Ermənilər Bakını necə ələ keçirdilər?

Bu gün yenə də Azərbaycanın paytaxtı Bakı dünyanın diqqət mərkəzindədir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Sivilizasiyalar Alyansının VII Qlobal Forumu öz işinə başlayır. Müxtəlif ölkə rəhbərləri, o cümlədən qardaş Türkiyə Prezidenti R.T. Ərdoğan paytaxtımıza təşrif buyurur. Maraqlıdır, bəs bu gün – 98 il öncə nə baş verirdi Bakıda? O gündən bu gün üçün ibrət götürülməli hansı məqamlar var? Nə qədər qəribə olsa da, 1918-ci il aprelin 25-də Azərbaycanın paytaxtı Bakıda ermənilər bu böyük neft şəhərinin idarəçiliyini əllərinə keçirməyin şadyanalığını edirdilər.

Onda azərbaycanlılar, müsəlmanlar burada indiki kimi sərbəst gəzə bilmirdilər. Şəhərin rəhbəri də, komendantı da erməni idi... Həmin gün daşnak ermənilərin Rusiya bolşeviklərinin himayəsi ilə törətdiyi 31 Mart Bakı soyqırımından 1 ay ötməmiş, tarixə “26 Bakı komissarları” kimi düşmüş, tərkibində erməni və rusların çoxluq təşkil etdiyi Bakı Kommunası quruldu. O günlər Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində hələ də müsəlman əhaliyə qarşı soyqırımı davam edirdi. Soyqırımın Qafqazdakı əsas ilhamvericisi, təşkilatçı və icraçısı isə qaniçən Stepan Şaumyan idi. Elə rəsmi olaraq Xalq Komissarları Soveti (XKS) adlanan Bakı Kommunası onun rəhbərliyi ilə yarandı.

Bu vaxta qədər Şaumyan Rusiya Bolşevik Partiyasının Qafqazda fövqəladə işlər üzrə icraçısı və Bakı Şurasının sədri idi. Cəmi 5 gün sonra – 30 aprel 1918-ci ildə Şaumyanın başçılıq etdiyi Bakı Kommunası şəhərdə bütün legitim dövlət qurumlarını, o cümlədən Bakı Şəhər Dumasını devirdi.

Komissarların siyahısından bəlli olur ki, onların əksəriyyətini ruslar, ermənilər təşkil edirdi. Bakı Kommunasında cəmi 2 nəfər azərbaycanlı – Məşədi Əzizbəyov, Bakı Quberniyasının komissarı, digəri Mir Həsən Vəzirov — torpaqbölmə üzrə xalq komissarı olduğu halda, bilavasitə eməni ad-soyadlı 7 nəfər var idi. Və siyahıdan da göründüyü kimi, onların əksəriyyəti rəhbər vəzifələrdə idi:

Stepan Şaumyan — Qafqaz üzrə fövqəladə komissar; Bakı Xalq Komissarları Şurasının sədri;

Baqdasar Avakyan — Bakı şəhər komendantı;

Tatevos Əmirov – kavaler dəstənin komandiri;

Arsen Əmiryan – "Bakı fəhləsi" qəzetinin redaktoru;

Aram Kostandyan – ərzaq üzrə xalq komissarının müavini;

Suren Osepyan – "Bakı Şurasının xəbərləri" qəzetinin redaktoru;

Armenak Boryan – jurnalist.

