Qanlı Yanvarın canlı şahidləri

 

O müdhiş gündən artıq 26 il ötür. Ancaq hələ də 1990-cı ilin yanvar günlərində Azərbaycan paytaxtında və bölgələrdə baş verən ziddiyyətli olayların, törədilmiş qətliamın üzərindən sirr pərdəsi götürülmür. Sualın arxasından sual çıxır… Niyə? Kim? Nə üçün?.. Yenə ümidimiz qalır hadisə şahidlərinə… Budəfəki həmsöhbətlərimizdən biri paytaxtdakı, digəri isə bölgələrdən birindəki olayların şahidi kimi çıxış edir.

 

Tahir Cəfərli - BDU-nun müəllimi, siyasi analitik:

“Qətliam ərəfəsində Bakıda hadisələr 1990-cı il yanvarın 13-də o vaxtkı “Lenin meydanında” Əbülfəz Elçibəy tərəfindən "Bir erməni Bayılda Azərbaycan milisini balta ilə öldürdü" cümləsi deyiləndən sonra daha da qızışdı. Xüsusi agentlər erməniləri döyməyə və bəzi hallarda qətlə yetirməyə başladılar. Erməniləri bir-bir evlərindən çıxarıb döydürənlərə başçılıq Vəkil adlı universitet müəllimi edirdi. Bunu öz gözlərimlə gördüm. Maraqlısı o idi ki, Bakı şəhər milisi bu işlərə qarışmırdı. Bunun səbəbi sonradan məlum oldu. Sən demə, Moskvadan gələn xüsusi dəstə Bakı milisini və “KQB”sini “erməni poqromu”na qarışmağa qoymurmuşlar. Kremldəkilər öz agentləri vasitəsi ilə Bakıda yaşayan ermənilərin qırğınını törətmək istəyirdilər ki, qoşunları Bakıya yeritməyə bəhanə tapsınlar. Ümumiyyətlə, Bakıda axıdılacaq qanın təməlini AXC-nin Lenin meydanındakı mitinqində qoydular. Nəzərə alsaq ki, Naxçıvanda və Astarada sərhəddin dağıdılması da sovet ordusunun Azərbaycana girməsinə bəhanə yaradan oyun idi, 12 yanvar da bu oyunun davamı idi. Çünki ortaya düşüb erməniləri Bakıdan qovduranlara Moskvadan gəlmiş ağaları rəhbərlik edirdi. Azərbaycan DTK-nın keçmiş rəhbəri Vaqif Hüseynov özünün “Bir ömürdən çox" əsərində 20 Yanvarı törədən qoşunun Bakıya və başqa regionlara girməsini Kremlin yaratdığı AXC və “KQB”nin agentləri vasitəsilə həyata keçirdiyini bildirir. Nəticədə günahsız qanlar axıdıldı. 20 Yanvarı törədənlər milli azadlıqdan danışmırdılar.

Qoşunlar şəhərə girməmişdən əvvəl AXC liderləri bizim tələbələri “Salyan kazarması” deyilən sovet hərbi hissəsinin qarşısına yığmışdılar. Biz - bir neçə müəllim ora getdik. Qapının ağzında hərbi hissənin rəhbərlərindən olan bir polkovnik bizə yaxınlaşdı. Sən demə, onun qızı da bizim universitetin tələbəsi imiş. O, bizə dedi ki, uşaqları buradan dağıdın, əmr verilsə, tankın altında qalacaqlar. Biz tanıdığımız tələbələri çağırıb müraciət etdik. Bu dəm tələbələri “Salyanski”nin qabağını tərk etməməyə təhrik edən bir dəstə cavan hətta üstümüzə də cumaraq bizə müqavimət göstərməyə çalışdılar. Ancaq tələbələrimiz onları qovdular və durduqları yerdən dağılışdılar. Bəlkə buna görə qətliamda bir universitet tələbəsi həlak olmadı. Saat 8-9 olardı. Evdə idim. Əvvəl televizor söndü. Küçəyə atıldım. Tanklar Yasamaldan, üzüşəhərə hərəkət edirdilər. Biz çörək zavodu ilə üzbəüz həyətdə yaşayırdıq. Tanklar, “BTR”lər enişi enəndə bizim tərəfə pulemyot sırası buraxdılar. Xoşbəxtlikdən heç birimizə güllə dəymədi. Amma “Salyan kazarması” tərəfdə isə onların atdıqları xalqa dəymişdi, həm də tanklar minik maşınlarının üstündən keçməklə içindəkiləri əzmişdi. 20 Yanvar mənim fikrimcə, “KQB”nin Azərbaycandakı agentləri ilə Kremlin oyunu idi ki, SSRİ-nin bütün xalqlarını qorxutsun...”.

