq bir şey mənim xoşuma gəlmir: sən nə üçün öz şəxsiyyətini "heç olan və görkəmsiz qardaşın", - deyə adlandırırsan? Öz heçliyini etiraf edirsən?.. Bilirsənmi heçliyini harada etiraf et? Tanrı qarşısında, bəlkə də ağıl, gözəllik, təbiət qarşısında etiraf et, lakin insanlar qarşısında deyil. İnsanlar qarşısında öz ləyaqətini etiraf etməlisən. Sən ki, fırıldaqçı deyilsən, sən ki, namuslu adamsan? Elə isə, namuslu adam olduğun üçün özünə hörmət et və bunu bil ki, namuslu adam heç demək deyildir".

Bu sözlər sonradan daha da qüvvətlənib Çexovun həyat məramnaməsi oldu. O, artıq öz qarşısında böyük bir məqsəd qoymuşdu: insan özü-özünü tərbiyə etməli, öz təbiətini pislikdən, köləlik ruhundan, meşşanlıqdan, yalandan təmizləməli, namuslu insan olmalı! Çexov özü üçün istədiyini bütün həyat, cəmiyyət, bəşəriyyət üçün arzu edirdi. Odur ki, bütün varlığını, bütün hünər və qabiliyyətini, bütün yaradıcılığını meşşanlıqla mübarizəyə həsr etdi. 1888-ci ildə yazdığı bir məktubunda bildiirirdi: "Mən yalan və təcavüzün hər bir növünə nifrət bəsləyirəm. Riyakarlıq, kütbaşlıq və istibdad yalnız tacir evlərində və həbsxanalarda deyil; bunu mən elmdə, ədəbiyyatda, gənclik içərisində də görürəm... Mənim üçün ən müqəddəs şey-insan vücudu, can sağlığı, ağıl, istedad, ilham, məhəbbət və mütləq bir azadlıqdır, qüvvətdir, yalandan azadolmaqdır. Əgər böyük bir sənətkar olsaydım, tətbiq edəcəyim məramnamə bu olardı"...

Çexovun novellası dünya və rus ədəbiyyatının ən gözəl zinətlərindən biri sayılır. Novella aləmində Çexov həqiqətən xarüqələr yaratmışdır. Tolstoy Çexovu bu xüsusda fransız ədibi Qi-de Mopassanla müqayisə edərək yazırdı: "Fransızların üç yazıçısı var: Stendal, Balzak, Flober, bir də Mopassan. Lakin Çexov ondan yaxşıdır".

"Mopassandan yaxşı olan" Çexov haqqında Mir Cəlalın yazdıqlarından: ("Böyük ustad" məqaləsi, "Kommunist" qəzeti, 28 yanvar, 1960-cı il) "Mənim Çexovdan oxuduğum və möhkəm yadımda qalan ilk hekayələrdən biri "Vanka" olmuşdur. Bu kiçik hekayəni oxuduğum gün, həmin kitab, səhifələr, hətta ayrı-ayrı cümlələr belə yadmdadır. O zaman mən Vanka Jukovun, böyük bir həsrət və azu ilə babasına məktub yazan yazıq uşağın həyatını oxuyub çox mütəəssir olmuşam. Gəncliyimin ilk illərində mənə "Vanka" qədər təsir bağışlayan ikinci bir hekayə xatırlamıram, heç vaxt güman etməzdim ki, balaca bir hekayədə insan taleyini belə dürüst və təsirli vermək, oxucunu bu qədər heyran qoymaq mümkün olar. Vanka nə qədər məhrum, kimsəsiz, ümidsiz bir uşaqdır! Onun acı həyatı bizi yandırır, qəlbimizin bütün riqqətli tellərini dilləndirir, köhnə dünyaya qəzəbimizi coşdurur..."

Çexov özünə qarşı son dərəcə tələbkar bir sənətkar idi. Antoşa Çexonte imzası ilə nəşr etdrdiyi kiçik parlaq əsərlərinə qarşı son dərəcə tənqidi yanaşardı. O, əvvəlki əsərlərini bəyənməyərək, "Çexonte çox şey yaza bilərdi, fəqət, Çexovun buna haqqı yoxdur" - deyərdi.

