"...Onlar Rusiyanı necə bir ölkəyə çevirmişlərsə,

Rusiya elə də olacaqdır..."

Görkəmli rus şairi, rus poeziyasında romantizmin banilərindən biri, istedadlı tərcüməçi, Rusiya dövlətinin ilk rəsmi himninin müəllifi, akademik Vasili Andreyeviç Jukovskinin əbədiyyətə qovuşmasından 165 il ötür

(Əvvəli ötən saylarımızda)

Onun mənən büllur əqidəsi, təmiz vicdanı, şəfqətli qəlbi hamının diqqətini cəlb edir, heyrətə salır, ehtiram oyadır.1816-cı ildə sarayda şairə ömürlük təqaüd təyin olunur.

1823-cü ildə çox sevdiyi Mariya Protasovanın uşaq dünyaya gətirərkən ölməsi xəbəri Vasili Andreyeviçə yenidən sarsıdıcı zərbə vurur. O, bir an itirmədən özünü təcili Peterburqdan Derptə ( Estoniyanın indiki Tartu şəhəri - ReyhanMirzəzadə), Mariyanın cavan əri ilə yaşadığı evə çatdırır.

Dəfn zamanı üzücü qəmli duyğular içindəykən, Mariyanın ölümqabağı Vasiliyə yazdığı məktubu ona verirlər. Artıq torpağa qovuşan Mariya yazırdı: "Bu məktubu o vaxt alacaqsan ki, sizin yanınızda olmayacağam, lakin mən o gün ruhumla sizə daha yaxın olacağam. Həyatımboyu duyub hiss etdiyim ən canlı bəxtiyarlığımla sənə borcluyam!.. İndi isə əlvida!".

1824-cü ilin iyulunda Jukovski çar I Nikolayın oğlu vəliəhd Aleksandr Nikolayeviçin (gələcək rus çarı II Aleksandr) tərbiyəçisi təyin olunur. Bu vəzifəsini yerinə yetirdiyi dövrdə şair 14 dekabr 1825-ci ilin dekabristlər üsyanının keşməkeşlərini də yaşayır, həmin vaxtlar toqquşmalar, iğtişaşlar zamanı hər an imperator ailəsinə, onun ətrafına qarşı hücumlar və digər təhlükələr gözlənilirdi. Bütün həyəcanlı günlərdə, saatlarda Jukovski bir an da olsa, Qış sarayından çəkilmədi, hər dəqiqə çarın və onun ailəsinin yanında oldu.

1826-cı ildə Jukovski uzunmüddətli məzuniyyət götürüb Avropaya səyahətə çıxır. O, Veymarda (ərazisi Almaniyanın tabeliyində olan şəhər) Höte ilə tanış olur. Alman dahisi öz qazlələkli qələmini şairə hədiyyə edir. Jukovskinin çoxsaylı xidmətləri içində bir faktı qətiyyən unutmaq olmaz ki, vaxtilə "Rusların duası" adlanan Rusiyanın ilk rəsmi himninin mətni məhz Jukovskiyə məxsusdur. Himnin musiqisi əvvəlcə məşhur ingilis şairi, dramaturqu və bəstəkarı Henri Kerinin İngiltərənin "İlahi, kralı hifz et" himninə bəstələdiyi musiqiyə uyğunlaşdırılmışdı. Himn İmperator Aleksandrın mərasim və tədbirlərində ifa edilirdi.

Görkəmli rus virtuoz - skripkaçısı, bəstəkarı, dirijoru, musiqi yazıçısı və ictimai xadimi Aleksey Fyodoroviç Lvov 1833-cü ildə çar I Nikolayı onun Avstriya və Prussiya səfərində müşayiət edir. İmperatoru hər yerdə ingilis marşının sədaları ilə salamlayırlar. Monarx həmrəyliyinin melodiyasını imperator həvəssiz dinləyir, rus himninin ingilis bəstəkarının musiqisi ilə səsləndirilməsi ona xoş gəlmir. Rusiyaya qayıdan kimi Lvova ölkə üçün yeni himn bəstələməyi tapşırır. Beləliklə, 1833-cü ildə Rusiyanın "İlahi, çarı hifz et!" himninə başqa, fərqli bir melodiya yazılır. Öz növbəsində, Jukovski də himnin başlanğıcdakı sözlərinə əl gəzdirməli olur.