Vaqif Əlisoy - AXC Cəbrayıl şöbəsinin keçmiş sədri, Əsirlərin və Girovların Dəyişdirilməsi üzrə Respublika Komitəsinin Cəbrayıl şöbəsinin sabiq sədri, orta məktəb müəllimi.

Vaqif bəy Yanvar olaylarına görə həbs edilib, xəbərsiz-ətərsiz Rusiya zindanlarına aparılmış və oralarda minbir əziyyət və işgəncələrə məruz qalmış 700-ə yaxın azərbaycanlıdan biridir. Onun danışdıqlarının yalnız əsas məqamlarını nəzərinizə çatdırırıq:

“1990-cı il yanvarın 16-da SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin qərarı ilə Dağlıq Qarabağ və ətraf rayonlarda komendant saatının elan edilməsindən sonra əhali arasında çaşqınlıq hökm sürürdü. Cəbrayıl rayonu həm İran, həm də Dağlıq Qarabağın Hadrut rayonunun 14 kəndi ilə həmsərhəd idi. Bu erməni kəndləri həm Ermənistanda, həm də Hadrutda yerləşən sərhəd qoşunlarının komandanlığından maddi və mənəvi dəstək alırdı. Demək olar ki, hər gün Ermənistandan vertolyotlar vasitəsilə silah və yaraqlılar daşınırdı. Cəbrayıl əhalisinin əlindəki ov tüfəngləri, məktəblərdəki təlim silahları yığışdırılmış, təpədən dırnağa qədər silahlanmış erməni-rus hərbçiləri qarşısında əliyalın qalmışdı. Həmin dövrdə sərhədlərimizi qeyrətli cəbrayıllılar, əsasən də AXC üzvləri qoruyurdu.

Yanvarın 14-də və 16-da Cəbrayıl Rayon Pois İdarəsinin ovaxtkı rəisi rəhmətlik Rəşid Məmmədov və digər fəallarla birgə sovet ordusunun Cəbrayılda və İranla sərhəddə təxribat törətmək cəhdlərinin qarşısını ala bildik. Yanvarın 19-da əsas işimiz ermənilərlə sərhəd kəndlərdə və İranla sərhəd məntəqələrində vəziyyətlə maraqlanmaq oldu. Ermənilərlə sərhəddə ara-sıra atışmalar olsa da, ruslar tərəfdən heç bir hərəkət yox idi. Belə sakitlik heç də yaxşi bir şey vəd etmirdi. Bu narahatlığı AXC mərkəzi qərargahından verilən telefonoqramma daha da artırdı. Məlumat verildi ki, axşam saat 8-də AXC-nin xalqa müraciəti olacaq. Dərhal yerli radio ilə əhalini məlumatlandırdıq. Sərhədlərə diqqəti daha da artırdıq. Həmin vaxt Qarabağda Şuşa televiziyası da fəaliyyət göstərirdi. Kanala qeyrətli jurnalist, mərhum Vidadi Bağırov rəhbərlik edirdi (onunla sonra Novoçerkassk həbsxanasında görüşdük). Az bir vaxtda Qarabağ camaatının hörmətini qazanmışdı. Evlərdə televizor olduğu halda əhali AXC-nın RİK-nin binasında yerləşən qərargahı qarşısındakı Azadlıq meydanına toplaşırdı.

Hər yerdə olduğu kimi, bizdə də cəbhə rayon camaatının ümid yeri idi. Əhalinin çoxluğunu nəzərə alıb televizoru meydandakı tribunaya qoyduq. Saat 19-da bütün kanallarda veriliş dayandırıldı. Hamı narahat oldu. Dərhal teleqüllə ilə əlaqə saxladıq. Artıq gecədən xeyli keçmişdi. Xəbər verdilər ki, teleqüllənin rəisi Akif (Allah rəhmət eləsin) telefonda gözləyir, özü də çox həyəcanlıdır. Telefonu göturüb Akifin səsini eşidirəm:

- Əlisoy, dəhsətdir, dəhşət. Bakıda qan su yerinə axır. Şuşadan Vidadi 5 dəqiqə sonra efirdə olacaq. Dediyinə görə, ruslar Şuşa teleqülləsinə hücuma hazırlaşır. Şuşa camaatı onların qarşısını alır ki, Vidadi efirə çıxa bilsin... Sakitcə televizorun düyməsini basıram. Vidadi həyəcanla, tələsik danışır:

- Əzizlərim, vaxt yoxdur. Ruslar teleqüllənin həyətindədir. Efiri dayandırmaq istəyirlər. Artiq qapını sındırmağa çalışırlar. Bir qədər əvvəl sovet ordusu Bakıya dörd istiqamətdən hücum edib. Şəhərdə qan su yerinə axır. Televiziyanın enerji bloku partladılıb. Ölənlərin sayı yüzlərlədir. Artıq ruslar qapını sındırıb içəri daxil olmağa calışır. Budur, qapını sındırdılar. Efiri dayandırıram. Ehtiyatlı olun.