Çexovun yaradıcılığı rus həyatının əzəmətli bir simfoniysı idi. Yazıçı ayrı-ayrı insanların deyil, bütün xalqın, bütün Rusiyanın səadətini arzulayırdı. Onun istedadının əzəmətli qüvvəsi bunda idi ki, o, heç bir zaman heç bir şeyi uydurmaz, dünyada olmayan şeyi təsvir etməzdi. Yazıçı "6 nömrəli palata"nı 1892 - ci ildə yazmşdı. Yazıçının bir-birinin ardınca ərsəyə gəlmiş "Naməlum şəxsin hekayəsi", "Mənim həyatım","Kəndlilər", "Qılaflı adam", "İonıç", "Dərədə", "Gəlin", "Cansıxıcı hadisə " və s. kimi əsərləri dünyanın müxtəlif dillərinə tərcümə olunmuşdur.

Mir Cəlal deyirdi ki, Çexovu milyon - milllyon oxuculara, o cümlədən Azərbaycan oxucularına sevdirən hər şeydən əvvəl onun sadə insanların taleyinə həssas, səmimi və dost münasibəti, köhnə dünyanın acınacaqlı, ibrətli mənzərələrini canlı və əyani surətdə ifadə etməsidir. "Biz Çexovun nəsrindəki bu qüdrətindən daim öyrənməliyik. Böyük rus ədibinin bir və ya bir neçə hekayəsində deyil, onun ümumən yaradıcılıq istiqamətində, yazı manerasında, həyata münasibətində, gülüşündə, bir sözlə, realizmində Azərbaycanın klassik nasirləri ilə səsləşən, həmahəng olan cəhətlər çoxdur", - deyə Mir Cəlal bildirirdi.

Çexov Qafqaza dəfələrlə ziyarət etmiş, Azərbaycana da gəlmişdi. Qafqaza ilk səyahəti onda dərin izlər qoymuşdu. O, bu barədə şair Pleşşeyeve yazırdı: "Qafqaz mənə o qədər yeni və çox ciddi təsir bağışlamışdır ki, bütün gördüklərim indi mənə yuxu kimi gəlir". Çexov Qafqazdan aldığı təəssürat haqqında daha sonra bir daha etiraf edirdi: "Mənə elə gəlir ki, mən bütün dünyanı gəzmişəm".

Bu ilin yanvarın 29-da bir çox ölkə və şəhərlərdə dünya xalqlarının, o cümlədən Azərbaycan xalqının sevimlisi olan A.P. Çexovun anadan olmasının 155 illiyi təntənə ilə qeyd olundu. Bir hadisəni də yada salmağı özümə borc bilirəm: Böyük rus ədibinin adı xalqımız üçün bir də ona görə əzizdir ki, Böyük Vətən müharibəsi dövründə Azərbaycanda yaradlmış və əksəriyyəti azərbaycanlılardan ibarət olan məşhur 416-cı diviziyasının döyüşçüləri Ordunun başqa hərbçiləri ilə birlikdə 1943-cü il avqustun 30-da Çexovun Vətənini - Taqanroq şəhərini alman faşist işğalçılarından qəhrəmanlıqla azad etmiş, buna görə də diviziyaya Taqanroq atıcı diviziyası adı verilmişdi.

Mir Cəlalın rus yazıçı və şairlərinin yaradıcılığına həsr etdiyi çoxsaylı məqalələri onun zəngin rus ədəbiyyatı tarixinə dərindən bələd olduğu, bu barədə xeyli əsaslı tədqiqatlar apardığınıgöstərir. Unudulmaz yazıçımızın nəsillərə yadigar qalan və sevə-sevə bəhs etdiyi növbəti rus ədibi Maksim Qorkidir.

Maksim Qorki Azərbaycan xalqının ən çox sevdiyi rus yazıçılarındandır. Azərbaycan, Azərbaycan xalqı, xüsusilə Bakı şəhəri Qorkinin həmişə diqqətini özünə cəlb etmişdi. Ədib Bakıya ilk dəfə 1892-ci ildə 24 yaşında ikən, ikinci dəfə 1897-ci ildə gəlmiş, Azərbaycan zəhmətkeşlərinin həyatı ilə yaxından tanış olmuşdu. Yazıçı eyni zamanda Azərbaycan xalqının şifahi ədəbiyyatı, xalqın içindən çıxmış qəhrəmanların həyatı ilə dərindən maraqlanmış, Qaçaq Nəbi və Qaçaq Kərəm haqqında məlumat toplamış, bu məlumatları rus dilinə tərcümə etmiş və hazırladığı kitabçada nəşr etdirmişdi.