Tarixçi Yakov Ratqazauerin fikrincə, kommunada azərbaycanlıların təmsil olunmamasına əsas səbəb bolşeviklərin onlara "inqilabi nöqteyi-nəzərdən yetkin olmayan kütlə" kimi baxdıqları idi. Bunda, həmçinin daşnakların çoxluğa sahib olmaları, hərbi qüvvələrin 70%-nin erməni zabiti Z.Avetisyanın əmrində olmasının da rolu böyük idi. Bakı Kommunası ordusunun Gəncəyə hücumu zamanı erməni əsgərlər yerli xalqa çoxlu ziyan vermişdilər. Nəhayət, Göyçay yaxınlığında Bakı ordusunun birləşmiş Azərbaycan-Osmanlı ordusuna məğlubiyyəti Bakı Kommunasında xof yaratdı. 24 may 1918-ci ildə Lenin Şaumyana, mümkünsə, Noy Jordani ilə ittifaqa girməsini və bu da alınmasa, diplomatiyaya əl atmağı tapşırmışdı. Daha sonra – 3 iyul 1918-ci ildə Stalinə Şaumyanla əlaqəyə girməsini, ona almanların türklərə qarşı vuruşmaq təklifini çatdırmasını tapşırmışdı. Bakıda isə əhval ayrı cür idi. Menşeviklər, eserlər və daşnaklar ingilis ordusunun köməyinə arxalanmaq qərarına gəldilər...

XKS 1918-ci ildə şəhərin rus və ermənimənşəli əhalisinin köməyi ilə Qafqaz ordusu yaradaraq, Bakı şəhərinin müdafiəsini təşkil etməyə cəhd göstərirlər. O vaxt azərbaycanlılar şəhərdə sayca ən çox sayılsalar da, rus və ermənilər birlikdə onlardan çox idi. XKS-in məqsədi Bakını şəhərə tərəf irəliləyən Azərbaycan və türk ordusundan müdafiə etmək və şəhərdə öz hakimiyyətlərini qorumaq idi. Lakin gözlənilmədən 31 iyul 1918-ci ildə menşevik, eser və daşnak çoxluq bolşevikləri qovaraq, “Mərkəzi Kaspi” Diktaturasını elan edirlər. Bundan 3 gün sonra isə general Lionel Denstervil və onun başçılıq etdiyi ingilis ordusu Bakıya daxil olur. Bu vaxtlarda isə bolşeviklər toplantılar keçirirdilər. Nəhayət, 12 avqustda bolşeviklər Həştərxana keçməyi qərara alırlar. Lakin şəhərdən qaçış uğursuz olur və onlar həbs olunurlar. Onlara qarşı satqınçılıq, hərbi mülkiyyətin qaçırılması, pulların hesabatlarının düzgün aparılmaması kimi iddialar irəli sürülərək, hərbi məhkəməyə verilirlər. 14 sentyabrda kommunist fəallar həbsxana girərək, komissarları azadlığa buraxmağa nail oldular.

Komissarlar "Türkmən" buxar gəmisi ilə Bakını Həştərxan istiqamətində tərk etdilər. Lakin gəminin idarə heyətində olan menşeviklər onları Krasnovodska gətirdi və 19 sentyabr 1918-ci il gecəsi edam olundular. Cəsədləri Bakıya gətirilən komissarlar 1920-ci ildə Bakıda dəfn olundular.

1958-ci ildə Bakıda komissarların dəfn olunduqları yerdə heykəl qoyulur. 1968-ci ildə onların "qəhrəman”lığını o dövrdəki respublika rəhbərliyinin səyi ilə daha da əbədiləşdirmək üçün heykəlin ətrafında panteon tikilir.

SSRİ dağıldıqdan, Azərbaycan öz müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra, "26 Bakı komissarları"nın fəaliyyətinə yenidən qiymət vermək mümkün olur və beləliklə, erməni-rus komissarlarının Azərbaycan tarixindəki rolu aydın olur…

12 yanvar 2009-ci il tarixində uzun müddət baxımsız qalan 26 Bakı komissarı heykəli Bakı Şəhər İcra Hakimiyyətinin qərarı ilə sökülür. Komissarların qalıqlarının başqa yerı köçürülməsi zamanı qəbirdə yalnız 23 nəfərin cəsədinin olması aşkarlanır. Cəsədlər arasında Şaumyan və Əmiryanın, həmçinin Avakyanın qalıqları tapılmamışdır. Bu isə həmin şəxslərin qaçması haqqında məlum olan şayiələrin heç də əsassız olmadığını deməyə imkan verir.