Həmin ilin 18 dekabrında çar ailəsi və yaxınları ilə birlikdə Pevçeskaya kapellaya - Sankt-Peterburq Dövlət Akademik Kapellasına (ənənəsi qədimdən qoyulmuş peşəkar xor kollektivini və simfonik orkestri özündə birləşdirən xüsusi zala malik rus konsert təşkilatıdır-R.Mirzəzadə) gəlir. Burada himnin Lvov tərəfindən bəstələnmiş musiqisinin (sözləri - Jukovskinin) saray müğənniləri və iki hərbi orkestrlə ilk ifası səslənir. İmperator yeni himni dinlədikdən sonra, A.F.Lvova yaxınlaşır, onu qucaqlayıb bərk-bərk öpür və deyir: "Sağ ol, sağ ol, gözəldir, mənim istəyimi yaxşı tutmusan".

İfanın başqa bir şahidi də imperatorun sözlərini eyni ilə qeyd edir: "Bundan yaxşısı olmaz, mənim istəyimi yaxşı tutmusan".

Çar bir neçə dəfə "C'est superbe!" ("Möhtəşəmdir!") ifadəsini təkrarlayır. Benkendorfa hərbi nazir qraf Çernışevə bu himnin təcili şəkildə hərbi sistemə daxil edildiyini məlumat verməsini əmr edir. Himndən çox mütəəssir olan çar , bəstəkar Lvova üzərində şəxsi portreti olan, brilliant qaşlarla bəzədilmiş qızıl tütünqabı bağışlayır.

Cəmi altısətirlik mətn və 16 taktlı melodiya asanlıqla yadda qalırdı və bəndin üçdəfəlik təkrarına hesablanmışdı. Yəni Jukovskinin "Rusların duası" şeiri bütünlüklə himnə daxil deyildi. Şeirdən dediyim kimi, bu altısətirlik mətn oxunurdu:

İlahi, çarı hifz et!

Qüdrətlə, əzəmətlə,

Şan-şərəflə çarlıq et,

Qorxu saç düşmənlərə,

Ey pravoslav çarı!

Hifz et çarı, İlahi!

Jukovski ümumi diqqəti özünün müəllifliyinə cəlb etmir, bildirirdi ki, himn-duanın müəllifi - xalqdır.

Himn Moskvada Rusiyanın Napoleon basqınından xilas edilməsinin 21-ci ildönümünün bayram edilməsi münasibəti ilə Böyük Teatrda və Sankt-Peterburqda Qış Sarayında əzəmətlə ifa edilmişdi.

"Rusların duası"nı əvəz edən bu dövlət himni 1917-ci ilin fevral çevrilişinə qədər mövcud olmuşdu. Sonrakı qırx ildə bu himn məlum səbəblərdən "unudulmuşdu". Ruslar onu bir də 1958-ci ildə "Sakit Don" filmində dinləmişdilər. 1903-cü ildə İtaliyanın tanınmış opera bəstəkarı Umberto Menotti Mariya Corcano himnin müsiqisini özünün yazdığı "Sibir" operasına daxil etmişdi. Pyotr Çaykovski isə "İlahi, çarı hifz et" melodiyasından "Slavyan marşı"nda, 1812-ci il Təntənəli Üvertürasının sonunda, eləcə də III Aleksandrın tacqoyması münasibətilə Təntənəli Marşda istifadə etmişdi.