Qorki Bakıya üçüncü dəfə 1928-ci ildə oğlu ilə birlikdə gəlmişdi. Bu dəfə o, Bakıda cəmisi üç gün qalmışdı. Bu müddətdə ədib neft mədənlərinə, bir sıra zavodlara, Mərdəkana getmiş, alimlər, yazıçılar, ictimai xadimlərlə görüşmüşdü.

Qorki Bakıya şəhərimizi gördüyü ilk gündən bağlanmışdı. Xalq şairi Səməd Vurğun Qorkinin Bakiya bəslədiyi məhəbbəti xatirələrinin birində belə təsvir edirdi: "...Arada bir o məndən Bakını soruşdu. Mən ona Bakının bu son illərdə nə qədər dəyişdiyindən, gözəlliyindən danışdığım zaman onun arıq üzündə təbəssümlər oynayır, gözləri gülür və "Çox gözəl!"- deyirdi. O, bizim Bakını çoxsevirdi". ("Ədəbiyyat" qəzeti, 30 mart, 1938-ci il.)

Qorki həmin vaxtlar təzə yaranmaqda olan Dağüstü parkdan Bakı gecələrini təsvir edərək deyirdi: "Gecə mən Bakıya dağ üzərindən baxırdım. Burada nəbatat bağı salmaq ehtimalı vardır. Buradan baxarkən şəhərdə, mədənlərdə, gecə işin davam etdiyi Bibiheybətdə işıqların çoxluğu və gözəlliyi məni heyrətə salmışdı. Gecələr Vezuvi dağından baxdıqda, Neapol çox gözəl görünür. Bu qədim şəhərdə və onun limanında yanan işıqlar körfəzin sularına əks edərək, zəngin bir rəng oynağı əmələ gətirir. O gecəyədək mən bundan gözəl mənzərə təsəvvür etmirdim. Lakin Bakı daha zəngin, daha bol işıqlandırılır. Neapol körfəzində olduğu kimi, burada da sahilin minlərlə işığı Xəzərin qara güzgüsündə əks edir".

Sonuncu dəfə Bakıya gəldiyi zaman Qorkinin sevinc və fərəhinin səbəbi burada tamamilə yeni bir aləmlə, əvvəl gördüklərindən xeyli seçilən yeni bir həyatla qarşılaşması idi. Yazıçı sonralar çıxışlarının birində bu barədə demişdi: "Mən artıq çoxları ilə söhbət etmişəm, çoxlarını görmüşəm, çoxlarına diqqət yetirmişəm. Bu, başqa xalqdır. Bu, o xalq deyildir... O, istədiyi hər şeyi yaratmalıdır və bunu o bacarır, bunu o edəcək də". ("Pravda" qəzeti, 29 may, 1928-ci il).

1928-ci ildə Bakıda olduğu zaman Qorkinin Azərbaycan xalqını "qədim istedadlı xalq" adlandırması ("Bakinskiy raboçiy" qəzeti, 22 iyul, 1928-ci il) onun mütəmadi müşahidələri və qənaətləri ilə bağlı idi.

Azərbaycan xalqı Qorki kimi böyük bir insana, böyük bir yazıçıya biganə qala bilməzdi. Xalqın sevgisini qələmləri ilə yaddaşlara köçürən yazıçılarımıza Allah qəni-qəni rəhmət eləsin ki, onlar bu məhəbbəti mədəni tariximizin səhifələrində əbədi olaraq yaşatdılar. Mir Cəlal Paşayev kimi.

Mir Cəlala görə, Maksim Qorki ölməz, əbədi yaşayan, qəlblərə nüfuz edən dahi bir ədib, yeni mədəniyyətin böyük ustası idi. Böyük ədib bədii yaradıcılığa böyük ictimai-siyasi iş, böyük mədəniyyət işi, xalq işi kimi baxırdı. "Yazıçı insan qəlbinin mühəndisidir! "Bu sözləri Qorki hər zaman iftixarla təkrar edirdi.