Tanınmış tarixçi, Tarix İnstitutunun direktoru, deputat Yaqub Mahmudov Stepan Şaumyan və 26 Bakı komissarları barədə maraqlı faktlar açıqlayır: “Yeni aşkar olunmuş arxiv sənədləri sübut edir ki, sovet tarix elminə ən ardıcıl bolşeviklərdən biri kimi daxil edilən Stepan Şaumyan, əslində, erməni millətçilərinin ən ifrat və ən iri terrorçu təşkilatı olan "daşnaksütyun" partiyasının üzvü olmuşdur. Bunu Tiflis Quberniya Jandarm İdarəsinin 1908-ci ilə aid məxfi agentura məlumatının əks olunduğu arxiv sənədi çox aydın sübut edir. Həmin sənədə görə, Stepan Şaumyan "daşnaksütyun" partiyasının Bakı Komitəsinin üzvü idi (Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsi Siyasi Sənədlər Arxivi (ARPİİSSA), f.276, s.8, iş. 412, v.4-5.).

Göründüyü kimi, üzdə bolşevik olan Stepan Şaumyan, əslində, "daşnaksütyun" partiyasının rəhbərlərindən biri olmuşdur. Həmçinin elə həmin arxiv sənədində qeyd edildiyi kimi, Şaumyan hələ 1910-cu ildə daşnak partiyası üzvlərinin Bakıya toplanmasına və burada işə düzəldilməsinə yaxından köməklik göstərmişdir (yenə orada.).

Arxiv sənədləri daha dərindən araşdırıldıqca və elmi-tədqiqat dövriyyəsinə yeni-yeni sənədlər daxil olduqca aydın olur ki, soyqırımı cinayətkarlarının - "26 Bakı komissarları"nın tarixi qəsdən və xüsusi məqsədlərlə təhrif olunmuşdur. Və Azərbaycan xalqına uydurmalarla, dolaşıq məsələlərlə dolu olan saxta bir tarix təqdim olunmuşdur. Bunu, ilk növbədə, Sahil bağındakı "26-lar"a aid məzarlıq köçürülərkən, oradan 26 deyil, 23 cəsədin qalıqlarının aşkar olunduğu sübut etdi.

Bu zaman təcrübəli mütəxəssislərin keçirdikləri məhkəmə-tibbi ekspertizasının nəticəsi onu da aydın sübut etdi ki, yaş həddinə görə cəsədi aşkar olunmayan 3 nəfərdən biri məhz Stepan Şaumyandır. Bu baxımdan, bəzi arxiv sənədləri də xüsusi maraq doğurur. Məsələn, "26-lar”ın güllələnməsi ərəfəsində "Şaumyan və digər hərbi əsirlərin müttəfiqlər missiyasının üzvləri ilə dəyişdirilməsinə" cəhd göstərilməsini arxiv sənədləri də təsdiq edir. Yeri gəlmişkən, müəyyən məlumatlara görə, bu "dəyişdirmə" əməliyyatının ideya müəllifi məhz Şaumyanın özü olmuşdur.

Arxiv araşdırmaları zamanı Stepan Şaumyanla bağlı aşkar olunmuş bir sənəd xüsusi maraq doğurur. Məlum olur ki, "26 Bakı komissarları"nın güllələnməsindən (20 sentyabr 1918-ci il) sonra, yəni, 1918-ci il sentyabrın 20-dən oktyabrın 1-dək 10 gün ərzində Stepan Şaumyana Krasnovodsk həbsxanasında qida verilmişdir. Maraqlıdır ki, qida verilən məhbusların adları və soyadlarının siyahısında Stepan Şaumyandan sonra adı göstərilən ikinci məhbus Anastas Mikoyandır. Fikrimizcə, bu, çox ciddi sənəddir. Həmin sənəd, ən azı, Stepan Şaumyanın "26-lar"la birlikdə güllələnmədiyini çox aydın sübut edir.