İnsanın ideya-mənəvi inkişafında, vətəndaşlıq yetkinliyində, həyata və əməyə şüurlu münasibətində ədəbiyyat və incəsənətin necə böyük təsiri olduğunu Jukovskinin nümunəsində bir daha şahidi oluruq. Milyonların rəğbətini qazanmış, onların təfəkkürünə və qəlbinə nüfuz etmiş bir ədəbiyyat adamı kimi Jukovskinin ən böyük keyfiyyətlərindən biri onun vətəndaşlığı idi, torpağını, xalqını sevməsi idi. Dahilərdən biri deyib ki, bütün dünyanın dəyərli adamı olmaq üçün ilk növbədə öz Vətəninin vətəndaşı olmalısan. Jukovski dünyanın dəyərli adamı kimi ilk növbədə Rusiyanın layiqli vətəndaşı idi , vətəndaşı olaraq da qalacaqdır.

XVIII əsrin sonlarında ölkənin ictimai-siyasi həyatında yaranan gərginlik, kəndli hərəkatının qüvvətlənməsi, Fransa inqilabının təsiri özünü açıq - aydın göstərməyə başlayır, inqilabi - demokratik ədəbiyyatın rüşeymi yaranır, mövcud ictimai quruluşa qarşı Radişşev, Krılov, başqa yazıçı və şairlərin etiraz səsləri eşidilirdi. Jukovski hər şeydən əvvəl insan şəxsiyyətini müdafiə edən, şəxsiyyətin azadlığını irəli sürən insanpərvər bir şair-vətəndaş kimi diqqəti cəlb edirdi. Şairin bir çox şeirlərində və dostlarına göndərdiyi məktublarında bu fikirlər əsas yer tuturdu. O, hətta 1822-ci ildə öz kəndlilərini təhkimçilik asılılığından azad etdirmişdi.

İnsanları arasındakı gərginliyi götürmək, ziddiyyətləri aradan qaldırmaq üçün gərək hər kəs özünə qərəzsiz, ədalət hissi ilə kənardan baxa bilsin, başqasının da böyüklüyünü görə bilsin. Yalnız bu zaman adamlar bir-birini başa düşər, biri digərinə hörmətlə yanaşar. Bu dərin həyat fəlsəfəsi Jukovskinin zəngin daxili aləmini rövnəqləndirən keyfiyyətlərindən idi. O, daima çar və xalq arasında münasibətlərin istiləşməsinə, mənəvi körpülərin yaranmasına və möhkəmlənməsinə çalışırdı.

1836-cı ilin payızında Puşkin Jukovskiyə Danteslə aralarında olan mübahisə zəminində artıq duelin yetişdiyini xəbər vermişdi. Xəbəri alan zaman Çar kəndində olan şair çaparaq halda özünü yetirmiş və bir həftə ərzində Hekkerlə danışıqlar apararaq, təhlükələr yaratmaqda olan münaqişəni sülh yolu ilə həll etmişdi.

Bildiyimiz kimi, XIX əsr mütərəqqi rus ədəbiyyatı ictimai azadlıqdan məhrum edilən, siyasi hüququ əlindən alınan, hər cür hücum və təzyiqlərə məruz qalan, lakin bununla belə gec-tez azadlıq əldə edə biləcəyinə inanan, gələcəyinə böyük ümidlə baxan bir xalqın ədəbiyyatı, bu xalqın arasıkəsilməz sürgünlərə, həbslərə, katorqalara, mühacirətə məruz qalan qəhrəman oğullarının, bəşəri ideyaya xidmət edən yazıçı və mütəfəkkirlərin tribunası idi. Cəmiyyətin bütün yaralarını, Rusiyanı geri qoyan səbəbləri cəsarətlə açıb göstərən, mübarizə və döyüşkən ruhu etibarı ilə də mənsub olduğu xalqı ləyaqətləndirən, şöhrətləndirən bir ədəbiyyat idi. Jukovskinin sarayda, imperatorun yanında olması, ağlı, savadı, dünyagörüşü, vicdanı, mərhəməti, ədaləti, zülmətləri nura çevirən fikirləri ilə imperatorluğun etimad və ehtiramını qazanması Rusiyanın taleyinə və gələcəyinə hər mənada müsbət təsir göstərirdi.