Qorkinin həyat yolu son dərəcə çətin və mürəkkəb olmuşdur. O, bədii ədəbiyyata məktəb, institut skamyalarından deyil, kənardan, təsadüfdən-təsadüfə əlinə düşən kitablardan, rus xalqının rəngarəng və zəngin folklorundan aldlığı qüvvətli bədii təsirlə gəlmişdir. Qorkinin ilk müəllimi xalq ədəbiyyatı olmuşdur. Məhz buna görə də bu ədəbiyyatın təsir qüvvəsini bir yazıçı kimi öz təcrübəsində sınaqdan keçirən ədib, folklorun yazılı ədəbiyyatın inkişafında tutduğu mövqeyi əsaslı və inandırıcı misallarla izah edə bilmişdir.

Mir Cəlalın Qorki haqqıda biri-birindən dəyərli və maraqlı xeyli məqalələri vardır. Lakin yazıçının təkcə 1968 - ci ildə rus ədibinin 100 illik yubileyi münasibəti ilə qələmə aldığı "Bədii söz ustalarının böyük müəllimi" məqaləsi qalın-qalın kitabların mahiyyətinə bərabərdir.

Həmin məqalədə Mir Cəlal yazır: "Mən realist ədəbiyyatın, zəhmət adamlarına, onların ağır həyat , məişətinə dair əsərlərin məftunu kimi, hələ ilk gənclik illərindən böyük ədibin əsərlərinə müraciət edirdim. "Uşaq", "Ana", "Çelkaş", "İnsanın doğulması" kimi sırf realist, canlı həyat lövhələri verən hekayələri dönə - dönə oxuyur, hər dəfə onların sətir və epizodlarında parlaq ictimai mənzərələr görürdüm. Görürdüm ki, bu yazılar yalnız ayıq təxəyyül və iti təsəvvürün məhsulu olmaqdan başqa, canlı həyat lövhələrini şəxsən yaşamış həssas bir qəlbin həyəcanlı çırpıntılarıdır.

Maksim Qorkinin əsərlərində sadə insanın nə qədər qürur, nə qədər qüdrət və vüsətlə təsvir olunması məni heyran etməkdən başqa, məndə iftixar hissi doğururdu. Mən görür, dərk etməyə başlayırdım ki, dünyanın bu əzəmətli kaşanələrini, ecazkar şəhər, kənd mənzərələrini yaradanlar məhz sıravi, sadə insanlardır.

Mir Cəlal daha sonra qeyd edir ki, XX əsrdə xalq içində Maksim Qorki qədər oxunan, sevilən, məşhur olan ikinci bir yazıçı təsəvvür etmək çətindir. Adamlar Qorkinin əsərlərindən qüvvət, mətanət, böyük gələcək uğrunda mübarizə ilhamı alırdılar və alırlar... "Böyük ədibin əsərləri oxucuda həmişə ruh yüksəkliyi, həyat, mübarizə eşqi və həvəsi, gələcəyə doğru bir çırpınış oyatmışdır. "İnsanlar və həyat haqqında elə yazmaq lazımdır ki, hər söz mahnı kimi səslənsin və işıq saçsın! Ədəbiyyatın işi daha çox enerji oyatmaqdır! "Bu, böyük söz ustasının yazıçılara verdiyi sadəcə məsləhət deyil, möhkəm inam və etiqad idi...

Elə bu möhkəm inam və etiqadın nəticəsiydi ki, "M. Qorki eyni zamanda alovlu bir publisist, yeni dünya, yeni həyat, yeni mədəniyyət uğrunda yorulmaz bir döyüşçü idi. O, ömrünün axırına qədər faşizmə qarşı mübarizənin bayraqdarlarından idi. O, faşizmi "məhv edilməli olan vəhşi heyvan" adlandırırdı. O, hələ 30-cu illərin əvvəllərində "faşist canavarlar"ın milyonlarla ən sağlam adamları mənasız qırğına, əsrlər boyu yaranmış mədəniyyət abidələrini məhv etməyə hazırlaşdıqlarını görür və bunu uca, nüfuzlu səsilə bütün dünyaya elan edirdi", - deyə, Mir Cəlal Paşayev yazırdı.

Mir Cəlalın obyektiv yanaşmasına görə, M. Qorkinin gənc yazıçılarla nə qədər ciddi işləməsi, onlara müəllim, usta köməyi, verdiyi məsləhətlər, onları gündəlik qayğı ilə yetişdirməsi ədəbiyyat tarixində nadir nümunədir. M. Qorki işinin çoxluğuna, mühüm ictimai dövlət vəzifələrinə baxmayaraq, qocalığına, səhhətinin pozulmasına baxmayaraq, gənc yazıçıların əlyazmalarına ən həssas, ən diqqətli bir müəllim kimi baxır, ən sıravi müəlliflərin ümidverən yazılarını şəxsən düzəldir, çapa verir, müəlliflərə məktub yazır, bəzən onları yanına çağırıb məsləhətlər verirdi.