Yasasın, Azərbaycan! – Vidadi bunu deyib qurtaran kimi ekranda veriliş dayandı…

İndi meydandakı vəziyyəti gözlərinizin qarşısına gətirin. Sözlə ifadə etmək çətindir. Birdən kimsə “Azadlıq” radiosunu dinləməyi məsləhət gördu. Hardansa "VEF” radiosu gətirdilər. Mirzə Xəzər ağlaya-ağlaya Bakı dəhşətindən danışırdı. Rəhmətlik Elmira xanım və Mehdi Mehdiyev də danışdı. Ustad Bəxtiyar Vahabzadənin ürək dağlayan çıxışı və müraciəti meydanı lərzəyə gətirdi... Minlərlə adam səhəri meydanda qarşıladı...

20 yanvar 1990-cı il. Cəbrayıl. Azadlıq meydanı. Saat 14:00. Mitinq davam edir. Mitinqi mən aparıram. Minlərlə partiya bileti meydana atıldı. Mitinqdə tələb edildi ki, birinci katib Əli Rzayev başda olmaqla, bütün vəzifəli adamlar biletlərini təhvil versinlər. Tələb yerinə yetirildi. İkinci tələb rayon partiya komitəsinin buraxılması oldu…

Bundan sonra xalqın tələblərinin yerinə yetirilməsi uğrunda apardığı mübarizə digər fəallar kimi Vaqif bəyi də işğalçı hərbçilərin diqqət mərkəzinə gətirir.

“...Fevral ayının 2-sində axşama yaxın qaynım Nizami xəbər gətirdi ki, ruslar həm anamgilə, həm də bizə getmiş, təslim olmayacağım halda onları həbs edəcəklərini bildirmişdilər.

Buna görə də məndən əvvəl tutulmuş fəalların azad edilməsi şərtilə təslim olmaq qərarına gəldim. 8 saat ərzində bizi mənasız sorğu-sual etdilər… Elə bu vaxt "Vremya” xəbərlər proqramı başladı. İlk xəbərlər Azərbaycandan idi. Qulaqlarıma inanmadım. Birdən aparıcı: – Bu gün (fevralın 3-də) AXC-nin Cəbrayıl RŞ-nin sədri Vaqif Əlisoy başda olmaqla, üç ekstremist həbs edilmiş və onlardan 7 ədəd avtomat “Kalaşnikov” müsadirə edilmisdir, – dedi.

Aparıcının bu sözlərindən sonra həmin avtomatları göstərməyə başladılar. Donub qalmışdım. Qəflətən özümdən asılı olmayaraq rusca ürəyimdən keçənlərin hamısını dedım. Polis rəisi Rəşid Məmmədov içəri girib Yelovskinin üstünə cumdu…

Bizi, məndən başqa Oktay, Xanış və Mamedi də stadionda dayanmış 3 vertolyotdan birinə mindirdilər. İki saatlıq uçuşdan sonra vertolyot yerə endi. Sonradan məlum oldu ki, bura Tiflisdir. Bizi həbsxana maşınında bir təcridxanaya gətirdilər. Və həbsxana nəzarətçilərinə dedilər ki, guya çox təhlükəli adamıq. Gürcü nəzarətçiləri isə bizim cinayətkardan daha çox, ziyalıya oxşadığımızı dedilər. Sonra bizi gətirənlər lüt soyunmağımızı əmr etdilər. Gürcülər etiraz etdikdə, ruslar harasa zəng vurub telefonu gürcü zabitə verdilər. Nə danışdılarsa, ruslara nifrətlə baxıb soyunmağımızı tələb etdilər…

Burada öyrəndik ki, Ağdamdan hərəkat fəallarından Camal Əhmədov adlı bir nəfər də saxlanılır. Bizi 7 saylı kameraya saldılar. Orada SSRİ kriminal aləminin məşhur simalarından olan Quram adlı "vor v zakone” yatırdı. Bizi gətirən gürcü zabit dedi: “Siz bütün ittifaq boyu gəzdiriləcəksiniz. Sizin "statya”nız (maddə) da yoxdur. Sizi heç kəs tapa bilməz. Çünki heç bir yerdə qeydiyyata alınmayacaqsınız. Sizi bura gətirənlər Sovet Ordusunun əks-kəşfiyyat idarəsinin zabitləridir…

Bakılı “oğru Bəxtiyarla” dost olan Quramla tanış olduq. O, bizi dinləyib dedi:

- Bir neçə saatdır burdasız. Sizdən də, Bakıda baş verənlərdən də xəbərimiz var. Sizi bura gətirmələrini də mən tapşırmışam. Mənim 65 yaşım var. Hər yerdə də oturmuşam. Sizə bir kağız verəcəyəm. Hara düşsəniz "smotrasiyaya” verərsiniz. Sizinkilərlə çox çörək kəsmişəm, Bəxtiyar kimi oğulu tanımışam…