Jukovski Puşkinə, Gertsenə, Lermontova, Şevçenkoya, Baratınskiyə, dekabristlərə, digər inqilabçılara, çətində olanların hamısına kömək edirdi. Vəliəhdlə imperiyanı gəzdiyi zaman Kurqanda şahzadəni müşayiət edən Jukovski, dekabristlərlə görüşür, onları bağrına basırdı. Əslində bağrına basdığı bir çox məhbusları məhkumluqdan əvvəl heç tanımırdı. Polyaklara - öz ölkələrinin milli-azadlıq mübarizəsinə qalxmış polyaklara da kömək edir, vəliəhddən onlara qayğı göstərməsini xahiş edirdi.

Jukovski Puşkinə verilən cəzanı yumşaltmaq üçün onun Solovkiyə (Rusiyanın şimal-qərbində, Arxangelsk şəhəri yaxınlığında Ağ dənizdə yerləşən altı adadan ibarət olan məkan-R.Mirzəzadə) sürgün edilməsini cənuba sürgünlə əvəz etdirmişdi. Yevgeni Abramoviç Baratınskiyə saldatlıq həyatından qurtarmaqda kömək etmişdi.Yazıçı, pedaqoq Aleksandr İvanoviç Gertsenin sürgündən qayıtmasına nail olmuşdu. Jukovskinin səyi və maddi yardımı sayəsində istedadlı Ukrayna şairi Taras Şevçenko təhkimçilik əsarətindən qurtara bilmişdi. Nekrasova da köməyi az olmamışdı.

Onun qəlbən xalqla bərabərliyinin nəticəsi idi ki, II Aleksandr hakimiyyətə gəldiyi gün dekabristlərin əhvolunma fərmanına qol çəkdi. Onların bütün hüquqları bərpa olundu.Təhkimçilik hüququ ləğv edildi. Azadlıq yolundakı digər mətin tədbirlərinə görə II Aleksandr Rusiya tarixində "Aleksandr Osvoboditel" (yəni azad edən, nicat verən anlamında) ləqəbini qazandı. Bunlar monarxın, imperatorun qəlbinə hələ körpə ikən müəlliminin - Vasili Andreyeviç Jukovskinin axıtdığı nur - şəfqət və mərhəmətin nuru idi.

Jukovski 15 ildə daim vəliəhdin yanında oldu. Şair-mütəfəkkir siyasi baxışlardakı fərqə belə baxmadan istedadlı adamlara böyük hörmət göstərib dəstək, Puşkininsə ən yaxın dostu oldu. Puşkin "Jukovskiyə" şeirində bu sədaqəti belə tərənnüm edirdi:

O yüksək qəlbinlə, açıq fikrinlə

Xəyal aləmində çırpınanda sən,

Saxlayıb liranı dizinin üstə,

Bir an buraxmırsan titrək əlindən.

Qarşında sehrkar zülmət içində

Dəyişərkən bir -bir mövhum xəyallar,

Alnında ilhamın soyuq nəfəsi,

Sənin saçlarını töküb dağıdar.

Haqlısan, azlarçın yaradırsan sən,

Paxıl hakimlərçin deyil sənətin,

Özgə fikri, özgə sözü toplayan

Yoxsul yolçulartək yoxdur qüvvətin.

Istedadın əsl dostuyçun yazdın,

Müqəddəs həqiqət dostu naminə...

Səadət hər kəsi sevməz, bil, hamı

Alqışçün gəlməmiş bu yer üzünə...