Qorkinin "Əgər çörək bişirən xəmiri pis yoğurur, xəmirə zibil və çör-çöp düşməyə imkan verirsə, o, bu çörəyi yeyənlərə hörmət etmir. Eləcə də pis əsər yazan yazıçı oxuculara hörmət etmir" kimi fikrini məqaləsində əks etdirən Mir Cəlal bildirir ki, yazıçı işlərkən eyni zamanda işi sözə, sözü işə çevirir. Yəni sənətkar ictimai varlığımızı doğru - düzgün, canlı və parlaq əks etdirməklə, eyni zamanda bu varlıqda fəal iştirak edir, quruculuq işi görür. Ədəbiyyatşünas alim davam edir:

"Qorki təsvirində zahiri təntənə, dəbdəbə, təmtəraq yox, insan həyatı, mənəviyyatının daxili, mənəvi gücü ilk plana çəkilir, qabarıq verilir".

"Qorkinin əsərlərini diqqətlə nəzərdən keçirəndə möhkəm inanırsan ki, ədəbiyyat doğrudan da insanşünaslıqdır, həyat dərsliyidir, böyük bir məfkurə silahıdır! Böyük ədibin əsərləri bir neçə nəslin tərbiyə edilib kamilləşməsində dərin təsir göstərdiyi kimi, bir çox əsrlər boyu təravətini saxlayan həyat dərsliyi olaraq qalacaqdır", - deyə Mir Cəlal müəllim məqaləsinin son fikirlərində bildirir.

Ədəbiyyat üzrə beynəlxalq Nobel mükafatı laureatı, görkəmli ictimai və dövlət xadimi, keçmiş SSRİ Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü Mixail Aleksandroviç Şoloxov 1905-ci ildə Don vilayətindəki Veşenski stanitsasının (kazaklar yaşayan kənd) Krujilina xutorunda anadan olmuşdur. Yazıçının anası Anastasiya Danilovna təhkimçi kəndli qızı olmuş, ata - anasını tez itirmiş, 12 yaşında ərə gedənə kimi bir mülkədar qadının qulluqçusu olmusdur. Şoloxovun anasını yaxşı tanıyan A. S.Serafimoviçin dediklərinə görə, Anastasiya Danilovna tamam savadsız olsa da, canlı, obrazlı nitqə malik, anadangəlmə istedadlı, qabiliyyətli bir qadın idi. Bəlkə də böyük sənətkara bu irs anasından keçmişdi.

Yeddi yaşında ikən kənd müəllimi Timofey Mrıxindən evdə dərs alan, öz fərasəti, bacarığı, istedadı ilə müəllimini heyran qoyan Mixail, cəmi üç aya birinci sinfin proqramını mənimsəmişdi. 1914-1918-ci illərdə müxtəlif gimnaziyalarda oxuyan Mixail Aleksandroviç böyük həvəslə rus və dünya klassik yazıçılarının əsərlərini mütaliə edir, tarix və ədəbiyyat dərslərinə xüsusi həvəs göstərirdi.

1923-cü il sentyabrın 19-da "Yunoşeskaya pravda" qəzetində "İmtahan" adlı maraqlı bir felyeton çıxmışdı. Felyetonun axırında "M. Şolox" imzası qoyulmuşdu. Bu tarixdən etibarən ədəbiyyat və mətbuat aləmində yeni bir şəxsiyyət, yeni bir soyad meydana çıxmışdı. Bu, Şoloxov idi.

Mir Cəlal özü istedadı və zəhməti, yaratdığı əsərləri, kitabları ilə böyük xalq məhəbbəti, oxucu sevgisi qazanmış nüfuzlu qələm sahibi idi. Pedaqoqluq fəaliyəti ilə bərabər, zəngin təcrübəsinə istinadən haqlı olaraq yazırdı ki, ("Ədəbiyyat" qəzeti, 1955-ci il, 21 may) yazıçı üçün qəlbləri fəth etməkdən, oxucu kütlələrinin məhəbbətini qazanmaqdan, ümumxalq şöhrətinə nail olmaqdan böyük hünər və səadət yoxdur. Bunun ardınca, Mir Cəlal müəllim Mixail Aleksandroviç Şoloxovu belə səadətə nail olan ədiblərdən biri, zəmanəmizin böyük yazıçısı kimi təqdim edir:

"1923-cü ildə, hələ 18 yaşında mətbuatda çıxış edən, 20 yaşında isə "Don hekayələri" adlı ilk kitabını nəşr etdirən M.Şoloxovun ədəbiyyata gəlişi mühüm bir hadisə olmuşdur.