Bizi Tiflisdən Novoçerkasska aparanda Camal Əhmədovla tanış olduq. 1991-94-cü illərdə Azərbaycan Silahlı Qüvvələrində batalyon komandiri, qarnizon hərbi komendantı, hərbi polis şöbəsinin rəisi vəzifəsində çalışıb. Digər azərbaycanlı yoldaşlar kimi Camal bəyi də ləyaqətli, mübariz bir insan kimi tanıdıq. Sonradan onu və şuşalı jurnalist Vudadi Bağırovu bizdən ayırdılar. Həbsxanada bizə ağır işgəncələr verirdilər. Orada adamı rezin torbaya salırlar. Dəyənəklə o qədər vururlar ki, torba şişir və qəflətən açırlar. Allah göstərməsin, bu vaxt adam çox böyük zərbə ilə atılır. Bundan əlavə, ayaq və əl dırnaqlarını çəkməklə, məngənə arasında sıxmaqla adamlara işgəncə verirdilər. Məsələn, bir həftə ərzində mənim əl- qolumu bağlayaraq, 18 sağlam dişimi adi kəlbətinlə çəkdilər, burnumu sındırdılar, mədəmi partlatdılar. Eyni cəzaları Mamedə və Xanışa da verdilər. Səhhətinə və ürəyindəki problemlərə görə Mameddən çox narahat idik. Mamed ürək xəstəliyindən yox, həbsxanada ona verilən ağır işgəncələrin yaratdığı fəsadların nəticəsində sonralar vəfat etdi…

Fevralın 25-də səhər tezdən bizi Rostov yaxınlığında yerləşən Şaxta şəhərindəki DTK-nın təcridxanasına apardılar. Bura yeraltı təcridxana imiş… Pisixi xəstəxanalardan da xəbərim vardı. Amma bura tamam başqa bir aləm idi. Yatdığımız kamerada bir müddət sonra qəribə səslər gəldi. Ardınca canımda titrətmə başladı… Musiqi isə beynimizə işləyirdi. Adama elə gəlirdi ki, kamerada 50 dərəcəyə yaxın şaxta var. Birdən Xanış ayağa durmağımızı təklif etdi. Onun hərəkətlərini təkrar etdiyimizi istədi. İdman hərəkətləri ilə bədənimizi qızışdırmağa başladıq. Təzəcə özümüzə gəlmişdik ki, kameranın nəfəsliyi açıldı. – Yoldaş ekstremistlər, necəsiniz, ürəyiniz nə istəyir, bir şikayətiniz yoxdur ki? – deyə nəzarətçi soruşdu və gülə-gülə geri qayıtdı. Bir saat keçdi. Bu dəfə başqa ritmli musiqi səsləndi. Təssəvvür edin ki, bir azdan kamerada 50 dərəcə istilik atmosferi yarandı. Əynimizdəki paltarları bir-bir soyunmağa başladıq. İstidən bağrımız partlayırdı. Susuzluqdan yanırdıq. Dilimizi divara yapışdırıb susuzluğu yatırmağa çalışırdıq. Yenə nəzarətçi eyni sözləri təkrar edib, bizi ələ salırdı. Bütün bunlar iki gün ərzində hər gün səhər, günorta və axşam davam etdi. Sonralar yazıq Mamed deyirdi ki, ay qağa, sizi bilmirdim, amma o musiqilər bir gün də davam etsəydi, mən dəli olacaqdım. Amma mən bu gün də həmin müəmmanı aça bilməmişəm. Təhlükəsizlik orqanında işləyən dostlarım da bu sirri aça bilmədilər…

Martın 1-də gecə saat 3-də bizi Tiflisə məşhur Metex qalasına gətirdilər. Gətirilən dustaqları ayrı-ayrı bokslara saldılar. Bu təkadamlıq bokslarda ancaq ayaq üstə durmaq mümkun idi. Neçə saat idi ki, bu vəziyyətdə idik. Artıq ayaq üstə dura bilmirdim. Orada halım çox pisləşib. Mamedgil həkimin köməyi ilə məni zorla özümə gətiriblər. 2 gün də Metexdə 52 saylı kamerada qaldıqdan sonra bizi 30 nəfər mülki erməni ilə birgə vertolyota mindirib Xankəndinə gətirdilər. Orada bizi komendant Safonofla görüşdürdükdən sonra Ağdama yolladılar. Bu minvalla doğma Cəbrayıla gəlib çıxdıq… Amma mübarizə, qanlı günlər hələ qabaqda idi…”.

 

Sultan Laçın

 

Həftə içi.- 2016.- 20-21 yanvar.- S.4.