Bütün yuxarıda göstərilənlərlə yanaşı, həbs olunmuş "26-lar"la ingilis kəşfiyyatının maraqlanması tarixi həqiqətdir. İngilislər "26-lar”ı ələ keçirib, Hindistana aparmaq niyyətində idilər. Diqqət cəlb edən bir maraqlı məqam da budur ki, ingilis komandanlığını o zaman ən çox Şaumyan və Caparidze maraqlandırırdı. Bütün bunlar, xüsusilə də, Anastas Mikoyanın, həmçinin onun oğlu Serqo Mikoyanın, guya, Dehli arxivinə müraciət etmələri və burada "26-lar"la bağlı heç bir sənədin olmaması barədə yalandan verdiyi "açıqlama”lar "26 Bakı komissarları" adlandırılan soyqırımı cinayətkarları barədə elmi axtarışların davam etdirilməsinin zəruri olduğunu göstərir...”.

Dövlət başçısı İlham Əliyevin 14 oktyabr 2010-cu il tarixli çıxışındakı bu fikirlər xüsusilə diqqətəlayiqdir: “Azərbaycan xalqının qanını axıdan şaumyanlar və onun kimi qəddar erməni cinayətkarlar Azərbaycanda qəhrəmanlar kimi təqdim olunurdu. Onların şərəfinə abidələr ucaldılırdı. Siz bilirsiniz ki, Bakının mərkəzində 26 Bakı komissarlarının şərəfinə abidə ucaldılmışdı. Mən göstəriş verdim ki, o abidə sökülsün, dağıdılsın. Mən göstəriş verdim, şəxsən! Ancaq necə?! Göstəriş verdim ki, Elmlər Akademiyasının, Səhiyyə Nazirliyinin nümayəndələri, din xadimləri orada basdırılmış cəsədlərin başqa yerə köçürülməsi ilə bağlı tədbirlər görsünlər. Halbuki vaxtilə orada basdırılmış adamlar azərbaycanlılara qarşı qəddarlıq törətmişdilər. Biz yenə Azərbaycan xalqına xas olan dözümlülük, mədəniyyət, tolerantlıq nümayiş etdirdik və orada basdırılmış cəsədləri başqa yerə hörmətlə köçürdük. Ancaq o tarix daha Azərbaycanda olmamalıdır...”.

Bu gün, işğal altındakı Qarabağ torpaqlarının taleyinin həlli istiqamətində həm hərbi, həm siyasi-diplomatik addımların atıldığı, cəbhədə şəhidlər verdiyimiz gərgin bir vaxtda, paytaxtımız Bakını da hər cür yeni təxribatlardan qorumaq üçün ayıq olmalıyıq. Həm də ona görə ki, biz nə qədər ədalətli, dözümlü xalqıqsa, daşnak erməni həyasızlığının da bir o qədər həddi-hüdudu yoxdur. Onların arasında Bakıya qayıdıb özlərini deputatlığa, prezidentliyə namizəd vermək xülyasında olanlar belə var. 1918-ci ilin qanlı Bakı “şirə”si hələ də daşnakların dişinin dibində qalıb. Və Qərbi Azərbaycanda, İrəvanda bircə azərbaycanlı da qalmadığı halda, paytaxtımızda 30 minə yaxın erməni qalır...

Onu da unutmayaq ki, 15 sentyabr 1918-ci ildə daşnak tör-töküntülərini Bakıdan Nuru Paşanın başçılıq etdiyi Azərbaycan – Türk Ordusu qovdu. Bu gün Qarabağın işğalçı ermənilərdən qurtulması üçün də yenə bu qardaş birliyinə ehtiyac duyulur...

Sultan Laçın

Həftə içi.- 2016.- 26 aprel.- S.4.