Şoloxovun ilk hekayələri böyük bir sənətkarın dərin bədii təfəkkürə malik olduğunu göstərirdi. Kitabın müqəddiməsində göstərildiyi kimi, Şoloxovun yaratdığı xarakerlərin hərəsinin öz siması, öz ləhcəsi, öz gülüşü, duruşu, baxışı, hərəkəti, özünəməxsus sevgisi, nifrəti ilk baxışda oxucunu cəlb edir. Həyat həqiqətinə sədaqəti, mövzularının aktuallığı, dilinin əlvanlığı, müşahidəsinin zənginliyi, incə bədii zövqü, qələm qüdrəti, yüksək sənət məharəti Şoloxovu ilk gündən rus ədəbiyyatının ən qabaq cərgələrinə gətirmişdir. "Gənc qartal kimi qanad açıb gələn " bu istedad haqqında ədəbi mühitdə hələ o zaman sevinclə danışırdılar".

Doğrudan da Mixail Şoloxov heç kimə bənzəmir. Əsərlərini oxumağa başlayan kimi blirsən ki, bu, Şoloxovun qələmindən çıxıb. Koloritli dil ilə sadə yazmaq, dərin psixoloji təhlil ilə yanaşı, lirik ricətlərə vurğunluq, kütləvi səhnələrə xüsusi rövnəq verib xalqın əzəmətini epik lövhələrdə göstərmək, nəsrdə şairanəlik Şoloxova məxsus keyfiyyətlərdir.

Rusiyanın məhsuldar torpağı, əvəzsiz gözəlliyi, çalışqan və fədakar əmək adamları olan Rostov vilayəti Mixail Şoloxovun əsərlərində o qədər təbii, o qədər canlı təsvir olunub ki, insanlar o qədər coşqun ilhamla qələmə alınıb ki, bu əsərləri oxuyan, sanki yazıçının qəhrəmanları ilə bərabər yaşayır və duyur, görür və düşünür.

"Don hekayələri" ndən sonra Şoloxov "Sakit don" romanının birinci və ikinci kitablarını yazdı. Böyük və gərgin əmək, bədii və psixoloji axtarışlar nəticəsində o, 1933-cü ildə romanın üçüncü, 1940-cı ildə isə dördüncü kitabını yaratdı. 1932-ci ildə "Oyanmış torpaq" romanının birinci hissəsini tamamladı. Bu əsərlər 23 yaşlı Şoloxova ümumdünya şöhrəti, sənət şöhrəti qazandırdı. 27 il sonra keçmiş hadisələri bir daha bədii təfəkkür süzgəcindən keçirən sənətkar, "Oyanmış torpağ"ın ikinci kitabını tamamladı.

"Sakit don" keçmiş sovet dövründə kazakların yeni həyat uğrunda apardıqları mübarizədən bəhs edən ilk roman idi. Əsər təkcə bir ailənin, bir şəxsin apardığı mübarizənin bədii təsdiqi olmayıb, qədim Don torpağında aparılan azadlıq mübarizələrinin obrazlı tarixidir.

1929-cu ildə "Sakit don" ilk dəfə alman dilinə tərcümə olunandan sonra, yazıçı və dramaturq Frans Karl Vayskopf "Sola dönüş" jurnalında yazırdı: "Sakit Don" öz konsepsiyasının böyüklüyünə, öz həyatının rəngarəngliyinə, öz formasının səmimiliyinə görə Lev Tolstoyun "Hərb və Sülh" ünü xatırladır".