Yüksək fikirlərin, şeirin zövqünü

Xoşbəxtdir dünyada duyub bilənlər!

Xoşbəxtdir bu gözəl dadlı nəşədən

Həyatda kam alıb, ömür sürənlər...

Sənin o atəşin təmiz ruhundan

Bir fərəh qoparan xoşbəxtdir inan!..

Dahi şair ölüm ayağnda olarkən bu müqəddəs dostluğa töhfə olan doktor Şoltsun hekayətini xatırlatmaq zənnimcə yerinə düşərdi. Doktorun "Siz dostlarınızdan kimi görmək istərdiniz?" sualından sonra Puşkinin ağlına gələn ilk adam Jukovski olmuşdu.

Jukovskini - bu qayğıkeş, mərhəmətli, sədaqətli, fədakar insanı sevməmək əlbəttə, qeyri-mümkün idi. Onu haqlı olaraq "Rus ədəbiyyatının ən xeyirxah adamı" adlandırmışdılar. Köhnə dostunun elə bircə görkəmi Puşkinin ürəyinə qəribə bir sakitlik, dinclik gətirirdi:

- ...Mən Jukovskini görmək istərdim...

Şolts xəstənin bu xahişini xüsusi qeyd etdikdən sonra onun nəbzini tutur. Puşkinin nəbzi gah asta, gah da iti vururdu. Su gətirmək, bir də cənab Jukovskinin ardınca adam göndərmək üçün Şolts otaqdan çıxır.

Günorta saat ikini vurur. Artıq Puşkinin bir saatdan da az ömrü qalır. Jukovski dəhlizə doluşmuş adamlar üçün son bülleteni yazır: "Xəstə son dərəcə ağır vəziyyətdədir".

Puşkin bütün ümidlərini Vasili Andreyeviçin təmənnasız qəlbinə, dostluğuna bağlamışdı. Ölərkən son nəfəsində ailəsini ona tapşırdı. Və əbədi vəfa əlaməti olaraq barmağından heç zaman çıxarmadığı bəxt - qələbə simvolu olan firuzə üzüyünü ona yadigar verdi. Bu üzüyü xanım Vorontsova şair cənubda sürgündə olarkən ona yadigar vermişdi. Puşkinin o qadına həsr etdiyi "Talisman" (bu sözün tərcüməsi həmayil deməkdir) şeiri bu üzüklə bağlı idi. Jukovskinin şair, şəxsiyyət, vətəndaş, dost, ictimai-siyasi xadim olaraq həyatını əks etdirərkən yaddaşımızda Azərbaycan xalqının unudulmaz şairi Molla Pənah Vaqif canlanır. Vaqif Jukovskidən 66 il əvvəl doğulsa da, Azərbaycan şairi dünyasını dəyişəndə, rus şairirnin 14 yaşı var idi.

Vaqif də Jukovski kimi elə-obaya bağlı vətənpərvər şair, uzaqgörən dövlət xadimi idi. O, vəfalı dost, mehriban valideyn, möhkəm iradəli bir insan idi. Vaqif böyük siyasi xadim kimi xalqın öz səadəti uğrunda mübarizədə çox işlər görmüşdü. Azərbaycanın öz azadlığı yolunda yadelli işğalçılara qarşı apardığı mübarizə tarixinin qəhrəmanlıq səhifələri Vaqifin adı ilə bağlıdır. Qarabağ xanlığının vəziri olduğu zaman Vaqif Jukovski kimi sarayda yaşasa da, qəlbi daim öz xalqının qəlbi ilə bir çırpınırdı.Şair öz vətəninin azadlıq və istiqlaliyyəti yolunda Jukovski kimi heç zaman, heç kəsə, heç nəyə satılmırdı.

(Ardı gələn sayımızda)

Reyhan Mirzəzadə,

publisist-politoloq

Həftə içi.- 2017.-15-17 aprel.- S.4.