Bu barədə Mir Cəlal Paşayevin yanaşmaları da olduqca maraqlıdır: "Bu romanı haqlı olaraq kazaklar həyatının epopeyası adlandırırlar. Burada xalq həyat və məişəti, siniflər mübarizəsi geniş, ətraflı və qabarıq bir şəkildə, yüksək bədii formada göstərilmişdir ki, oxucu heç bir zaman bu lövhələri unutmur. Romanın baş qəhrəmanı güclü, cəsur, zəngin insani ehtiraslar sahibi Qriqori Melexovdur. Melexovun taleyi bütün əsər boyu təsvirin mərkəzində durur. Melexovun faciəsi ondan ibarətdir ki, xalqından, onun taleyindən və ideallarından ayrı düşmüşdür. Uzun tərəddüdlər, mənəvi iztirablar çəkən, "çöldə boran kimi" dolaşan Melexov, vətəndaş müharibəsi cəbhələrində gah bu tərəfə, gah o tərəfə keçir. Heç bir arzu və məqsəd üzərində möhkəm dayana, qüvvələrini bu yolda axıracan sərf edə bilmir. İradə, mərdlik, cəsarət, döyüş məharəti və bu kimi təbii, insani qabiliyyətləri onun xeyrinə sərf olunmur, ona nicat verə bilmir. Bitib-tükənməyən şübhələr və tərəddüdlərindən sonra o, nəhayət, düşmən cəbhəsinə keçir, mənsub olduğu, içərisindən çıxdığı xalqa xəyanət edir və bunun nəticəsində də həyatda özünə yer tapa bilmir. Öz günahlarına görə məsuliyyətə çəkiləcəyindən qorxaraq, axırıncı düşmən dəstələrindən birinə qoşulur, böyük ictimai hərəkat dövründə olsa da, tək qalır, şəxsi faciə keçirir. Romanda əhvalat Don kazaklarının 10 illik həyatını (1912-1922) əhatə edir. Ancaq bu on il məzmun etibarilə bütün dünyada olduğu kimi, burada da əsrlərə bərabərdir".

Şoloxovun öz sevimli əsəri haqqında təəssüflə yazdığı isə bu olur: "Sakit Don"u 15 ilə yazmışam, buna heyfsilənmirəm, yalnız romanı 20 ilə yazmamağıma çox heyfsilənirəm".

Romanın taleyi uzun illərin sınağından keçsə də, xoşbəxt əsər kimi tarixin ikiqat yaddaşına həkk olundu: "Sakit Don" qüdrətinə görə 1965-ci ildə Şoloxova Nobel mükafatı qazandırdı.

Rusiyada Ədəbiyyat ili elan olunmuş 2015 - ci il zəngin ədəbi hadisələri ilə bitməyə doğru istiqamətlənib. Ədəbiyyat ilinin biri-birindən maraqlı və dəyərli tədbirləri arasında mayın 24-də Mixail Şoloxovun 110 illik yubileyinin keçirilməsi olub. Həmin Şoloxovun ki, dünyanın parlaq zəkaları yaradıcılığına böyük dəyər veribdir.

Azərbaycanda da belə nurlu zəkalar vardı. Mir Cəlal belə zəkalardan həm də onunla fərqlənirdi ki, ailə üzvləri arasında onun qədər rus ədəbiyyatı və rus dili mütəxəssisləri yetişən ikinci yazıçı və alim ailəsi yox idi.

O, bütün rus yazıçı və şairlərinin yaradıcılığına bütün incəliklərinə qədər dəyər verirdi. Şoloxov da onlardan biri idi. Oxucuların diqqətini nəinki onun irihəcmli əsərlərinə, hətta hekayələrinə də cəlb edib "Bədii nəsrimiz yeni mərhələdə" məqaləsində "Şoloxovun" İnsanın taleyi" hekayəsinin cazibəsi və üstünlüyü hər şeydən əvvəl, həyat həqiqətini dürüst, qabarıq əks etdirməsində deyilmi? - deyə sual verirdi.

Mir Cəlal digər yazılarında Şoloxovu Qorki ənələrinin davamçısı kimi qiymətləndirirdi. Qorkininsə bu kəlmələri yadımdan heç bir zaman çıxmayacaq: "Həyat uzundur-yaxşı da, yaman da olacaq, hər bir şey olacaq! Ana Rusiya böyük ölkədir. Bu ölkədə istedadlar olacaq, bu ölkədə saf, dərin, ürəklər var! Yaxşı şeyin yalnız çox olduğuna deyil, daha çox olacağına inanaq".

Reyhan Mirzəzadə

Publisist-politoloq

Həftə içi.- 2015.- 20 noyabr.- S.4-5.